Ежелгі Шығыс философиясы

«Ежелгi шығ ыс» деген не? Географиялық жағ ынан «Ежелгi Шығ ыс» -

Таяу шығ ыс - Вавилон, Шумер, Египет, Ассирия, Палестина;

Орта шығ ыс - Ү ндi, Иран, Ауғ аныстан;

Қ иыр шығ ыс - Қ ытай, Вьетнам, Корея, Жапония.

Ежелгi шығ ыс - кү рделi ө ркениет типi, оның жалпы белгiлерiнiң сипаты:

- Ө ркениетiнiң негiзi егiн шаруашылығ ы, жер ө ң деу - бұ л жағ дайда жер мен су мемлекеттiң меншiгiнде болды.

- Мемлекеттiң қ ұ рылысында орталық қ а шоғ ырланғ ан бюрократтық (тө решiл, кең сешiл) ө кiметi болды.

- Мемлекеттiң, абсолюттiк ө кiметтiң басқ арушысы фараон, патша, император.

- Халық тың кө пшiлiгi тұ йық тау, шашылғ ан ауылдық қ ауымда ө мiр сү рдi, мемлекетке тә уелдi болды.

Адам ө зiн табиғ ат пен қ оғ амнан объективтiк не субъективтiк деп бө лмейдi. Бұ л жағ дай жоғ арғ ы дә режедегi рухани мә дениеттiң спецификасын (ерекшелiгiн) анық тайды.

Алғ ашқ ы таптық қ ұ л иеленушiлiк қ оғ ам Шумер, Египет мемлекеттерiнде (б.з.д. IҮ мың жылдық тың соң ы) пайда болды. Алғ ашқ ы философиялық ойлар алғ ашқ ы астрономия, космология, математика iлiмдерiмен жә не ескi мифологиямен тығ ыз байланысты. Философия қ оғ амдық сананың ерекше формасы ретiнде ә лi бекiне қ ойғ ан жоқ болатын. Шаруашылық талаптары нақ ты ғ ылымдардың дамуын қ ажет еттi. Вавилон математиктерi алгебра мен геометрияның бастауын жасады: квадраттық тең деулердi шеше білді, қ азiргi уақ ыт ө лшемдерiн ойлап тапты (сағ ат, минут, секунд, т. б.), абыздардың мифтiк қ ұ дайлар туралы iлiмi (теогония) - дү ниенiң пайда болу iлiмiне (космогония) ұ ласты. Қ ұ дайлар атасы – Ай, қ ұ дайлар – жұ лдыздар, болып саналды. Кү н соларды сө ндiретiн, ө лiм ә келетiн зұ лымдық кү ш делiндi. Ай ө лiп қ айта тiрiлетiн ө шпес ө мiрдi бейнеледi. Олардың мә ң гi алмасуы - жақ сылық пен зұ лымдық кү ресi ретiнде сипатталды. «Жұ лдызды» космогония - астрологиялық iлiмдi тудырды, оның мә нi ә лi кү нге дейiн сақ талып отыр. Осы кө зқ арастарғ а қ арсы сыни атеистiк ойлар туды, Вавилонның аса кө рнектi ә деби мұ расы - «Ө мiрдiң мә нi туралы қ ұ л мен оның иесiнiң айтысы» ең бегi. Оның ұ мыт болғ ан авторы дiни қ ағ идаларды сынап, о дү ниедегi ө мiр ү шiн қ ұ дайларғ а қ ұ рбандық шалуды ақ ылсыздық дейдi.

Египеттiктердiң негiзгi шаруашылығ ы суармалы егiншiлiк пен мал бағ у болды. Сонымен бірге ерекше қ ұ рылыс ө нерi - тас қ ашау, қ ыштан ыдыс жасау кә сiптерi дамыды. Олар алғ ашқ ы рет кү н кү нтізбесін жасап, жылдың 365¹/₂ тә улiктен тұ ратынын дә лелдедi, «π» санын, шең бердiң диаметрге байланыстылығ ын, ә ртү рлi пирамидалардың ауданын, кө лемiн есептеп шығ аруды енгiздi. Мифологиялық мазмұ ндарды дiни емес, философиялық тұ рғ ыдан тү сiндiру бiртiндеп ө се тү стi. О дү ниедегi мә ң гi ө мiрге сенудi сынап, ең бектi жеккө рушiлiктi жойып, осы дү ниедегi ө мiрдi тү зетуге шақ ыратын бар шығ армалар тарала бастады. Сондай ең бектiң бiрi - «Арфист ө лең i» о дү ниеден қ айтқ ан ешкiм жоқ, ол туралы адамның сезiмi мен ақ ылы да еш дерек келтiре алмайды, сондық тан ол ертегiлерге сенудi тоқ татып, жер бетiндегi ө мiрiмiздi тү зейтейiк деп шақ ырды. Кейiнiрек жазылғ ан «Ө мiрден тү ң iлгеннiң ө з жанымен ә ң гiмелесуi» ең бегiнде жан ө лмейдi деген қ ағ ида жан-жақ ты, ашық жә не логикалық сабақ тастық ты сақ тай отырып қ атты сыналды ол қ ағ иданың ә леуметтiк-саяси қ ұ рылыммен, тең сiздiкпен, кү ш кө рсетумен байланыстылығ ы айтылады. Ежелгi Египет мұ раларында стихиялық материалистiк кө зқ арастар да кездеседi. Ондағ ы «барлық тiршiлiк салқ ын судан пайда болды» деген пiкiр, грек ғ алымы Плутархтың айтуынша, кейiн Милет мектебiн қ ұ рғ ан Фалес философиясының негiзгi идеясына айналды.

Ежелгi Ү ндi мен Қ ытай философиясының ерекшiлiгi туралы жү з жылдан артық уақ ыт екi тү рлi кө зқ арас арасында (дискуссия) пікірталас жү рiп жатты.

1) Ү ндi мен Қ ытай нағ ыз философияны жасағ ан жоқ, олар оғ ан жете алмады. Сондық тан, оларды философияның алдындағ ы немесе дiни-философиялық кө зқ арас деп атау керек дейдi.

2) Ү ндi мен Қ ытай ең жоғ арғ ы философияны ә лемге алып келдi. Батыс бұ л дең гейге ә лi жеткен жоқ дейдi.

Бұ л секiлдi қ арама-қ арсы пiкiрдiң ө мiр сү ру себебi - философияның эталондық ү лгiсi ретiнде Батысеуропалық философиямен шұ ғ ылдану вариантының алынуына байланысы. Ал Ү ндi мен Қ ытайлық тардың ойлау тә сілi бұ л жү йеге келмейтіндіктен оны «алдың ғ ы» немесе «жоғ арғ ы философия» деп атады.

Қ ытай мен Ү ндiлiк философия тә сiлiнiң Батыс Еуропалық қ а сай келмеуiнiң нә тижесi оларды ерiксiз «Шығ ыс» деген атпен бiрiктiрiп, «Батысқ а» қ арсы қ ойғ ызды. Шын мә нінде ә лемдiк философияның қ айнар кө зi екеу емес, ү шеу екенiн айту керек. Қ ытай мен Ү ндi арасындағ ы ұ қ састық, Батыс пен Ү ндiге қ арағ анда аз, Батыс пен Ү ндiлiктердi байланыстыратын, олардың арғ ы тегi мен тiлi. Ү ндi мен Қ ытайды рухани туысқ андастырғ ан буддизм, ол б.з.д. II ғ асырда ғ ана Қ ытайғ а ендi. Кө птеген философия тарихын зерттеушілер антикалық Батыс, Ежелгi Ү ндi жә не ежелгi Қ ытай ү ш ә ртү рлi, бiрақ теп-тең рухани дү ние ретiнде қ арайды.

Б. з. д. II мың жылдығ ында солтү стiк Ү ндiстанғ а кө шпендi мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданатын тайпалар қ оныстана бастады. Олар Орта Азиядан, Ираннан, Волга бойынан келгендер деген де пiкiрлер бар. Олар ө здерiн арийлық тар деп атады.

Ү нді философиясы бiздiң жыл санауымыздан 3 мың дай жыл бұ рынғ ы Ежелгi Ү ндi жерiнде қ ауымдық қ оғ ам ыдырап, оның орнына қ ұ лдық қ оғ ам қ алыптаса бастағ ан кезде пайда болды. Осығ ан орай Ү ндi қ оғ амы тө рт варнағ а бө лiндi. Олар брахмандар (абыздар) кастасы, кшатрийлар - ә скери аристократиялық каста, вайшилер - басы бос қ оғ ам мү шелерi, шудралар – тө менгi каста, қ ұ лдар болады. Брахмандар – ой ең бегi, кшатрийлер - ә скери қ ызмет, вайшилер ауылшаруашылық, қ олө нер кә сiбi, саудамен айналысты, шудраларғ а қ ара жұ мыс қ ана тидi. Ежелгi Ү ндi қ оғ амы дамуының осы кезiне сай мифологиялық, философиялық кө зқ арастар қ алыптасты.

Ү ндi, Қ ытай философиясының генезисi (пайда болуы) ө те кү рделi мә селе, ол олардың бай мифологиялық тү сiнiгi тә сiлдерiне қ атысты. Қ ытайда мифологиялық сананы қ атаң салт-жоралар ығ ыстырады. Философияда аң ыз, ғ ылыми-теория, миф жә не логос арасындағ ы байланыс ү зiлмедi. Қ ытай философиясы мифтан пайда болғ ан, бiрақ Грек философиясындағ ы секiлдi оны тастап кетпейдi. Миф қ ытайлық тар ү шiн танымның, ө нердiң кө кжиегi, ондағ ы ұ лттық психология мен философияның қ алыптасуының негiзi болды.

Философияның философия болып қ алыптасуы ү шiн, ол ө зiнiң миф пен ғ ылымнан бө лек, ерекше шындық ты ұ ғ ыну тә сiлi мен тiлiн жасайды. «Философия» терминi данышпандық ты сү ю, батысеуропалық мә дениеттiң негiзiнде пайда болды. Ол ежелгi Ү ндi ойшылдарының дү ниетанымы мен кө зқ арастарының жү йесiн белгiлеуге аз қ олданылады. Ежелгi шығ ыс мә дениетiндегi философияны жоқ қ а шығ ару дұ рыс емес. Данышпандық бұ л жерде, алдымен теориялық концепцияны дә лелдеу емес, ақ иқ атты iздеуде эмпирикалық жә не рационалдық тә сiлдi бiрiктiру ретiнде кө рiнедi. Ал жоғ ары таным мен ө зiн-ө зi тануда сопылық арқ ылы, тiкелей брахман жә не дара адамның бiрлiгiне жетудi тү сiну де орын алады. Ақ иқ аттық жол – адамның ә дептiлiкке жету жолы, ол теориялық таным жолы емес. Ө ндiрiс тә сiлiнiң баяу қ алыптасуы - философиялық ойдың дiни-мифологиялық кө зқ арастан, кү нделiктi ә дептiлiк санадан толық арылуына мү мкiндiк бермедi.

Философияны ғ ылым ғ ана емес, дү ниеге кө зқ арастық iлiм ретiнде қ арастырып, оның негiзгi ерекшелiгiнiң бiрi - сыни пiкiрлердiң пайда болуы десек, философия тарихын таптық қ оғ амның пайда болу кезең iмен ұ зартуымыз керек. Таптық қ оғ ам ең бек қ ұ ралдарының дамуы ең бек бө лiнуiнiн нә тижесi, жекеменшiктiң тарауы, рулық сананың орнына жеке адам санасының алдынғ ы қ атарғ а шығ уына ә келедi. Яғ ни, ру мифологиясын ө згерту, оны жеке адам мү ддесiне ың ғ айландыру қ ажеттiгi туады. Ал кө зқ арасты ө згерту, ә ртү рлi дең гейдегi сыннан басталады. Мифология: «жан ө лмейдi» - деген негiзгi қ ағ идасын сынау, оны жү йелi тү рде кө рсете бiлу, алғ ашқ ы философиялық ойлардың қ алыптасуының белгiсi.

Пуруша – мифологияда астан-кестеннен (хаос) пайда болғ ан алғ ашқ ы адам, оны қ ұ рбан ету ә лемнiң пайда болуына алып келедi (ол - адам тү рiндегi ә лем). Оның демiнен - жел, бiр кө зiнен - кү н, екiншiсiнен – Ай, т. б. пайда болады. Пируша философиялық тү сiндiруде – барлық ә лемге енген, ө зiндiгi жоқ рухани бастама.

Алғ ашқ ы кездегi Ү ндiдегi философиялық ойлау - брахманизмге, яғ ни брахман iлiмiне (дiни қ ызметкерлер, абыздар) байланысты қ алыптаса бастады. Брахманизм ө зiнiң догмаларында ведағ а (ежелгi Ү ндiден ауд. веда – бiлiм, басқ ару) сү йенедi. Ү ндi философиясы б.з.д. I мың жылдық тың ортасында ведалық мифологияның негiзiнде пайда болды. Ол кө лемдi ә нұ рандар (гимндер) қ осындысы. Онда: дуаларды ү йрету, табиғ ат циклдерiн (айналымдарын) бақ ылау, ә лемнiң пайда болуы мен жаралуы туралы тү сiнiктемелер болды.

Қ азiргi кезде бiзге белгiлiсі 4 веда: Ригведа, Самаведа, Яджурведа, Атхарваведа. Олар тө рт бө лiмнен тұ рады.

1.Самхит – қ ұ дайларғ а арналғ ан ә нұ рандар (гимндер) жинағ ы.

2.Брахман – самхиттi тү сiндiретiн ә ртү рлi мифологиялық ә ң гiмелер, салт-жоралар. (Ү ндi абыздарының ө здерiне арналғ ан салт-жоралар ө ткiзудiң дұ рыстығ ы мен қ ұ рбандық жасау рә сiмдерi туралы кiтаптары).

3.Араньяктар (дү ниеден безген диуаналардың орман кiтабы) брахманғ а тә н салт-жоралардың орнына қ ұ дайларды iштей сыйлап-қ ұ рметтеу, оларды ойлап-толғ ану сияқ ты кө зқ арастар берiлген.

4.Ведалардың ең соң ғ ы сатысы – «Упанишада» (санскр. Upa, sad - ұ стаз қ асында отырып дә рiс тың дау) - ө те терең бiлiмдi игеру ү шiн, ұ стаздан сабақ алу.

Упанишад - веда жү йесiндегi философия. Оның манызды ұ ғ ымдары «Сансара», «Карма» Упанишад жү йесiнде дү ниеге келген. Сансара Карма заң ына сай келедi. Карма - ұ ғ ымы ведалық тү сiнiк «Ританың» негiзiнде қ алыптасты.

, Рита – ғ арыш тә ртiбi, заң мен заттардағ ы заң дылық барысы. Рита – сезiмдiк дү ниенiң алдында пайда болды, денелiк заттар тек қ ана ританың кө рiнiсi. Рита – бұ л тек физикалық заң ғ ана емес, оғ ан барлық тiршiлiк иелерi бағ ынатын моральдық та болып саналады.

Сансара (санскрит бойынша дә лме-дә л бiрдемеден ө ту, қ айта туу) – Сансара концепциясы барлық тiрi жанның туысқ андығ ын тұ жырымдайды жә не жаң адан пайда болудың арқ асында, олардың тү рiнiң арасындағ ы бiр-бiрiне ауысуын (адам, жануарлар, ө сiмдiктер, тiптi қ ұ дайғ а да) айтады.

Карма (санскрит бойынша iс-ә рекет, қ имыл, iс, жеребе салу) – iс-ә рекетiне сә йкес қ ұ рметтеу не жазалау заң ы, индивидтiң (жеке адамның) келешектегi ө мiрiн алдын ала толық мә нiнде анық тайды. Кең мағ ынада - ә рбiр тiрi жанның жасағ ан iс-ә рекетiнiң жалпы қ осындысы, оның жаң а туғ аннан кейiнгi (яғ ни, ары қ арай ө мiр сү руi) кезең дердегi сипатын анық тайды.

Упанишаданың тү п негiзі - Брахман. Ғ арыштың негiзiнде мә ң гi мә ндiлiк – Брахман жатыр. Сондық тан одан барлық заттар дамиды. Брахман – барлық ә лемнiң бастамасы жә не соң ы. Брахманның екi тү рi бар: 1) қ озғ алмайды, нақ ты ө мiр сү редi, бiрақ жойылып кетуi мү мкiн – кө птү рлi; 2) жойылмайды, ө лмейдi, қ озғ алыста жә не ақ иқ ат – жеке тү рде. Брахман бұ л дү ниенiң рухани бастауы, ол адамның рухани мә нi атманмен тең. Атман бiр жағ ынан дене, екiншi жағ ынан рух секiлдi. Брахман мен Атман туралы iлiм Упанишадтың негiзгi сә тi, онда адам болмысының жалпы ә лемдiк мә нмен сә йкестiгi бекiтiлдi.

Упанишадта сансара (қ айта туылу жү йелерi) жә не карма (жазалау заң ы) iлiмдерi байланыста болады. Сансара туралы iлiмде адам ө мiрi шексiз қ айта туудың анық таушы тү рi ретiнде тү сiндiрiледi. Келешектегi индивидтің дү ниеге келуi, карма заң ымен себептеледi.

Адамның келешегi - оның ө ткен ө мiрдегi iс-ә рекетi мен қ ылығ ының нә тижесiне байланысты болады. Тек ө ткен ө мiрде сыпайы ө мiр сү ргендер ғ ана келешектегi қ айта тууында жоғ арғ ы варна - ә улиелер, кшатрийлер, вайшьилер, терiс ө мiр сү ргендер тө менгi варна - шудралар кейпiнде келедi. Бә рiнен де қ иыны, оның атманының жануар денесiне орналасуы болады.

Бостандық қ а ұ мтылатындар алдымен қ алыптасқ ан ә дептiлiк нормаларғ а (қ ағ идаларғ а) жә не драхмағ а (ө мiр жолы, ә лдебiр ө мiр салты) жү гiнуi керек. Упанишадта таным жә не ө зiн-ө зi тану мә селелерi ең маң ызды тақ ырып болып саналады. Алдымен сезiмдiк жә не рационалдық танымда: нағ ыз ақ иқ атты тану, Брахман мен Атманның бiрiгуi, толық қ осылуын тү сiну болады. Мұ ны кiм iстей алса, сол шексiз қ айта туу, сансарадан қ ұ тылады. Мұ ндай адамның жаны Брахманмен қ осылып, онда мә ң гi қ алады. Сонымен бiрге ол карманың да ық палынан қ ұ тылады. Бұ л ең жоғ арғ ы мақ сат жә не ең ақ иқ ат жол – «қ ұ дайлар жолы».

Рухани Атман – тiршiлiктiң негiзi, барлық денелердiң iшкi бастамасы мен соң ы болады. Атман тек бастама ғ ана емес, ол саналы тiршiлiк иесi, ә лемдi жаратушы. Адамның ең маң ызды мә селесi жә не Упанишадтың негiзгi категориясы - «Қ ұ марлық тан босану». Бұ л босану - Мокша, атманның брахманмен бiрiгуi, ө зiң нiң жеке жаның ның ә лемдiк жанмен сә йкестiгiн тану арқ ылы iске асады. Мокша - кү нделiктi тұ рақ ты ә депке жету, ө негелiктi жетiлдiру. Ә ркiм ө з бақ ытының ұ стасы, оның бақ ыты тә лiм-тә рбиесiне байланысты.

«Упанишад» философиясында «тiрек» тү сiнiгi бар. Адамның негiзгi «тiрегi» туралы сұ рақ, оның ө зiнiң қ ай қ асиетiнен айрылуына байланысты ө мiр сү руiн тоқ татуы негiзiнде қ ойылды. Адам кө зден, тiлден, естуден айрылса да ө мiр сү ре бередi, ал дем алу тоқ талса, ө мiр де тоқ тайды. Демек, адамның тiрегi тыныс, денесi тек оны жасыратын қ абығ ы. «Ө мiр тынысы – Прану», кейiннен Прануды Атманмен (жанмен) тең дестiру басталады. Атман тү сiнiгi жеке адамның Рухани «Менi» ретiнде барлық тiршiлiктiң бiрте-бiрте ө зiндiгi жоқ себебiне - Брахманғ а айналады.

Упанишад iлiмiнде Веда тақ ырыбы дами бастады: барлық тiршiлiктiң бiрлiгi идеясы, космологиялық тақ ырып - қ ұ былыстардың себептер мен саулдарының байланысын iздеу, т.б. М: мына сұ рақ тар: «тү нде кү н қ айда болады?», «жұ лдыздар кү ндiз қ айда кетедi?» Упанишадта бұ рынғ ы мә тіндерге қ арағ анда, болмыс пен қ ұ былыстардың алдымен сыртқ ы жағ ына емес, iшiне кө ң iл аудару бар. Назарды адамғ а, оның танымына жә не алдымен ө негелiк жетiлуiне аударады. «Бiз кiмбiз?», «қ айдан келдiк?», «қ айда барамыз?» - мiне бұ л сұ рақ тар Упанишад iлiмiне тә н болды. Уапнишад ә ртү рлi философиялық жү йелерге ә серiн тигiздi. Атап айтқ анда, индуизм мен буддизмге. Раммохон Рая, Ганди, Шопенгауэрге де ол ө те зор ық пал еттi.

«Эпостық –дiни кезең» деп аталатын (эпос деген сө зден шық қ ан) философияның кезең i - эпостық поэмалар «Рамаяна» мен «Махабхаратағ а» байланысты, ол адамдық қ атыныстағ ы батырлық пен қ ұ дайшылық ты кө рсетуге қ ызмет етедi. Бұ л кезде (б.з.д. Ү I ғ.) Ү ндi қ оғ амында айтарлық тай ө згерiс болды: аграрлық пен қ олө нер кә сібі дамыды, ә леуметтiк бө лшектену (дифференциация) ұ лғ айды, монархия билiгi кү шейiп, тайпа билiгi жоғ ала бастады. Интуицияның, мифтiң орына зерттеу, философия келдi. Философияның ө зiнде де ә ртү рлi, қ арама-қ арсы жә не бiр-бiрiмен жауласқ ан мектептер мен жү йелер туды, оларда сол кездегi ө мiр шындығ ының қ айшылық тары кө рiндi. Олар 2 топқ а бө лiндi: ортодокстік жә не ортодоксалдық емес мектептер болды. Ортодоксалдық негiзiнен Веда iлiмiн қ олдап, ары қ арай дамытуғ а тырысты:

1.Веданта брахманды ә лемнiң абсолюттiк рухани негiзi ретiнде мойындайды. Жеке жандар (атмандар) тану немесе қ ұ дайғ а деген сү йiспеншiлiк арқ ылы қ ұ даймен қ осылады. Қ айта туу айналымынан шығ у жә не жоғ арғ ы ақ иқ ат бойынша барлық тiршiлiктi бiрлiкте қ арауды қ орытындылайды: адамды қ оршағ ан сыртқ ы ә лем - бұ л сағ ым (иллюзорлық) ә лемi, ал нағ ыз ө згермейтiн нақ тылық - брахман, онымен атман тең естiрiледi. Упанишад мә тiндерiне сү йене отырып, бiр ғ ана жан Брахман бар дейдi. Бардың бә рi Қ ұ дай, Жан да - Қ ұ дай. Қ ұ дай бiр ғ ана ақ ырғ ы нақ тылық. Осы ақ иқ ат бiлiмге жетудiң негiзгi жолы - ә дептiлiк қ ағ идасын сақ тау жә не медитация. Олай болса, бұ л Веда мә селелерiн қ арқ ынды ойлаудың маң ыздылығ ын бiлдiредi. Бiлiмсiздiк адам жанын езедi, оның лә ззатқ а ұ мтылуын кү шейтедi. Ведантаны оқ ып бiлу, оның жанының босануының негiзгi қ ұ ралы болады.

2.Миманса – (толғ ану, ойлау), қ ұ рбандық шалу туралы веда мә телдерiн зерттеу. Миманса мектебi пiкiрiнше Веда мә ң гi жә не ө з бетiмен ө мiр сү редi, олар кейде адамдарғ а қ олайлы пайғ амбарлар арқ ылы ө зiн табуғ а мү мкiндiк бередi. Миманса - веданың салт-жораларын тү сiндiруге тиiстi. Веда iлiмі дхарма-парыз идеясымен толық байланысты, оның парызын орындау барысында қ армадан босану, қ айта тууды тоқ тату, ә рі азаптан қ ұ тылуғ а жеткiзедi.

3.Санкхья (санк, бойынша санап шығ у) - веданың мә тiндерiн тiкелей қ абылдамайды, онда тә уелсiз тә жiрибе жә не толғ ану бар. Санкхьяның веданта мен мимансадан айырмашылығ ы осында. Бү кiл ә лем екi субстанцияның - материя, табиғ ат (пракрти) жә не пурушидiң ө зара ә рекетi нә тижесiнде пайда болды. Пракрти - мә ң гi жә не қ ұ былмалы ә рекеттегi энергия мен ә ртү рлi материалдық, объектiнiң бастау кө зi болса, Пуруши - таза сананың немесе «менiң», рухтың жеке болмысы. Ол екеуi бiр-бiрiне себепкер жә не бастама. Осыдан санкхья - индуизм философиясындағ ы дуалистiк бағ ыт болып есептеледi.

4.Йога (зорлану, кү штену, терең толғ ану). Негiзiн қ алаушы Патаджами (б.з.д. II ғ). Йога - бұ л философия жә не практика. Ол медитациялық сананың ә дiсiн жасайды. Йога жү йесiнде қ ұ дайғ а сену - теориялық кө зқ арастың элемент пен практикалық iс-ә рекеттің шарты ретiнде қ аралды. Йога - адам миының жасырын мү мкiндiктерi туралы ойды қ алыптастырып, экстрасенсорлық қ абiлеттiң ә дiс жү йесiн ойлап тапты, яғ ни адамның тынысын, демiн, тамақ тануын реттеу ережесiн жасады. Йогамен шұ ғ ылданушылар екi тү рге бө лiнедi: 1. ө мiрден безу; 2. этикалық қ атаң тә ртiпке жү гiнiп, ө зiн қ ыспақ та ұ стау. Йоганың этикалық қ ағ идалары жоғ арғ ы ө негелi тұ лғ аның қ алыптасуымен байланысты болды.

5.Вайшешика (саскр. «вишеша» - ерекшелiк). Негiзiн қ алаушы Канада (б.з.б VI-V ғ). Алғ ашқ ы кезде бұ л жү йеде материалистiк сә ттер кө рiндi. ә лемнiң атомдық қ ұ рылымы туралы ойды дамытты. Барлық заттар ә рдайым ө згередi, бiрақ оларда тұ рақ ты шар тә рiздi атомдар элементi бар. Атомдар мә ң гi, оны ешкiм жаратпағ ан жә не кө п сапалы (атомның 17 сапасы бар). Олардан ә ртү рлi жанды жә не жансыз заттар пайда болады. Ә лем тек атомдардан тұ рса да, оның дамуындағ ы қ озғ аушы кү ш қ ұ дай, ол карма заң ына сә йкес ә рекет жасайды.

6.Ньяя (ереже, логика) - ойлаудың тү рi туралы iлiм. Ақ иқ атты танудағ ы шарт пен ә дiс, босануғ а жетудiң қ ұ ралы логика мен оның заң дарының кө мегiмен анық талуы мү мкiн дедi. Ньяя философиясы рационалды таным қ ағ идаларын қ алыптастырады. Дә йектi таным кө здерi, сезiмнен тыс қ абылдау, сө йлемнiң логикалық қ ұ рылымы туралы iлiмдi енгiздi. Бұ л мектепте дамығ ан таным теориясы болды. Формальдық логика заң дарына сү йенiп, танымдағ ы эмпирикалық (тү йсiк, қ абылдау) пен рационалдық тың (айғ ақ, тең естiру, дә лелдеу) тепе-тең дiгiн мойындады.

Жаң а кө зқ арасты жақ таушылар Веданың беделiне қ арсы шық ты. Олар: Чарвака (материалистер), жайнизм, буддизм. Олар ортодокстік мектептерге қ осылмайды. Чарвака – бұ л ежелгi Ү ндi iлiмi, кейiнгi философиялық концепцияның тектес бiр тү рi – Локаята. Сондық тан, бұ л мектептi «Чарвака-Локаята» деп атайды.

Чарвака - брахман, атман, сансара жә не карма концепциясын жоқ қ а шығ арады. Барлық тiршiлiктiң негiзi ретiнде материяның алғ ашқ ы тө рт элементiн - жердi, суды, отты жә не ауаны алады. Ө мiр жә не сана да алғ ашқ ы элементтердiң туындысы ретiнде қ аралады. Оның негiзiн салушы - Брихаспати (б.з.д. Ү II-Ү I ғ ғ.). Оның пiкiрiнше, жан дегенiмiз - саналы дене. Материя ойлай алады. Ажал – сана мен жанның қ ирауы. Тек осы дү ние бар, бұ л дү ние «Лока», ешқ андай о жақ тағ ы дү ние жоқ. Қ ұ дай да, жан да жә не карма заң ы да жоқ. Танымның негiзi - сезiмдiк қ абылдау. Ақ иқ ат тек тiкелей қ абылдау арқ ылы танылады.

Дiн – орынсыз адасу. Адамның басқ а ө мiр сү ру ортасы бар деуге ешбiр негiз жоқ. Ешқ андай басқ а ә лемнiң бар болуы мү мкiн емес. Қ ұ рбандық шалу, ақ ылғ а сыймайтын ә рекет. Бiздiң жақ ындарымыз ү шiн ешқ андай тамақ тың қ ажетi жоқ, ө йткенi қ айтыс болғ ан соң, дене қ ұ рылымы шiридi. Қ ұ дайғ а жә не о дү ниеге сену, бұ л мектеп ө кiлдерiнiң пiкiрiнше, ақ ылдың кемдiгi, ә лсiздiгi, жү рексiздiгiнiң белгiсi деп санайды.

Чарвактардың этикалық концепциясының негiзi - гедонизм (hedone – рахаттану).Тiршiлiктiң қ ызығ ын кө рiп ө мiр сү ру қ ажет, ажал қ адалып келiп тұ рғ анда ешкiмнiң одан қ ұ тылу мү мкіндігі жоқ, ол бә рiбiр алып тынады. Олар адамның мақ саты - байлық пен рахат ө мiр сү ру деп санады. Бұ л теория, осылайша, адамды эгоизмге баулып, тiршiлiктiң қ ызығ ын қ алауың ша кө р деп насихаттайды.

Олардың iлiмiн бағ алауда олардың дiн мен ескi философияны сынап, Веданың ақ иқ атқ а сыймайтын қ айшылық ты iлiмiнiң абыройын тө гуде кө п ең бек еттi деп айта аламыз. Бұ л философияда бiржақ ты кө зқ арас болды. Танымда интеллект пен ақ ыл-ойдың рө лiн жоқ қ а шығ арды. Сондық тан, кө зқ арас тұ рғ ысынан абстракты, жалпы идеяларғ а сү йенiп, субъективизмдi тудырады. Сезiмдiк мү ше ә р адамғ а тә н болғ андық тан, ә р адамның ө з ақ иқ аты болады деп санады. Бұ л бiржақ тылық тың нә тижесiнде, олар жоғ арғ ы ә дептiлiк мақ саты мен қ ұ ндылық ты жоқ қ а шығ арады. Кейбiр маң ызды кемшiлiктерiне қ арамай, бұ л бағ ыт Ү ндi философиясының ары қ арай дамуына мү мкiндiк бердi.

Жайнизм – идеалистiк философия жә не этикалық iлiм, б.з.б. Ү I-Ү ғ ғ. пайда болды. Оның негiзiн қ алаушы Вардхамана, соң ынан Махавира (Ұ лы батыр) жә не Джина (жең iмпаз – қ айту туу шең берiн жең ген). Жайнизм буддизм сияқ ты жанның ауысуы туралы iлiм, карма заң ын, жанның мә ң гiлiгiн мойындайды. Нирвана болса болмыс емес, мә ң гiлiк шаттық ретiнде кө рiнедi. Карма заң ынан қ ұ тылудың негiзгi қ ұ ралы - аскетизм. Ә лем екi мә ң гiлiк негiздiң ө зара ә ркетiнен пайда болды. Жайнизмнiң пiкiрiнше тұ лғ аның мә нi дуалистiк: рухани (джива) жә не материалдық (аджива) болады. Джива мен адживаны байланыстыратын Карма. Бiрақ, карманың ө зi, упанишадтағ ыдан ерекше, жұ қ а материя, ол жазалау заң ы емес.

Тiршiлiктiң де, жердiң де жаны бар. Жалпы алғ анда тiршiлiк мә ң гi, бiрақ ол материалдық кө птеген денелi жандарғ а бө лiнiп кетедi де, бiр денеден екiншi денеге ауысып отырады. Жанның жетiлген жағ дайына ө туi ү шiн ө те қ атаң ә дептiлiк қ ағ иданы сақ тау керек. Меншiктен, кей жағ дайда киiмнен безу, сонымен бiрге ахимсаны (жердегi - ө мiрдiң барлық тү рiнiң бiрлiгi), ұ стану – қ оршағ ан ортағ а залал жасамау принципi. Қ ұ рт-қ ұ мырсқ ағ а зияндық жасамау мақ сатымен, тiптi жер ө ң деуге де болмайды. Монахтар майда тiршiлiк иелерiн ө лтiрмеу ү шiн жү рген жерлерiн сыпырып жү редi. Олардың апатқ а ұ шырауынан ө з ө мiрiн қ ию артық деп санайды. Бұ л аскетизмге, тiршiлiктен безуге алып келедi.

Буддизм – (санскр.- жарық тану, жарық болу). Б.з.б. Ү I-Ү ғ дiни iлiм ретiнде дү ниеге келдi. Оның негiзiн салғ ан - Сиддхартха Гаутама Будда (б.з.д. 563-483 жж). Гималайдағ ы Ү ндi алқ абындағ ы шакья (сак сө зiнен шық қ ан деген болжам бар) тайпасының патша отбасында дү ниеге келген. Буддизм теориялық философиядан гө рi, дiни этикағ а негiзделген. Буддизмде қ аталдық жоқ, сенгiң келсе сен, сенгiң келмесе сенбе. Буддизм – адам қ андай ә леуметтiк сатыда тұ рса да аурудан, кә рiлiктен қ ұ тыла алмайды. Тiптi қ ұ дайғ а арналғ ан қ ұ рбандық та кө мектесе алмайды дейдi. Азаптан қ ұ тылудың жолы - сансарадан (жанның бiр денеден екiншi денеге ауысып отыруы) толық азат болу. Будда ү шiн философия – Нирванағ а жету қ ұ ралы. Бiрақ, нирванағ а жетпей тұ рып, адам «тө рт игiлiктi ақ иқ аттың» мә нiн ұ ғ ынуы керек:

Адам ө мiрi туғ ан кү нiнен, аяғ ына дейiн азапқ а толы.

Азаптың себебi бар. Ол – қ анағ атсыздық, «ұ дайы бола берсе» - деген қ ұ штарлық, тойымсыз ә уестiк.

Азаптан босану, оның себептерiн тоқ тату мү мкiндiгi бар.

Азаптан қ ұ тылудың жолыдары: ө мiрдi сезiмдiк қ ұ марлық қ а арнау ретiнде қ абылдамау, нә псiден, ынтазарлық тан бас тарту, жә не ө з жанын ө зi қ инау.

Осымен байланысты буддизмнiң ә дептiлiк концепциясы – тө зiмдiлiк пен салыстырмалылық болады. Ә рине, бұ л алдын ала қ ойылғ ан ә дептiлiктiң жалпы мiндетi емес, соң ғ ысы - қ оршағ ан ортағ а зияндық жасамау. Бұ л адам мiнез-қ ұ лқ ының басты принципi. Оның негiзiнде iзгiлiк сезiм қ анағ аттанушылық қ а жеткендiк жатыр. Қ ұ штарлық тан қ ұ тылудың соң ғ ы сатысына, сегiз ә дептiлiк қ ағ иданы бұ лжытпай орындау арқ ылы жанды таза ұ стауғ а тырысу қ ажет:

Дұ рыс тү сiнiк – тө рт ақ иқ атты дұ рыс тү сiну;

Дұ рыс сө з - ө тiрiк айтпау, бiреудi басқ а бiреуге жамандамау, балағ ат сө з айтпау;

Дұ рыс ойлау – тө рт ақ иқ атқ а, ө з ө мiрiн ө згертуге бағ ытталғ ан ерiк-жiгер;

Дұ рыс жү рiп-тұ ру – ешқ андай тiршiлiк иесіне жамандық жасамау;

Дұ рыс ө мiр сү ру тә ртiбi - адал ең бек етудi ә детке айналдыру;

Дұ рыс кү ш-жiгер – қ ұ марлық пен, жаман оймен кү ресу;

Дұ рыс ой бағ ыты – бұ л дү ниенiң жалғ ан, алдамшы, уақ ытша екенiн тү сiну;

Дұ рыс жинақ тала бiлу - ө з денең дi сезiнуден, ойлаудан, тү йсiнуден арылу.

Осы жолдың ең соң ғ ы сатысына жеткен адамды архат (қ адiрлi, қ ұ рметтi, сыйлы адам) деп атайды жә не ол нирванағ а жетуi мү мкiн. Нирвана мокшаның ө згерген тү рi, оның мокшадан айырмашылығ ы - мокша жанды азаптан о дү ниеде азат етсе, нирвана – осы дү ниеде азат етедi. Нирвана (санскр.- дә лме-дә л - суыну, салқ ындау, сө ну) буддизмдегi ең бiр негiзгi тү сiнiк - сананың жоғ арғ ы кү йiн бiлдiредi (сансарағ а қ арама-қ арсы). Тiршiлiк иелерiнен тек адам ғ ана нирванағ а жетiп “Будда” бола алады. Нирвана – қ ұ марлық ты басу, сонымен бiрге азаптан қ ұ тылу, бұ л қ айта тууды тоқ тату, сансарадан, карма билiгiнен – себептiлiк шең берiнен шығ у. Нирвана – нақ ты ө мiрдiң жоқ тығ ы емес, оның ерекше тү рi жә не адамның ө мiр сү ру тә сiлi, ол “тең iз секiлдi терең, тау шың ындай биiк, бал секiлдi тә ттi, т.б”. Шын мә нiсiнде нирвананың бар екендiгiн адам тек ө зiнiң тә жiрибесiнде тү сiнедi.

Б.з.д. I ғ. буддизм екi ағ ымғ а бө лiнiп кеттi : 1. Хинаяна, 2. Махаяна:

Хинаяна - «қ ұ тылудың тар жолы» немесе «кiшi шең бер»- адамның ө зiнiң жеке басының қ ұ тылуы. Монастырьге кету арқ ылы немесе дү ниеден қ айтқ ан соң Нирванғ а жетуге болады деп санайтын ағ ым. Ол алғ ашқ ы буддизмге жақ ынырақ болды.

Махаяна - «қ ұ тылудың кең жолы» немесе «ү лкен шең бер». Мү мкiндiгiнше кө п адамдардың қ ұ тылуы ретiнде, дү ниеде бола отырып, дү ниеден қ айтқ ан соң мә ң гi-бақ и, бiрақ сонда да уақ ытша, Нирванағ а жетуге болады, деп санайтын ағ ым. Архаттан гө рi «бодисатвағ а» арналғ ан.

Бодисатва – арахатқ а жетпеген, бiрақ толық бiлiмге талпынып жү рген адам. Ол бiлгiрлiктен гө рi, уағ ыздаушығ а ұ қ сайды. Ө зiнiң мү мкiндiгiмен тек ө зiн ғ ана емес, ө з кү шiмен нирванағ а жете алмайтындардың бә рiн қ ұ тқ арады.

Ә лем-зұ лымдық қ а толы, бірақ адам одан игілік пен білім арқ ылы қ ұ тылуы - Ү нді этикасының формуласы. Мә ң гілік туралы ойлау, оның бір бө лігі сенің жаның – Ү ндінің жалпы философиялық формуласы. Ү нділік ойлаудың ұ лылығ ы – адам ө мірің қ иындығ ын ең шеткі жә не терең адалдық пен айту, сонымен бірге оның мү мкіндігінің шексіздігіне сендіреді.

Қ ытай философиясы б. з. б. Ү I-III ғ ғ. мифологияның негiзiнде пайда болды. Кейбiр идеялар мен тү сiнiктер мифте пайда болып, олар кейiнiрек философиялық зерттеудiң (ойлаудың) мә селесiне айналды. Бастауы Пань Гу туралы аң ызда: Пань Гу (алғ ашқ ы адам) пайда болды делiнедi. Оның демiнен – жел, бұ лттар, басынан – кү н кү ркiреуi, сол кө зiнен – кү н, оң кө зiнен – ай, денесiнен – дү ниенiң тө рт бұ рышы, қ анынан - ө зен, су, терiсiнен – жауын, шық, кө з жанарынан – найзағ ай шығ ады. Ал осылардың бә рiнiң негiзгi – тянь (аспан), бұ л бiздiң тә ң iр деген ұ ғ ымына ө те ұ қ сас. Бұ дан кө шпендi елдер кө зқ арасымен олардың тығ ыз байланыстылығ ын байқ аймыз, соң ғ ылардың жақ ындылығ ы, еркіндігі жә не шығ армашылық пен айналысуына жағ дайының болуы кө п ә серін тигiзедi. Алдымен болмыстың қ арама-қ арсы кү шi – Инь мен Ян (жерлiк жә не аспандық), яғ ни ә йел мен еркектiк (еркек – жарқ ын кү шке ие, ә йел – қ араң ғ ы, белсендi емес кү ш белгiсi) дү ние бастамасы болуы туралы тү сiнiк туды. Даоны космостық заң, ғ аламдық заң дылық немесе ә лемдегi заттардың дамуы мен ө згеруi ретiнде тү сiну, бес тү пкi элемент (от, ауа, су, металл, ағ аш) туралы iлiм, кейiн - сә йкестiк туралы: адам-микросома, ә лем дү ниесi – макросома, т.б. туралы iлiмдер пайда болады.

Алғ ашқ ы Қ ытайдағ ы философиялық бағ ыттардың саны кө п болды. Ежелдегi қ ытайлық тардың ө здерi де “жү з мектептiң ” барлығ ын мә лiмдеген. Ежелгi кездiң ө зiнде бұ л мектептердi топтастыруғ а ә рекет жасалды, солардың бiрi ең белгiлi Қ ытай тарихшысы Сым Цань (б.з.д.II ғ), ол алты негiзгi бағ ытты кө рсеттi. Инь мен Ян мектебiнiң негiзгi мә селелерi табиғ ат философиясы (натурфилософия), Инь мен ЯН-ның табиғ атта кө рiнуi жә не олардың ө зара ә ркетi. Соң ынан ежелгi Қ ытай философиясының негiзi бағ ыттары конфуцийлiк жә не даосизм болды.

Конфуцийлiктiң (confucianism) негiзiн қ алағ ан Конфуций (Кун-Фу-Цзы). Шамамен б.з.д. 551-479 жылдары ө мiр сү рген. Ол кiшкене ғ ана Лу (қ азiргi Шаньдун провинциясы) хандығ ында дү ниеге келiп, ө мiрiнiң бiршама мерзiмiн осы жерде ө ткiзген. Ата-анасы кедейленген ақ сү йектер болғ ан, ол олардан ерте айырылғ ан, тек 15 жасында ғ ана бiлiмге ұ мытылады, 50 жасында ө з мектебiн ашады.

Ол ө мiрiнiң соң ғ ы кезең дерiң де ө зiнiң iлiмiн жасады. Сонымен бiрге, Қ ытай ә дебиетiнiң негiзiн қ ұ райтын мә тіндердi редакциялап, тү сiнiктемелер жазумен шұ ғ ылданды. Конфуция мектебiнiң негiзгi зерттеу объектiсi “Алты қ ағ ида”, яғ ни, ақ сү йектердi оқ ытудың негiзiн қ ұ райтын алты кiтап, олар кейiннен конфуцийшiлер ә дебиетiнiң қ ұ рамына кiрдi.

И цзин (ө згерiс кiтабы – жорамал (болжау) кiтабы);

Ши цзинь (ө лең кiтабы);

Шу цзин (iс қ ағ азы (қ ұ жат) кiтабы);

Ли цзи (салт-жоралар туралы жазу);

Ю цзин (музыка кiтабы – жеке шығ арма ретiнде сақ талғ ан);

Чунь-цу (кө ктем жә не кү з жылнамасы – Лу патшалығ ы туралы деректер б.з.д. 722 жылдан басталып, б.з.д. 479 жылы аяқ талды, яғ ни Конфуцийдiң қ айтыс болғ ан жылы).

Конфуций iлiмiнiң қ айнар кө зiнiң негiзi - Лунь Юй (ә ң гiмелер мен пiкiрлер) кiтабы.

Конфуций ө зiнiң негiзгi мiндетi - шә кiрттерiне ө ткен мә дени мұ раны жеткiзу деп есептедi. Ол «Мен жасамаймын, тек жеткiзiп беремiн» - дейдi. Дә стү рлi iлiм мен идеяларды жеткiзумен бiрге, ол кө зқ арас пен ә дептiлiк қ ағ идасын жиi-жиi ө зiнше тү сiндiрдi. Оның философиясында ескi мен жаң а араласа кездеседi, ескi ә дет-ғ ұ рыптарды сақ тау, патриархалдық -рулық қ оғ амды қ айтару, жасы ү лкендi сыйлау жә не тың дауғ а шақ ырды.

Есімдерді тү зету. Ежелгi Қ ытай мә дениетiндегі “табиғ и тiл” деген теория кең тарағ ан, осығ ан сә йкес аттарына заттардың идеялық мә нi жә не қ ұ былыстардың сайма-сай болуы мұ қ ият қ аралғ ан. Уақ ыт ө ткен сайын надан адамдардың атауларды пайдалануына байланысты, бұ л сә йкестiк бұ зылады. Бұ л атаулардың «бұ зылуы» ә лемдегi iстердiң нашарлауы. Бұ л кө зқ арасты Конфуций де жақ тайды.

Конфуцийдiң пiкiрiнше, ә лемдегi тә ртiптi қ алпына келтiру ү шiн, қ оғ амда да, табиғ атта да алдымен атауларды дұ рыстау, яғ ни, заттарды олардың атауына сайма-сай ө згерту керек деп санайды. Бiр князь Конфуцийден: «Қ олайлы басқ арудың принципi неде?»- деп сұ райды. Ол: «патша-патша, тө ре-тө ре, ә ке-ә ке, ал бала-бала болып, атауына байланысты ғ ана емес, шын мә нiсiнде қ алулары керек», - дейдi («Лунь Юй»). Билеушi – патша, халқ ы - оның балалары. Осы тұ рғ ыдан мемлекет басқ арылуы керек. Яғ ни, «бiлу дегенiмiз – табиғ атты емес, адамдарды танып – бiлу» - деп санайды. Мұ ның мә нi сө з бен шындық ты сә йкестендiру, соның арқ асында шынайы дү ниенi бiртектi тә ртiпке келтiруге болады.

Конфуцийдің этикасы – философиялық iлiм. Бұ л iлiмнiң орталық мә селесi Конфуций жасағ ан «iзгiлiктi қ айраткер». Ол адамды " мейiрiмдi қ айраткер» ететiн оның шық қ ан тегi, байлығ ы емес, оның тә рбиесi мен мә дениетi, жоғ арғ ы дә режелi ә дептiлiлiгi. Оның тө мендегi негiзгi сапалары болады.

Жэнь (гуманность – адамгершiлiк). Адамдар арасындағ ы ө зара қ атынастың этикалық жә не ә дептiлiк қ ағ идалар жиынтығ ы. «Ө зiң қ аламайтын нә рсенi басқ а бiреуге жасама» (Лунь Юй).

Сяо - баланың сый-сияпат кө рсетуi. Iнi мен ағ а арасындағ ы қ атынастар қ ағ идасының жиынтығ ы. «Ата-анағ а жә не ү лкен ағ аларғ а орынды сый-сияпат кө рсету» (Лунь Юй). Сонымен бiрге мемлекет «ү лкен отбасы» ретiнде қ аралады. Онда император - ә ке, шенеунiктер – жасы ү лкен ағ алар болып тү сiндiрiледi. «Ө зiң балаң нан қ андай қ ызмет жасауды талап етсең, ә кең е солайша қ ызмет ете бiл. Ө зiң бастығ ың а қ андай қ ызмет етсең, қ ол астың дағ ыларғ а сондай талап қ ой» («Ли цзы»).

Ли (этикет) қ оғ амдық қ ағ ида, Жэньнiң нақ тылық қ а айналуы, оның барлық ө мiр саласындағ ы iске асыру ә дiсi болады (отбасынан мемлекетке дейiн). Этикеттi бiлмеу - тұ рақ талу мү мкiндiгi жоқ тың (лайық ты мiнез-қ ұ лық тың) белгiсi (Лунь Юй).

И (парыз, ә дiлеттiк). «Парыздың» жиынтығ ы, адамның мiндеттi орындауын талап етедi. Тiптi ө з мү дең е жә не пайдаң а қ арсы болса да. Ө мiрдiң мә нi - парызды ө теу болады немесе ә рекет мақ сатсыз болады, парыз қ ұ ндылығ ы оның нә тижесiнде емес, ә рекетiнде. Парыздың негiзi - жэнь («Лунь Юй»).

Мин (тағ дырды немесе Аспан еркiн бiлу). Ә лемде бiздiң ә мiрiмiз жү рмейтiн кү штер бар, сондық тан табысты болу немесе болмауды ойламай, қ алай болуы керектiгiне сай iс-ә рекет ету керек, яғ ни “Минаның барын бiлу”. “Кiмде кiм Минаның барын бiлмесе, ол “iзгiлiктi қ айраткер” бола алмайды (Лунь Юй).

Конфуций дү ниеден ө ткен соң, оның шә кiрттерi мен iзбасарлары сегiз мектепке бө лiнiп, оның iлiмiн ә ртү рлi тү сiндiрдi. Б.з.д. IIғ. ө зiнде Конфуцийдi қ ұ дай деп таныды, Конфуцийлiк дiн сипатына кө штi. Бiрақ оны қ ұ дай деп санамағ андар да болды, олар оны адамдарғ а берiлген бiрiншi Ұ стаз деп есептедi.

Даосизм. Даосизмнiң негiзiн салаушы Лао Цзы (“қ арт данышпан”, немесе “кә рi бала”, немесе “бала мiнездi данышпан қ ария”). Аң ыз бойынша Конфуцийдiң ересек замандасы болғ ан. Оның ө мiрi туралы хабар да жоқ, ә рi тағ дыры белгiсiз. Аң ыз бойынша, жасы ұ лғ айғ ан кезде Лао Цзы Қ ытайдан кетудi ұ йғ арады. Ол ө тетiн шекараның бастығ ы, одан ө зiнiң данышпандығ ының бiр бө лігiн қ алдыруды сұ райды. Лао Цзы келiседi, сө йтiп ө зiнiң Дао-Дэ-цзин деген кiтабын жазады. Кө птеген қ азiргi заман ғ алымдары Лао Цзы тiптi болғ ан емес немесе Конфуцийден кейiн ө мiр сү рген, ал Дао-Дэ-цзин - ә ртү рлi авторлар мә тіндерінің жинағ ы деп есептейдi.

Даосизм философиялық iлiм ретiнде Чжуан Цзы (б.з.д. 339-329 ж.ж шамасында, немесе 369-386 ж.ж), Ле цзы, Ян Чжу жә не олардың шә кiрiттерi мен iзбасарларының ең бектерiнде ө зiнiң классикалық тү рiнде дайындалып, жү йеге келтiрiлдi. Даосизм философиясы идеяларының негiзiнде б.з.д. II ғ. даосизм дiнi дами бастады. Бұ л орта ғ асырдағ ы Қ ытайдағ ы ү ш дiннiң бiрi болып саналады (Конфуцийлiк жә не буддизммен бiрге). Негiзгi ең бектер: Лао цзы “Дао-Дэ-цзин” (Дао жә не Дэ туралы кiтаптар), Чжуан цзы “Чжуан цзы” (Чжуан ұ стаз кiтабы), Ле цзы “Ле цзы” (Ле ұ стаз кiтабы).

Даосизмнiң негiзгi мә селесi – Дао болмыстың мә нi ретiнде, Дэ-Даоның кө рiнiсi туралы. Бұ л екi термин ә лдеқ ашан мифологияда қ олданылғ ан Қ ытай мә дениетiнде кө п таралды. Ә ртү рлi философиялық iлiмдерде, соның iшiнде Даосизмнiң ө зiнде қ арастырылады. “Дао-Дэ-цзинде” Дао дү ниедегi Ұ лы жол немесе Космостық заң. Осығ ан сай дү ниенiң пайда болуы, дамуы жә не жоғ алуы жү редi. Сонымен қ атар, Дао – субстанция, яғ ни бұ л заң ның негiзi жә не сақ таушысы. Осыдан Дао барлық тiршiлiктiң ө з бетiмен ә рекет етуiнiң заң дылығ ы ретiнде тү сiндiрiледi. Даоғ а тә н игiлiктi кү ш - Дэ (адамгершiлiк) осы арқ ылы Дао ө зiн кө рсетедi. Аспанғ а қ арағ анда Дао алғ ашқ ы, жерге қ арағ анда аспан алғ ашқ ы, адамғ а қ арағ анда жер алғ ашқ ы.

Болмыстың қ ұ рамына кiретiн заттардың бә рi осал (бос), тек уақ ытша ө мiр сү редi жә не ө зiнiң ө мiр сү руiн аяқ тап, олар ө з мә нiне қ айтадан келедi. Яғ ни биболмысқ а кетедi, тек сол ғ ана мә ң гiлiк болады.

Даосизмдегi космология мен космогония идеяларының дамуы Чжуан цзы ең бегiнде дү ниенi тудыратын бастама алдың ғ ы ә лемде “заттарды дайындаушы” ретiнде кө рiнедi. “Дао заттардың арасында болмағ ан заттарды жасайды”. Бiрақ, болмыстың алғ ашқ ы тү п негiзi - Ци болып саналады. Даосизмде Ци космологиялық мә нде ең алдымен ә лемнiң ә мбебаптық субстанциялары бiрiктiрiлген негiз - Хаос (Ұ лы шек) ретiнде тү сiндiрiледi. Атап айтқ анда, Цидан екi қ арама-қ арсы кү шке бө лiнедi – Инь жә не Ян, ә лемнiң тұ ң ғ ыш бес элементi қ ұ ралады (от, жер, металл, су, ағ аш). Дү ниедегi барлық заттар осы элементтерден тұ рады. Атап айтқ анда олардың бә рi бiр уақ ытта Циге қ айтып оралады. Ә лем болмысы осы тұ ң ғ ыш элементтердiң тұ рақ ты айналуы болып есептелiнедi.

Таным мә селесiнде Дао-Дэ-цзинде бiлiм барлық адамғ а оң ай берiлмейдi деп есептейдi. Оны тек шынайы дана адам ғ ана игере алады. Олар қ ұ марлық тан арылғ андық тан, заттар арасындағ ы кү рестен – ү йлесiмдiлiктi, қ озғ алыстан – тыныштық ты, болмыстан – биболмысты кө ре алады. Дао бiлiм ү ндемеуден тұ рады дейдi: ”Кiм білсе сол ү ндемейдi, ал айта беретiн тү к бiлмейдi”.

Адам жә не қ оғ ам туралы iлiм. Адам жә не адамзат қ оғ амы, табиғ аттың бiр бө лiгi, болғ андық тан, олардың дамуын да Дао шешедi. Бұ л жолғ а тү скендердiң мiндетi, Даоны тү сiну жә не ө мiрi оғ ан сай болуы керек. Осығ ан сай Дао этикасының негiзге алғ ан принципі: адамда жоғ арғ ы Дэнiң болуы ә рекетсiз жә не енжарлық ты iске асыру, ол “iзгiлiктi iс жасауғ а ұ мытылмайды, сондық тан - рақ ымшыл”. Шынайы дана билеушi даосистердiң пiкiрiнше, ө зiнiң қ ол астындағ ыларғ а табиғ и жолмен (Дао жолымен) жү руге мү мкiндiк бередi. Ондай билеушiлер ештең еге араласпайды. Олардың бар екенiн халық естiгенi болмаса, бiлмейдi, онымен тiкелей байланыспай, ә рқ айсысы ө з жолдарымен жү редi. Сондық тан да даоистер дао жолымен жү ргендердi заң арқ ылы шектеуге қ арсы болды.

Легистер (заң герлер– лат. Legis – iлiк септiгi, lex – заң). Легизм б.з.д. Ү I-II ғ пайда болып қ алыптасты. Легизм заң герлер мектебiнiң iлiмi, адам, қ оғ ам жә не мемлекет туралы саяси-этикалық концепциялар жасады. Негiзгi ө кiлдерi: Шан ян, Шэнь Бухай, Шэнь Дао жә не оның ең кө рнектi ө кiлi - Хань Фэй.

Легизмнiң қ алыптасуы ертедегi конфуцийшылармен ө те ө ткiр кү ресте ө ттi. Конфуцийшылар мемлекеттi ә дептiлiкке негiзделген заң дар арқ ылы билеудi жақ таса, легистер - тек таза заң ғ а сү йенiп билеудi қ оштайды. Легистердің ұ ғ ымы бойынша адамгершiлiк негiзiнде билеу қ ылмыстың кө п болуына мү мкiндiк бередi. Ал елде тә ртiпсiздiк болмас ү шiн билеушi мақ таудан гө рi, жазалуды кө бiрек қ олдануы керек. Қ андай да болмасын жазалау арқ ылы халық арасында ү рей жә не сенiмсiздiк тудыру қ ажет. Мемлекеттi билеу жә не оның дамуы iзгi тiлектiң негiзiнде емес, жердi ө ң деу, ә скердi нығ айту жолдарымен дамиды. Сонымен бiрге, халық ты ақ ымақ ету арқ ылы iске асады. Легистердiң концепциясы - деспоттық мемлекеттiң теориясы.

Моистер мектебi оның негiзiн салғ ан Мо-цзы атымен аталды (шамамен б.з.д. 475-395 жж). Жас кезiнде Моцзы Конфуцийдiң шә кiртi болды, кейiн оның мектебiн тастап, ө з мектебiн, оғ ан қ арама-қ арсы бағ ыттағ ы – моизмдi қ ұ рды.

Моизм философиялық тұ жырымдаманың негiзгi қ ағ идасы: жалпығ а бiрдей махаббат жә не адамшылық мемлекетте барлық адам ү шiн мiндеттi болуы керек жә не барлығ ы да ө зара пайдағ а қ амқ орлық жасау керек. Адамды сү ю жә не олардың алып келетiн олжасының бiрлiкте болуы жө нiнен олар Конфуциймен ажырасады. Пайданы - мазмұ н, адамды сү ю жә не борыш ретiнде қ арайды. Мо-цзы утилитаризм (жақ сылық - бақ ыт орнататын, пайда келтiретiн адамгершiлiк деген уағ ызбен тап қ айшылығ ын бү ркемелеушi, жекешiл iлiм) тұ жырымдамасын дамытады, ал Конфуций ү шiн ең алдымен борыш, гуманизм болды.

Моц-зы ә леуметтiк этикағ а аса кө п кө ң iл бө лдi, оны мемлекет басшысының деспоттық билiгiмен, қ атал мекемелермен байланыстырады. Мо Конфуцийғ а: “Теориямен айналысу – пайдасыз ә рекет, ең бастысы прагматикалық мақ сат болу керек”, - деп қ арсы шығ ады. Мо-цзы Конфуцийдың “аспан еркi” тұ жырымдамасының орнына “аспан еркiн терiстеу” теориясын ұ сынады. Конфуцийше, кедейлiк пен байлық, тыныштық пен қ атер, билiктiң бейбiтшiлiгi мен бү лiктiң болмауы, аспанның еркiне байлынысты, бұ ғ ан ештең енi алуғ а да, қ осуғ а да болмайды. Бұ л пiкiр консерваторлық (керiтартпа), адамның iс-ә рекетiн аспан еркiне бағ ындырады. Мо-цзы керiсiнше адам белсендiлiгiн, қ оғ амдық тә ртiптi ө згертуге ұ мытылуын қ олдайды. Бiрақ, сол замандағ ы Қ ытайда мұ ндай пiкiрдi бү лiк пен толқ удың себебi болады деп есептеген.

Ежелгi Қ ытайдың ө зiндiк тарихи ерекшiлiгiне байланысты, оның ойшылары ә леуметтiк этикалық жә не саяси мә селелерге ерекше кө ң iл аударды.

Семинар сабағ ының жоспары: