ХІХғ. 60-жылдарындағы Ресейдің Қазақстанды отарлауының аяқталуы және оның салдарлары.

Патша ү кіметі Оң тү стіқ Қ азақ стан ө ң ірінен Қ оқ ан хандығ ын ығ ыстырып, ө з бақ ылауына алу ү шін ә скери қ имылдарын кө бірек ұ йымдастыра бастады.

1859 жылы Ұ лы жү зде тұ рғ ызылғ ан Қ астек бекінісі Россияның тірегі саналып, Қ оқ ан ханының шабуылдарына тосқ ауыл болды. Шу алқ абынан полковник Циммерман тобы шабуылдап, 1860 жылы 26тамызда Тоқ мақ ты, 4 қ ырқ ү йекте Пішпекті алды. 1860жылы 27 қ азанда Ұ зынағ аш тү бінде Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский басқ арғ ан орыс отряды қ оқ ан ә скерін жең еді. Бұ л шайқ аста 400-ге жуық Қ оқ ан сарбазы қ аза табады, ал орыстар – 2 адамнан айрылды.

1863 жылы Қ оң ырат 4 мың ғ а жуық, бестаң балы руынын 5 мың ғ а жуық шаң ырағ ы Россия билігін мойындайды.

1864 жылы қ ө ктемде Қ оқ ан хандығ ына қ арсы жіберілген патша ә скері Шу алқ абын, Мерке, Ә улиеата, Тү ркістан бекіністерін алса, осы жылы 22 қ ыркү йекте Черняев тө бы Шымкентті алады, ал Ташкентті шілде айында 1865 жылы ү ш кү ндік шайқ астан кейін алды.

1866 жылы Бухар хандығ ын орыс ә скерлері жаулап, 1867 жылы хандық иеліктері Тү ркістан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кірді, ал 1868 жылы Қ оқ ан хандығ ына тә уелді болғ ан қ азақ жерлері Россия қ ұ рамына еніп, Тү ркістан генерал-губернаторлығ ына бағ ындырылды. 1873 жылы Хиуа хандығ ының орыс ә скерінен жең ілуі Хиуа хандығ ы билігінен қ азақ тардың толық бө лініп шығ уын тездетті.

Сө йтіп, XIX ғ асырдың 30 жылдарынан басталып, 1, 5 ғ асырғ а созылғ ан қ азақ елінің Россия қ ұ рамына қ осылу процесі – Ұ лы жү здің Россия империясының қ ұ рамына енуімен аяқ талды. XIX ғ асырдың 60 жылдарында қ азақ жері тү гелдей Россия отарына айналды.

57 Қ азақ стандағ ы ә леуметтік-демографиялық ө згерістер жә не олардың салдарлары (ХІХ соң ы – ХХ ғ ғ.).

Ә леуметтік-жағ дай

XX ғ асыр басында қ азақ ө лкесі 6 облыстан тұ рды:

Тү ркістан генерал-губернаторлығ ы

(Орталығ ы – Ташкент)

Сырдария облысы

Жетісу облысы

Дала генерал-губернаторлығ ы

(Орталығ ы - Омбы)

Ақ мола облысы

Семей облысы

Орал облысы

Тө рғ ай облысы

1897 жылы ө лкеде халық тың саны 4147, 8 мың адам, оның ішінде қ азақ тар 3354 мың, 1915 жылы 4205, 2 мың, ал 1917 жылы- 3615, 1 мың адам болды. Сонымен, осы жылдар ішінде қ азақ тар саны небә рі 231 мың адамғ а, яғ ни 6, 8 пайызғ а ө скен. Қ орытындысында ө лке халқ ының қ ұ рамындағ ы қ азақ тардың ү лес салмағ ы 1897 жылғ ы 81, 7 пайыздан 1917 жылғ ы 59, 8 пайызғ а дейін кеміп кетті. Қ азақ тар арасындағ ы демографиялық жағ дайдың нашарлауы, бірінші кезекте оның табиғ и ө суінің тө мен болуымен тү сіндіріледі.

Қ азақ халқ ы табиғ и ө сімінің тө мен дең гейіне кө шпелі тұ рмыс салтының ауыр жағ дайы, эпидемиялық аурулардың кең таралуы жә не медициналық қ ызмет кө рсетудің болмауы себепті оның қ атарындағ ы, ә сіресе балалар арасында ө лім-жітімнің жоғ ары болуы себеп болды. Қ азақ тардың 1916 жылғ ы кө терілісінің зардаптары да ерекше келең сіз роль атқ арды. Кө терілісті патшаның жазалау отрядтары басып, жаныштап сол кезде осы ұ лт-азаттық қ озғ алысқ а қ атысушылар ғ ана емес, сонымен қ атар бейбіт тұ рғ ындар да мың дап қ аза тапқ ан еді. Қ азақ тардың едә уір бө лігі империя шегінен Қ ытайғ а, Туркияғ а жә не басқ а елдерге ү дере кө шіп кетті. 1916 жылы Жетісу облысынан ғ ана шетелге 150 мың ғ а жуық қ азақ кө шіп кетті.

Қ азақ станның байырғ ы халқ ының ү лес салмағ ының азаюына ғ асырдың басында орыстардың, уркраиндардың жә не басқ а да ұ лт ө кілдерінің империяның ішкі аймақ тарынан қ оныс аудару ағ ымының ерекше кө п ө скен кө ші-қ он ү рдісі де қ атты ә сер етті.

Халық ө сімі Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін қ оныс аударушылардың жаппай келуінен арта тусті. XX ғ. басында Қ азақ ө лкесінде қ ұ рылғ ан «Қ оныстандыру қ оры» қ азақ тардың жерін тартып алып, қ оныстанушыларғ а берумен айналысты. Қ аладағ ы ірі ә леуметтік топ-сауда буржуазиясы (20, 3%), одан кейін жұ мысшылар мен қ ызметкерлер (33, 1%).

XIX ғ. соң ы - XX ғ. басында ө лкеде 19 жаң а қ ала болды. Ақ мола облысындағ ы ұ сақ қ алалар саны – 20. 1897 жылғ ы тұ ң ғ ыш халық санағ ы бойынша: Оралда -36446, Верныйда –22744, Семейде – 20216, Қ останайда – 14175 адам тұ рғ ан.

Қ ала халқ ының кө беюі жолдары:

1.Қ оныстанушылардың кө птеп келуі.

2.Жатақ тар санының артуы.

3.Ішкі демографиялық ө сім.

4.Сауда қ атынасының дамуы.

Қ ұ рамына қ арай қ ала халқ ы қ анаушы ә кімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагерлер жә не оларғ а сыбайлас қ азақ тардың дә улетті бө лігі жә не жә й ең бекшілерге (мещандар, шаруалар, жұ мысшылар) бө лінді.

58 19 ғ 2 ші жартысындағ ы Қ азақ стан мә дениеті жә не ағ артушылық ойдың дамуы. 19ғ 60-70ж бастап Қ азақ стан жерінде оқ у*-ағ арту ісі жолғ а қ ойыла бастады. Ағ арту ісін дамыту ү шін жә не ғ ылыми зерттеу мақ саттарында қ оғ амдар мен мекемелер қ ұ рнылды.1868ж Тү ркістан статистикалық комитеті, 1878ж Семей статистикалық комитетіқ ұ рылды.1883ж Семей қ аласында қ оғ амдық кітапхана ашылды.

19ғ 2ші жартысында Қ азақ станда қ олө нердің ө те кө п тү рі жақ сы дамығ ан. Олар: ағ аш пен сү йекті ө ндеу, мкиізден бұ йымдар жасау, ә шекеей заттар мен музыкалық аспаптар жасау.Музыка ө нері жақ сы дамығ ан болатын. Қ ұ рманғ азы сағ ырбайұ лы, Даулеткерей Шығ айұ лы, Тә ттімбет Қ азанғ апұ лы сияқ ты кү йші сазгерлер болғ ан.