Кіші жүздегі Сырым Датұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыс (1783-1797 жж.).

Кіші жү здегі патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қ арсы бағ ытталғ ан азаттық кү рес. 18 ғ асырдың 80-жылдарының басына қ арай Кіші жү здегі жағ дай қ иындай тү сті. Ресей ө кіметі тарапынан отаршылдық режім кү шейтілді. Саяси шектеулер мен кө пе-кө рінеу тонау арқ ылы жү ргізіліп отырғ ан саясатпен қ атар, Ресейдің ө кімет орындары кешпенділердің дә стү рлі шаруашылық қ ұ рылысын жоюғ а барынша кү ш салды. Бұ л Жайық тың арғ ы бетіндегі ішкі жақ қ а қ азақ - тардың ө туіне тыйым салынып, кө ші-қ он ө рістерінің кү штеп бұ зылуынан кө рінді. Оның ү стіне хан билігі енді патша ү кіметінің іс-шараларына қ арсы ә рекет ете алмады. Саяси сахнада билердің, батырлардың салмағ ы арта тү сті. 1783 жылы Жайық тың арғ ы бетіне ө ткен қ азақ тардың 4 мың жылқ ысын орыс-қ азақ тар айдап ә кетті. Осындай жағ дайда Кіші жү зде халық толкуы стихиялы тү рде басталды. Кө терілісшілер бұ қ арасының басшысы Сырым Датұ лы болды. Ол Верхнеуральск бекінісі мен Елек қ алашығ ы арасындағ ы шепке шабуыл жасады. Осы шабуыл барысында Сырым батыр Орал казактарының тү тқ ынына тү сті. Оны Нұ ралы хан 70 жылқ ы жэне 350 сом толеп босатып алды. Нұ ралы ханның мұ ндай қ адамғ а баруына Сырым батырдың халық арасындағ ы беделі ық пал етті. 1784 жылғ ы қ арашағ а қ арай Сырым батыр Сағ ыз ө зінде 1000 адамнан тұ ратын ірі жасақ жинады. Сырымның ө з бетімен ә рекет етуі Нұ ралы ханмен алшақ тасуды туғ ызды. Сырым батыр Кіші жү здегі қ азақ руларының денін ө з жағ ына тарта білді. 1785 жылдың басында Сырымды қ олдағ ан Барақ батырдың жасағ ында 2000, Тіленші батырдың жасағ ында 1500 адам болды. Осы жылдың кө ктемінен бастап Кіші жү здің барлық рулары тарапынан ө кімет орындарына қ арсы қ имыл оріс алды, ал байбақ ты, табын жә не тама рулары қ оныстанғ ан жер қ арсыласу орт-на айналды. Патшалық Ресейдің Ә скери коллегиясының тө рағ асы Г.А.Потемкиннің Кіші жү з қ азақ тарының кө терілісін басу туралы бү йрығ ымен 1785 жылы ақ панда ген. Смирнов ә скер- лерімен Орынбордан Елек бағ ытына аттанды. Олармен бірге бір мө з гілде Оралдан Жемге қ арай екі зең бірегі, 1250 казағ ы бар ә скер старшиналары Колпаков пен Пономаревтің отрядтары шық ты. Бірақ патша ә скерлері қ ө зғ алысты баса алмады, ө йткені котерілісші ауылдар Жемнен шалғ ай кө шіп кеткен еді. Смирнов пен Колпаковтың отрядтары кө терілісшілердің шогырланғ ан жерін іздеп жү рген кө з де Сырым батыр 500 жігітімен олардың тылына ө тіп кетті. 1785 жылдың наурызында ол Антонов форпосына, содан ке- йін Жайық тың том. бойында орналасқ ан Сахарная қ амалына шабуыл жасады. Бекіністердің гарнизондары шабуылды тойтаруғ а дайын еді. Котерілісшілердің тү тқ иылдан тиісуі ақ талмай, олар шегінуге мэжбү р болды. Бірақ Сырым батыр басқ а форпостар мен бекіністерге шабуыл жасап, патша жазалаушыларын кері оралуғ а мә жбү р етті. 1785 жылы 3 наурызда Нұ ралы хан Орал ә скерінің атаманы Донсковқ а табын руының кейбір ауылдары ө зіне дұ шпандық пен қ арайтынын хабарлап, оларды жазалауын отінді. Сахарная бекінісінің Каршинск форпосты ауданында кө шіп жү рген ауылдарғ а ханның ө тініші бойынша м-р Назаров бастағ ан эскери команда жіберілді. Жазалаушылардың кө рсеткен жә бірі халық тьщ ашу-ызасын кү шейтті. Сол кө зге дейін кө теріліске қ атыспағ ан кө птеген ауылдар кө терілісшілерге қ осылып, Нұ ралы ханнан халық сырт айналып кетті. 1786 жылдың тамыз айында Ералы сұ лтан ө зіне бірігуге келген Сырым батыр мен оның 106 серігін тұ ткынғ а алды. Ералы Сырымды Нұ ралы ханғ а айырбастағ ысы келді. Бірақ Игельстромның араласуымен Сырым батыр тұ тқ ыннан босатылды. 1797 жылдың тамызында Хан кең есі жұ мысын бастады, оның тө рағ асы болып Айшуақ сұ лтан тағ айындалды. Алайда сұ лтандар ө з бетімен, халық ө кілдерін қ атыстырмай Қ аратай сұ лтанды хан етіп сайлады, бұ л қ айтадан наразылық туғ ызды. Осы кө з де Сырым ақ сақ алдармен татуласуғ а ың ғ ай танытып, Сырдарияның тө м. ағ ысына кө шіп барды. Кейіннен бұ л арадан оны Қ аратай сұ лтан жасақ тарымен ығ ыстырып, Хиуа жеріне ө туге мә жбү р етті. Осылайша бұ л қ ө зғ алыс жең іліспен аяқ талды. Дегенмен Сырым датұ лы бастағ ан ¥ лт-азаттық қ ө зғ алыс ұ лттық сана- сезімнің артуында ө зіндік терең із қ алдырды.