Жж. реформалар. Патша өкіметінің Қазақстандағы отарлау билігінің нығаюы.

Патша – ө кіметі қ азақ даласын тупкілікті билеу ү шін ә уелі ә р тү рлі реформалар жү ргізіп, қ азақ тың елдік этникалық ұ йтқ ысын ірітіп, ұ лыстарды бө лшектеп, оларды губернияларғ а, округтерге теліп, ұ лтанды елді тұ тастық тан айырды. Рас, олар мұ ның бә рінің бірден жү зеге асыра қ ойғ ан жоқ, патша ө кіметі оны кезең – кезең імен іске асырды.

1867 жылғ ы 11 шілдеде – «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже» бекітілді.

1868 жылы 21 қ азан – «Тө рғ ай, Орал, Ақ мола, Семей облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже» бекітілді.

Реформа нә тижесі.

1) Ө лкенің табиғ и байлық тарын игеруге қ олайлы жағ дайлар қ алыптасты.

2) Феодалдық – патриархалдық қ атынасты ә лсіреткен капиталистік қ ұ былыстар ене бастады.

3) Таптық жіктелу салдарын жатақ тар қ алыптаса бастады (кедейленген қ азақ тардың ө ндіріске жұ мысқ а жалдануы).

4) Отарлық басқ ару кү шейді.

5) Қ азақ жері Россия ү кіметінің меншігі болды.

6) Орыс шаруаларын жаппай қ оныстандыру басталды.

Патша ө кіметінің аграрлық саясатының ажырамас бө лігі қ оныстандыру саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияның мү дделеріне сай келген қ оныс аудару мә селесіне патша ө кіметі XIX ғ. екінші жартысынан бастап қ атты назар аударды. Ө йткені, Россияда басыбайлық тың (крепостниктік) жойылуы жә не ә леуметтік-ә кімшілік жө ніндегі реформалар аграрлық мә селені толық шешкен жоқ, Россияның орталық аудандарында шаруалардың толқ улары тоқ мады. Осындай жағ дайда патша ө кіметі шаруалардың назарын революциялық қ озғ алыстан аудару ү шін бірқ атар шаралар қ олданды. Қ оң ыс аудары саясаты сол шаралардың бірі еді. Сібірді, Қ азақ станның солтустік, батыс, орталық жә не оң тустік шығ ыс аудандарын отарлау арқ ылы патша ө кіметі Орталық Россиядан шаруаларды қ оныс аудартып, жаң а жерлерде солар арқ ылы ө зіне ә леуметтік тірек жасамақ болды.

Ә скери-ә кімшілік отарлау саясаты Россиядан шаруалардың қ азақ жеріне ағ ылып келуіне жол ашты. Қ азақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында Жетісудың бірінші ә скери-губернаторы Г.А. Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы «Жетісуда шаруаларды қ оныстандыру туралы уақ ытша ережелер» бекітілді. Осы ереже бойынша қ оныстанушы ә р жанғ а 30 десятина жер беріліді. Қ оныс аударушылар 15 жыл мерзімге алым-салық тан, рекруттық (ә скери міндет) міндеткерліктен босатылды. Мұ қ таж отбасыларына «керек-жарақ тар алу ү шін» ақ шалай (100 сом) кө мек берілді.

1883 жылы Жетісу облысының Дала генерал-губернаторлығ ына қ арауына байланысты жергілікті ә кімшілік «Шығ ыс Тү ркістаннан Жетісуғ а қ оныс аударғ ан ұ йғ ырлар мен дунгендерді орналыстыру» туралы ереже шығ арды. Жаң а документ 1885 жылы 1 мамырда бекітілді. Бұ рынғ ыларымен салыстырғ анда жаң а «Ережелерде» қ оң ыстанушыларғ а берілетін артық - шылық тар біраз қ ысқ артылды: енді жер улесі ә р адам басына 10 десятина болып белгіленді, қ оныстанушылар салық тар мен міндеткерліктерден ү ш жылғ а ғ ана босатылды, ал одан кейінгі ү ш жылдық та оларды жартылай ө тейтін болды.

Патша ө кіметі 1889 жылғ ы 13 шілдеде «Село тұ рғ ындары мен мещандарының қ азыналық жерлерге ө з еркімен қ оныс аударуы жә не бұ рынғ ы қ оныс аударғ андар жағ дайын қ арастыру» туралы арнаулы ереже бекітті. Бұ л ережеде жерді бекітіп берудің тияқ ты мө лшері белгіленген жоқ, жергілікті ө кімет орындарына оның ө з қ алауынша белгілеуге ерік берілді. «Ережеде» ішкі істер жә не мемлекеттік мү ліктер министрлері алдын ала рұ қ сат еткен жағ дайда ғ ана қ оныс аударуғ а болатыны кө зделді. Қ оныс аударатын басты аймақ тар – Жетісу, Ақ мола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары ң ақ тылы белгіленді.

Сонымен, «Село тұ рғ андары мен мещандардың ө з еркімен қ оныс аударуы туралы» 1889 жылғ ы ереже Россияның орталық губернияларынан Қ азақ станғ а қ оныс аудару қ озғ алысын ішінара ашып берді жә не самодержавиенің жалпы аграрлық саясатының мә нді жақ тарының бірі болды.

Аграрлық саясатты жү зеге асырушылардың бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892 ж. қ ұ рылды). Елдің шығ ысындағ ы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқ аннан кейін, шаруалардың қ оныс аударуы кең ө ріс алды. Қ азақ станда шаруаларды қ оныстандыру алдымен Ақ мола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Тө рғ ай облыстарында жұ ргізілді.

Тек 1885 жылдан 1893 жылғ а дейін Ақ мола облысының жергілікті халқ ынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 халқ ы бар 24 жаң а селолар пайда болды. Семей облысында бұ л кезде қ азақ шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып алынды. 1884-1891 жыл аралығ ында мұ нда 3324 отбасы қ оныстанды. Шеттен шаруаларды ә келіп қ оныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент жә не Ә улиеата уездерін кең інен қ амтыды.

Қ оныс аударушылар Россияның Европалық бө лігінен ғ ана емес, сондай-ақ басқ а облыстардан да келді. Мә селен, 1900 жылғ ы халық санағ ы бойынша тек Қ азақ станның бес облысында (Ақ мола, Орал, Тө рғ ай, Семей, Жетісу) ғ ана 3463598 адам болса, оның ішінде европалық Россиядан келгендер 247 мың дай адам, Сібірден – 42119, Орта Азиядан – 23530, Польшадан – 1191, Кавказдан – 1672, Финляндиядан – 72, басқ а жерлерден 3557 адам келді. Сө йтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша сырттан келушілер ө лкенің барлық халқ ының 10, 5 процентін қ амтыды. Оларғ а 44 миллион гектар жер таратылды.

Сө йтіп, патша самодержавиесінің Қ азақ стан территориясын отарлауғ а бағ ытталғ ан жә не дамып келе жатқ ан Россия капитализмнің мү дделерін бейнелеген аграрлық саясаты XIX ғ асырдың екінші жартасында осылайша жү зеге асырылды