ХVI-XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының мәдениеті.

Тарихи жазба деректерге қ арағ анда, XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ арасында ү йшілік, ұ сталық, зергерлік, қ ырнаушылық, ө рімшілік, кө ншілік (теру илеу), тігіншілік, етікшілік, т.б. қ олө нер кә сіптері болғ ан. Зергерлік бұ йымдардың пішіні де, бү тіндей бө ліктері де, материалы мен ондағ ы ө рнектері де сол наным-сенімге байланысты болды. Ондағ ы ә шекейлік тастар мен кү містер кү рделі функцияларды атқ арды. Зергер мен оның қ ұ ралдарының ерекше бір сиқ ырлы кү ші бар деп есептелінді. Ә сіресе кө рік қ асиетті саналғ ан. Кө ргендердің айтуы бойынша, зергер жұ мыс бастамас бұ рын ө зіне-ө зі дем бергендей ә серде ү нсіз отырады екен. Зергерлік бұ йымдар да киелі саналды. Олар «пә ле-жаладан сақ тайды, ауруды жазады, ө німді кө бейтеді» деп есептелді. Қ азақ зергерлері кө біне жасырын жұ мыс істеп, ө з ө нерінің сырларын ө з ұ рпағ ына ғ ана ү йретіп отырды. Қ азақ зергерлері негізінен ә йелдердің сә ндік ә шекей заттарын (сырғ а, білезік, жү зік, сақ ина, шолпы, алқ а, қ апсырма, шашбау т.б.), ұ сталар батырлардың қ ару-жарақ тарын (айбалта, кө ксү ң гі, алдаспан, дулығ а, кісе, қ орамсақ, садақ, шоқ пар), шеберлер ү й-іші мү ліктерін (кебеже, жү каяқ, ағ аштө сек, асадал, зерліаяқ т.б.), аң шылық жабдық тар (томағ а, тұ ғ ыр, оқ шантай), музыка аспаптарын (асатаяқ, қ обыз, домбыра, сыбызғ ы, дауылпаз, сазсырнай т.б.) ә семдеп жасай білді. Қ азақ станның XVIII ғ асырдағ ы ғ ылымы мен білімі жә не мә дениеті - XVIII ғ асырда патша ү кіметі Қ азақ станның тарихын, этнографиясын, географиясын белсенді тү рде зерттей бастады. Ол зерттеулер Кіші жү з бен Орта жү з қ азақ тарының ү лкен бір бө лігінің Ресейдің қ ол астына ө туді қ абылдаган 30-40-жылдардан кейін бұ рынғ ыдан да кү шейе тү сті. XVIII ғ асырда қ азақ тардың ө здерінің ежелгі бірегей мә дениетінің тө лтумалығ ын сол кү йі сақ тап қ алган болатын. Олардың мә дениетінде ақ ындардың, жыраулардың жә не билердің шығ армашылығ ы кө рнекті орын алды. XVIII ғ асырдың аяқ кезінде Ресеймен шекаралас аймақ тарда алғ ашқ ы мектептер ашылды.

XVIII ғ асыр қ азақ халқ ы мә дениетінің тарихында ерекше орын алады. Кө шпелі ө мір салты жағ дайында халық тың ауыз ә дебиеті, жыраулық дә стү рі, музыка ө нері ерекше дамыды.

Қ азақ тардын жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы кү ресі, патша ү кіметінің отаршылдық саясатына қ арсы дала тұ рғ ындарының ұ лт-азаттық қ озғ алысы сол кездегі ақ ын-жыраулардың негізгі тақ ырыбына айналды. Қ азақ ә дебиеті тарихында Ақ тамберді Сарыұ лы, Бұ қ ар жырау Қ алқ аманұ лы, Тә тіқ ара, Ү мбетей Тілеуұ лы сияқ ты кө рнекті ақ ындар мен жыраулар ерекше орын алады. XVIII ғ асырдағ ы қ азақ тардың рухани ө мірінде музыка ө нері елеулі орын алды. Музыкалық шығ армалардың негізгі тү рлері ә н мен куй болды. Олар халық арасына жеке орындаушылардың ә н айтуы, кү й тартуы, сондай-ақ хормен орындауы арқ ылы таратылды. Сө з етіп отырғ ан кезең де қ азақ тарда 20-дан астам саз аспабы болды. Олар домбыра, қ обыз, шертер, жетіген, сазсырнай, шаң қ обыз, даң ғ ыра, асатаяқ, сыбызғ ы, дауылпаз, тағ ы басқ а аспаптар еді.

36Қ азақ хандығ ы (XVI-XVII ғ асырларда) — Моң ғ ол шапқ ыншылығ ынан кейін барлық қ азақ рулары мен тайпалары Жетісуда алғ аш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII ғ. Қ азақ хандығ ының шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жү зеге асырып, неғ ұ рлым кө зге тү скен қ азақ хандарының бірі – Жә нібек ханның ұ лы Қ асым. Қ асым ханның тұ сында (1511-1523) феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ы ә лсіреп, ә скери қ уаты артты. “Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қ арағ анда, қ азақ тардың этникалық территориясының негізгі аудандары қ азақ хандығ ына Қ асым хан тұ сында біріктірілген.. Хандық тың шекарасы батыста Жайық қ а, оң тү стік-батыста Сырдың оң жағ алауына, Аралдан Маң ғ ыстауғ а дейінгі жерлерді алып жатты. Оғ ан Сыр бойындағ ы қ алалар қ осылды, солтү стікте Қ асым ханның қ ол астындағ ы қ азақ тардың жайлау қ оныстары Ұ лытаудан асты. Оң тү стік-шығ ыста оғ ан Жетісудың кө п бө лігі (Шу, Талас, Қ аратал, Іле ө лкелері) қ арады. Қ азақ хандығ ының нығ аюы жә не оның кү шеюі мемлекеттік беделін арттырып, сыртқ ы саясат пен дипломатиялық қ арым-қ атынас саласында белгілі табыстарғ а қ ол жеткізді. Қ азақ хандығ ы ө мір сү рген Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағ ы елдермен, батыс Сібір хандығ ымен жә не орыс мемлекеттерімен сауда жә не дипломатиялық қ атынас орнатты. Қ азақ хандығ ының негізін қ алаушы Жә нібек, Керей, Бұ рындық хандар – Ақ Орданың атақ ты ханы Ырыс ханның мұ рагерлері, Алтын Орда мен Ақ Орданың 200 жыл ел билеген дә стү рін дамытушы, ә скери-саяси жә не дипломатиялық кү рес тә жірибесіне бай адамдар болды. Ал Қ асым хан ө те ү здік шық қ ан мемлекет қ айраткері болды.

Ақ табан шұ бырынды, алқ акө л сұ лама”. Қ азақ халқ ының жоң ғ арларғ а қ арсы тә уелсіздік жолындағ ы кү ресі.

Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама — қ азақ халқ ының тарихындағ ы ащы қ асірет, Отан басына кү н туғ ан аса қ айғ ылы кезең (1723 – 25). Тә уке хан қ айтыс болғ аннан кейін Ү ш жү здің дербестеніп, бір-бірінен алшақ тануы Қ азақ хандығ ының ә скери-саяси қ уатын ә лсіретті. Қ ұ ба қ алмақ тар 18 ғ асырдың басында ө здерінің ішкі қ айшылық тарын реттеп, ә скерін жарақ тады. Орыс елімен қ атынасын жақ сартып, кө рші мемлекеттерден қ ару, оқ -дә ріні кө птеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұ тқ ында жү рген швед шебері Ренатты қ олдарына тү сіріп, зең бірек қ ұ ю технологиясын мең герді. 1723 жылдың кө ктемінде жайлауғ а кө шуге қ амданғ ан бейқ ам қ азақ еліне жоң ғ арлардың қ алың қ олы тұ тқ иылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша жә не қ азақ жырауларының куә лігіне қ арағ анда Жоң ғ ария қ алмақ тары ә рқ айсысы 10 мың жауынгері бар 7 қ олмен қ азақ тарды шапқ ан. Олар Балқ аш, Қ аратау бағ ытымен жылжып (қ олбасшысы Қ алдан Серен), Алтай асып, Кө ктал ө зені бойымен ө рледі (қ онтайшы Қ ұ лан Батур), Нұ ра ө ң ірін қ анғ а батырып (Ә мірсана), Шелек ө зені (Доржы), Есік кө лі (Лама Доржы), Шу ө ң ірін таптап (Дода Доржы), тоқ таусыз Іледен ө тіп (Севан Рабдан) қ арудың кү шімен, найзаның ұ шымен қ азақ жерлерін иемденді. Екпіні қ атты шапқ ыншылар Қ азақ станның оң тү стік аудандарындағ ы бейбіт елді аяусыз қ ырғ ынғ а ұ шыратып, Тү ркістан, Сайрам, Ташкент қ алаларын басып алды. Жоң ғ арлардың жойқ ын шабуылының нә тижесінде қ азақ тар шайқ ас даласында 100 мың ғ а жуық жауынгерлерінен айырылды, ал қ орғ ансыз халық тың шығ ыны одан ә лде қ айда кө п болды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде ә рбір он адамның тө ртеуі қ аза тапты. Бұ л деректі Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы да қ остайды. Қ орғ ануғ а мұ ршасы келмеген ел ә сіресе Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария ө зендері бойында кө п қ ырылды. Тірі қ алғ андар ата мекенін тастап шық ты. Тарихта бұ рын болып кө рмеген алапат қ ұ былыс – қ азақ халқ ының ү дере қ ашқ ан босқ ыншылығ ы туды. Тоз-тоз болғ ан Ұ лы жү з, Орта жү здің шағ ын бө лігі Сырғ а Шыршық қ ұ ятын тұ стан сә л жоғ ары ө ткелден ө тіп Ходжент, Самарқ ан иеліктеріне кө шті. Кіші жү з Сауран қ аласын айналып, («Сайран айналғ ан») Бұ қ арағ а ауды. Шұ бырғ ан халық тың басым кө пшілігі Сырдан ө тіп, Алқ акө лге жетіп қ ұ лады. Кейбір тайпа-рулар Қ ызылқ ұ м, Қ арақ ұ м ішіне сің ді. Осы тұ ста халық тың жү регінде мә ң гі сақ талғ ан ащы зар мен ауыр мұ ң ғ а толы «Елім-ай» ә ні дү ниеге келді. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ынан кү йзелген қ азақ жеріне Еділ бойы қ алмақ тары (торғ ауыттар), Жайық тың казак-орысы, Орал башқ ұ рттары, Қ оқ ан бектері, Бұ қ ар мен Хиуа хандары тұ с-тұ стан шабуыл жасады. Қ азақ елі ө з тарихында алғ аш рет қ асіретті зардабы ө те зор зұ лматқ а тап болып, жер бетінен ұ лт ретінде жоқ болу қ аупіне ұ шырады. Қ азақ тар бұ л апаттың сырын тү сінді, жасанғ ан жауларына қ арсылық жасап бақ ты, ұ рпағ ын қ ырғ ыннан аман алып қ алудың амалын іздеп қ арманды.

«Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламаның» шырғ алаң ы мен аласапыраны қ азақ тардың еркіндік пен ерлік рухын шың дады. Ұ лт перзенттері бардың басын қ осып, халық бірікпей тірлік болмайтынын тү сінді. Бө генбай, Қ абанбай, Саурық, Жә нібек, Малайсары, Абылай, Ә білқ айыр бастағ ан қ алың ел жоң ғ арларғ а қ арсы майдан ашып, Бұ ланты мен Бө ленті ө зендерінің жағ асында, Аң ырақ ай даласында ұ лы жең іске жетті. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» қ азақ халқ ының есінде ұ лы қ асірет болып мә ң гі тарихқ а хатталды.

1726 жылы Ордабасында ү ш жү здің игі жақ сыларының басын қ осқ ан ұ лы жиын болды. Осында ү ш жұ здің баласы бір бә туағ а келіп, жауғ а қ арсы бірігіп аттануда, сол қ олғ а басшы етіп Ә білхайырды сайлайды.

Осы кездегі қ азақ тың саяси хал-ахуалын архив қ ұ жаттары былай суреттейді: «Сол кезде жоң ғ арлар Орта Азиядағ ы ірі сахара патшалығ ы болды. Оғ ан ұ йғ ырлар қ арсылық сыз бағ ынды. Қ ырғ ыздар бір мезгіл қ арсылық кө рсетсе де, сұ рапыл тегеурінге шыдамады. Ал, ұ зақ жыл бойында жоң ғ арлармен тірескен тек қ азақ тар ғ ана болды. Жоң ғ арлар қ азақ елінің шығ ыс жә не оң тү стік жағ ындағ ы біраз жерлерді жаулап алғ анымен, қ азақ тардың кең байтақ орталық бө лігіне ә л-кү ші жетпеді» – дейді.

1728 жылы Ә білхайыр бастағ ан Кіші жү з жасақ тары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастағ ан ә скерлер Ырғ ыз уезінің оң тү стік шығ ыс бетіндегі Бұ ланты ө зенінің жағ асында " Қ ара сиыр" деген жерде қ алмақ тарғ а қ арсы соқ қ ы берді. Бұ л Ақ табан шұ бырынды жалдарының алғ ашқ ы жең ісі еді. Бұ л шайқ ас кейін тарихта «Қ алмақ қ ырылғ ан» соғ ысы деп аталды. «Қ алмақ қ ырылғ ан» шайқ асы қ азақ жү здері арасында Ә білқ айыр ханның беделін кө терді жә не жең іске жігерлердірді. Барлық жү здегі қ азақ батырлары енді соғ ыстың шын, шебер қ олбасшысына айналғ ан Ә білқ айыр ханның тө ң ірегіне топтаса тү сті.

1730 жылы кө ктемде Балқ аш кө лі маң ында тағ ы соғ ыс басталды. Бө генбай, Қ абанбай, Наурызбай сияқ ты батырлар бастағ ан қ азақ жасақ тары жоң ғ арларғ а аяусыз соқ қ ы берді. Бұ л жер кейін " Аң ырақ ай" деп аталып кетті. «Аң ырақ ай» шайқ асы соғ ыстың тағ дырын шешіп бергендей болды, басымдық қ азақ жасақ атры жағ ына ауысты. Шуно Дабо бастағ ан қ алмақ тар Іле ө зені бойымен шығ ысқ а қ арай қ ашуғ а мә жбү р болды. Қ азақ жерін азат ету жолындағ ы соғ ысты жең іспен аяқ тау ү шін Ү ш жү здің ә скерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қ азақ ә скерінің бас қ олбасшысы болып Ә білхайыр хан мен Бө генбай батыр сайланды.

Осы тұ ста Тә уке ханның баласы Ү лкен Орда иесі Болат хан қ айтыс болды. Тақ қ а талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жү здің ханы Сә меке (Шахмұ хамед) тақ тан негізгі ү міткер болды. Сондай-ақ қ алмақ ты қ ыруда ү лкен ерлік танытқ ан жә не аса зор бедел жинағ ан Кіші жү з ханы Ә білхайыр да тақ тан дә меленді. Алайда ағ а хан болып Болаттың ү шінші ұ лы Ә білмә мбет сайланды. Ә білхайыр бұ ғ ан наразы болып, майдан шебінен ә скерін алып кетті. Ал сайлауғ а қ атысқ андар Ә білқ айыр ханның беделі мен ерлігіне еш кү дік келтірмесе де тектілігі бойынша келіп, оны Қ азақ даласының Ханы етіп сайлауғ а ө ткізбеу ү шін тоқ алдан туғ анын сө з қ ылғ ан еді. Хандық тың Заң ды мұ рагері болуғ а лайық Сә меке де Шу бойымен Бетпақ далағ а қ арай ө з ә скерін алып кетті. Бұ л реніштердің салдарынан жоң ғ арларғ а қ арсы майдан шебі ә лсірей бастады. Ұ лы Жү здің ханы Жолбарыс амалсыз жоң ғ арлармен мә мілеге баруғ а, ө зін оғ ан бағ ынышты санауғ а мә жбү р болды.

38Мұ хаммед Хайдар Дулати (1499–1551) қ азақ тың есімі ә лемге мә шһ ү р тұ ң ғ ыш тарихшы ғ алымы, кемең гер ойшылы, ә дебиет зерттеушісі, этнограф. Баршаң ызғ а белгілі М. Х. Дулати Кашмирде билік қ ұ рғ ан жылдары парсы тілінде «Тарих-и Рашиди» атты Орталық Азия халық тарының ХІІІ-ХVІ-шы ғ асырлардағ ы тарихы, этнографиясы мен географиясы, ә дебиеті мен мә дениеті жайлы классикалық тарихи шығ армасын жазды. Ең бектің ішінде халқ ымыздың тарихына қ атысты қ ызық ты мағ лұ маттар кө п. Соның біріне, атап айтсақ Шың ғ ысханның Орта Азия мен Қ азақ станды жаулап алу оқ иғ аларын М. Х. Дулатидің «Тарих-и Рашиди» ең бегіндегі деректер арқ ылы бажайлап кө ру мынадай жә йттерді айшық тауғ а мү мкіндік берді.

Тарихи Рашиди" атты ең бекте қ азақ хандығ ының қ алыптасуы туралы, мұ нан кейінгі Жетісу мен Шығ ыс Дешті—Қ ыпшақ та болғ ан оқ иғ алар, Моғ олстанның қ ұ лауы, феодалдық соғ ыстар, қ азақ тар, қ ырғ ыздар жә не ө збектердің сыртқ ы жауғ а қ арсы кү ресте ө зара одақ тасуы туралы кө птеген мә ліметтер бар. Сонымен бірге бұ л ең бекте ХV-ХVI ғ асырлардағ ы Оң тү стік жө не Шығ ыс Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық жағ дайы, орта ғ асырлық Қ азақ стандағ ы Жетісудың тарихи жағ рапиясы, қ алалық жә не егіншілік мә дениеті туралы қ ұ нды мә ліметтер бар. 1533 жылы хандық тақ қ а қ айта отырғ ан Абу-ар-Рашид, ө з тайпаларынан қ ауіп тоне ме деген оймен, оларды қ уғ ындай бастады. Мұ хаммед Хайдар Дулатидің немере ағ асы Сайд Мү хаммед мырза Дулатты ө лтірді. Мү хаммед Хайдар Дулати Ү ндістанғ а қ ашып кетті. Онда ол Ұ лы Моғ олдар сарайында ә скерлерді басқ арды.

Ол сол кездегі саяси оқ иғ алар мен оғ ан қ атысқ ан қ айраткерлерді, сондай-ақ Моғ олстан мемлекетінің, Қ азақ хандығ ының ө ткен тарихын жақ сы білген. Оның тікелей ө зі куә болғ ан жайлары да кө п еді. Содан да болар ол орта ғ асырдағ ы қ азақ тарғ а, ә сіресе дулат тайпасының тарихына қ атысты ө те қ ұ нды материалдар береді. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен қ алыптасуы, одан кейінгі кезең дері, олардың қ ырғ ыздармен, ө збектермен қ арым қ атынасы жайында кең інен сө з болады.