Паляцеў праз небасхілы

Да цябе, да любай.

Сэрца ў жалю, ў смутку вочы.

Без цябе, дзяўчына,

Дні мае – нібыта ночы,

Нібы год – хвіліна[74].

Песня будзе шырока прадстаўлена ў спадчыне Яна Баршчэўскага, А. Рыпінскага, В.Каратынскага, А.Вярыгі-Дарэўскага. Так, “літоўскімі” песнямі назваў свае вершы (“Алеся”, “Старац”, “Зух”), заснаваныя на вуснапаэтычных элементах, А.Ходзька. У гэтых спробах аўтар не выкарыстоўваў канкрэтны народны першаўзор, а даваў уласную эмацыянальна-лірычную інтэрпрэтацыю фальклорных матываў, ствараў літаратурную песню, абапіраючыся на народныя сімвалы, выкарыстоўваючы некаторыя вобразы, стылявыя сродкі народнай песні і развіваючы яе асобныя прыёмы. Менавіта ў той час былі закладзены асноўныя вобразна-выяўленчыя сродкі песеннай лірыкі. Якраз тады і пачаўся працэс індывідуалізацыі песеннага слова. Нягледзячы на тое, што песенная лірыка генетычна звязана з народна-песеннай стыхіяй, яна застаецца ўсё ж такі выключна аўтарскай, хаця ўплыў першай будзе заўсёды адчувальны. Гэта асабліва заўважна ў выкарыстанні самых разнастайных тропаў, пачынаючы ад самых простых (параўнанне, эпітэт) і завяршаючы складанымі (метафара, метанімія, сімвал, іронія). Кожны песенны твор – гэта мысленне вобразамі, якое выражаецца пры дапамозе тропаў. Хаця менавіта народная традыцыя выключную ролю адыграе ў станаўленні Уладзіслава Сыракомлі. Захоплены тонкім лірызмам беларускіх народных песняў, на іх аснове паэт стварае польскамоўныя творы “Варыянт простанароднай песні”, “Крук”, “Доля”, “Народная песня з ваколіц Вільні” і інш. Вось як гучыць апошняя песня:

Pojechał Jasio wyszukac zony,

Lecz się nie kł aniał matce rodzonej,

I przywió zł ż one, ale nieboż ę,

Teś ci do serca trafić nie moż e.

Wrą c stara teś ciowa klopota glową.

Jakby ze swiata zgł adzic synowę,

I jadowite gotuje ziola,

Gó rzką trucizną by ją zatrula.

Spotyka syna winem zielonem,

A jego ż onę zielskiem truconem.

Syn wina nie pił, lecz matki zdrowie

Truciznę z ż ona pił po poł owie.

“Ej matko, matko! W nieszczę snej dobie

Nie chcialeś, byś my sluż yli tobie,

Umiesz ze swiata zgł adzać bez winy,

Umiejż e pogrześ ć twoje dzieciny”.

Wrą c grzebią syna wedle oltarza,

Grzebią synową w rogu cmentarza;

I wyró sl jawó r nad syna glową,

A biał a brzozka po nad synową,

I roś nie brzozka biał a, pochył a,

I do jaworu pierś przytulila.

Ej czyż nie znacie? ej czyz nie wiecie,

Ze jest kochanie na tamtym ś wiecie[75].

Асабліва плённым было ўзаемадзеянне Ул. Сыракомлі са Ст. Манюшкам, якое найбольш яскрава праявілася ў кантаце “Rok w piеsni” (песня Ганны “Па начной расе”; “Люлі”). Яшчэ крыху раней лірнік вясковы сцвярджаў, што “ніводзін народ не ўмее так пераканаўча плакаць аб нядолі ўвогуле, як славянскі русін”. Ці не таму ён, як і іншыя фалькларысты, адзначаў выразную мінорнасць беларускай песні, што асабліва заўважаецца ў жніўных творах. Так, згаданая кантата “Год у песні” выразна выцякае з апошніх песняў. У “Жніўнай песні” (“Pieś ń ż niwiarska”) надзвычай уражвае плач-праклён перапёлкі, у якой разбурылі гняздо. Паэт вуснамі “зласлівай” птушачкі паказвае трагедыю сялянства, вымушанага ў спякоту, бязводзіцу сарваным голасам спяваць песню у гонар пана і новага ўраджаю, хаця добра ведае, што новае жыта паплыве ў віцінах да немцаў, а тут смерць распачне сваё страшэннае жніво. Ды і песня тая не вельмі патрэбная, як гэта гаворыцца ў “Песні войта”, бо патрэбен у першую чаргу колас з зярняткамі для злога гаспадара. Пра значэнне творчай практыкі Ул.Сыракомлі вельмі добра сказаў А.Кіркор у “Живописной России”: “Известный польский поэт Сырокомля не только отлично знал язык белорусский, но и знал народ, любил его, понимал его нужды, его желания, проникал всю глубину его чувств, знал его предания, поговорки. Поэтому неудивительно, что его белорусские песни особенно любимы народом. Их поют везде, хотя немногие уже знают, кто был их автором”[76].

У народным стылі будзе гучаць “Песня свата на сялянскім вяселлі” І.Кулакоўскага, вакхічнымі матывамі напоўнена “Песенька” А.Гурыновіча, гукі “Старой песні” А.Плуга не толькі нагадваюць пра хуткаплыннасць часу, але і падаюць надзею на вечную маладосць. Песня адыграла выключную ролю ў станаўленні творчай індывідуальнасці польска-беларускага пісьменніка, гадаванца, вучня і нязменнага сакратара Уладзіслава Сыракомлі Вінцэса Каратынскага. Пра гэта ён не аднойчы скажа ў сваіх нататках і паэтычных творах. Так, у каментарыях да паэмы “Таміла” ён сцвярджаў, што “песні і казкі народа – гэта вобраз яго сэрца і фантазіі, паданні і прымаўкі – гэта яго гісторыя і філасофія. Толькі яны з усёй шчырасцю могуць намаляваць нам разумовы стан народа; не даследаваўшы іх і не прасякнуўшыся імі, не варта выказвацца пра яго”[77]. Ён бачыць вялікія патэнцыяльныя выяўленчыя мажлівасці так званай народнай літаратуры. “А гэтая непісьмовая літаратура – самая істотная падтрымка адраджаемай народнай паэзіі, вобраз разумовага жыцця мільёнаў! Сумна падумаць, як поўныя прывабнасці, пачуцця і непадробнай маляўнічасці песні губляюць натуральнасць і знікаюць штодзень, ці то ў выніку недахопу спрыяльнай для спеваў хвіліны (вылучана аўтарам), ці то пад уплывам гучных прыцягальных навізною песень[78].

Згаданая ўніверсальная форма ва ўяўленні В.Каратынскага набывае выключна незвычайнае ўвасабленне, характэрнае хутчэй за ўсё для мыслення антычнасці, чым ХІХ стагоддзя. Так, у “Песні ўдавы” аўтар метафарычна сцвярджае, што бачыў аднойчы жывую песню. У яе чале блішчэла заранка, а ў руках былі адпаведна вяночкі і урна з попелам. Песня, звяртаючыся да людзей, клікала іх да сябе, абяцаючы ажывіць мёртвую прыроду, прынесці радасць, уцехі, бо яна можа, нібы бальзам, пазбавіць свет ад зла, гнюснасці, аб’яднаць з небам люд. Гэта своеасаблівая матэрыялізаваная памяць чалавецтва, маці дзеяння, гэта розум-пачуццё. Але ніхто з людзей не згадзіўся быць абраны на пакуты вянок і для славы:

Тыя вунь сілы свае ўжо страпалі,

Рвуцца другія, ды духам малыя,

Іншыя Богу служыць перасталі –

Марнай работай заняты жывыя.

Б’е на пачуцці мастак заблуканы,

Цісне на розум мудрэц нерухавы…

Я – розум-пачуцце. Хто мой чаканы,

Хто прыме боль і вянок маёй славы? ”

Гэтым было яе мовы значэнне,

Толькі ніхто не пайшоў з ёй па свеце, –

Ходзіць самотная. Калі ж нас сустрэне,

Возьме ў абдымку людзей нашых квецце?

Хто будзе з ёю ў нябёсы прызваны,

Хто б яе заклік пачуць быў цікавы:

“Будзеш маім ты! бо ты мой абраны

І на пакуты вянок, і для славы! ”[79]

Надзвычай часта выкарыстоўвае ён форму песні для адлюстравання спрыяльных супярэчнасцей. Так, з вялікім майстэрствам звярнуўся да іроніі, каб высмеяць сацыяльныя супярэчнасці ў “Выдуманай песні”. Вінцэсь Каратынскі з уяўным захапленнем усхваляе іррэальнага пана, які, у адрозненне ад рэальных, разбурыў корчмы, зрабіў шпіталь для калек, любіць сваіх сялян, дбае пра іх здароўе і асабістае шчасце. І толькі сумная ўсмешка з’яўляецца на вуснах чытача ці слухача, які так добра абазнаны са звыклымі рэаліямі:

У нашага пана не ўпрагаюць душ,

Вось тут табе нявеста, вось тут ёй муж:

Што даў каму Бог, што душы даспадобы,

Таму ў нас праз сваркі й не гіне худоба.

У нашага пана ніхто не дрыжыць,

Калі ён пакліча, то пэўна не біць;

Цябе не заве псом, каб сэрца тым цешыць,

А кажа: я толькі, мой брат, багацейшы.

У нашага пана ды прыўкрасны двор,

Павага людская і багаты збор;

Зірнеш на абшары яго – не палоскі,

То скажаш: квітнеюць палі, як і вёскі[80].

Сацыяльныя матывы будуць вызначальнымі нават у вясельных песнях, як у песні Грыцькі са згаданай паэмы “Таміла”.

Да жанра песні не аднойчы звяртаўся і Янка Лучына (свае польскамоўныя творы ён падпісваў Ян Неслухоўскі). Песня для яго – сімвал паэзіі, як ліра ці жалейка для іншых. У праграмным творы “Дзе ты, мая песня? ” (Gdieś ty moja piosenko?) паэт шукае сваю песню, што заранкай зляцела з лона, і цяпер гэтую пустэчу ў грудзях не можа замяніць нішто. Ён просіць яе вярнуцца, бо без яе ціша як у магіле, і толькі як прылёт можа абудзіць змучаную душу. Але паступова паэт сцішае свае просьбы, бо добра ўсведамляе – няма тут ні надзеі, ні веры, усе памкненні знішчыла зіма.

Цікавай уяўляецца і ягоная “Калыханка” (“Kolysanka”), якая бачыцца пачаткам слаўных песень нашых суайчыннікаў:

Спі, малы сакол,

Свет увесь заціх,

Лічыць хай анёл

Бег хвілін тваіх.

Ночка на парог,

Ззяе зорак рой.

Спі!.. хай моцны Бог

Сон бароніць твой!

Наплывае змрок,

Цішу свету шле..

Ды матулін зрок

Бачыць і ў імгле[81].

В.І.Дунін-Марцінкевіч выдатна разумеў выключныя выяўлення мажлівасці песні. Ці не таму ў польскамоўных творах ён вельмі часта звяртаўся да гэтага жанру. Як мы адзначалі, ён называў песнямі разделы вершаванага апавядання “Славяне ў ХІХ стагоддзі”, у якое ўставіў “Песню пра Дунай”, у гавэндзе “Люцынка” вялікі лірычны пачатак нясе “Песня Уладзіслава Далівы”. Песня, раманс, дуэт, сольныя выкананні, харавыя партыі адыгрываюць выключную ролю ў вобразна – выяўленчай сістэме ягонай драматургіі. Згаданы А.Кіркор пісаў, што “как Марцинкевич, так и Верига своими переводами оба доказали, сколько богатства и силы в белорусском языке. Оба поэта кроме этого написали много белорусских народных песен. Они поются и до сих пор на всем протяжении Белорусского Полесья”[82]. Падобная тэндэнцыя будзе вызначальнай і ў другой палове ХІХ ст. Знамянальна, што ўсё часцей будуць з’яўляцца спробы стварэння песняў на беларускай мове (цэлыя цыклы ў Ф.Багушэвіча, К.Каганца, Цёткі) што ў рэшце рэшт і прывядзе да стварэння выключна беларускай прафесійнай песні. Бо толькі “родная песня і роднае слова, калі разумець іх як духоўны набытак і мастацкі скарб нацыі, дапамогуць хутчэй вывесці сваю Бацькаўшчыну ў людзі, да блізкіх і далёкіх суседзяў, каб у цэлым свеце яе зналі і шанавалі, паважалі як роўную сярод роўных”[83].

Уплыў А.Міцкевіча на станаўленне беларускай паэтычнай традыцыі не абмяжоўваецца толькі баладамі. Выключная роля належыць спробам паэта ў іншых жанрах, у тым ліку і паэмах. Асаблівую ролю адыгралі “Пан Тадэвуш” і “Дзяды”.

ПАН ТАДЭВУШ. Задума стварэння “Пана Тадэвуша” з’явілася ў надзвычай складаны для Радзімы і самога паэта час, у 1831 годзе. А да гэтага на долю Адама Міцкевіча выпала вельмі многа. За ўдзел у філамацкім руху (разгромлены ў 1823 годзе) паэт быў сасланы на 5 гадоў. За гэты час ён прайшоў праз дзве сталіцы імперыі (Масква, Пецярбург), Адэсу, Чорнае мора, славутыя крымскія стэпы і горы. А Бацькаўшчыну, родную Літву ўжо ўбачыць толькі ў снах, бо ў 1829 годзе назаўсёды пакіне Расію, выехаўшы з Пецярбурга ў Германію. Потым будзе Францыя, Італія, адкуль ён зробіць спробу трапіць у Познань, каб прыняць удзел у лістападаўскім паўстанні. Але якраз там да яго дойдзе вестка, што паўстанне разгромлена і ўсе надзеі вярнуцца ў мінулае страчаны назаўсёды. Ён глядзіць на сонечную восень, якая расфарбавала колерамі вясёлкі пейзажы Пазнаньшчыны, такія блізкія сэрцу, бо нагадваюць яны краявіды роднай Літвы, Навагрудчыны (гэта магу пацвердзіць, бо меў гонар быць якраз у гэтых мясцінах якраз у такую пару года). Настальгія па родным краі, упэўненасць у тым, што ён ужо ніколі не вернецца ў шчаслівае мінулае, не ўбачыць Радзімы і прымушае паэта звярнуцца да ўзнаўлення слыннага літоўскага звычаю, з дапамогай якога ён хоча распавесці urbi et orbi пра цэлы мацярык сусвету, страчаны ў выніку грамадскіх катаклізмаў. Задума напісаць падобны твор даўно існавала ў паэта, але ўзорам для тагачаснага Міцкевіча была сялянка “Герман і Дарота” Гётэ. Ідылічная вясковая паэма павінна была праз узнаўленне адметнага звычаю паказаць шляхецкі рытм мінулага жыцця. Пра першае добра сказаў сам аўтар у спасылках да твора:

“У часы Польскай Рэчы Паспалітай выкананне судовых дэкрэтаў было вельмі цяжкае ў краіне, дзе выканаўчыя органы ўлады не мелі ў сваім распараджэнні амаль ніякай паліцыі, а заможныя магнаты трымалі надворныя палкі, прытым некаторыя, напрыклад, князі Радзівілы, нават больш дзесяці тысяч войска. Ісцец, такім чынам, атрымаўшы дэкрэт, вымушаны прасіць дапамогі ў рыцарскага стану – гэта значыць у шляхты, якая валодала таксама і выканаўчай уладай. Узброеныя сваякі, сябры і знаёмыя істца з аднаго з ім павета разам з возным і з дэкрэтам суда ў руках здабывалі, часта не без крыві, маёмасць, прысуджаную істцу; возны там жа законным парадкам перадаваў скаржніку адабранае на часовае або на бестэрміновае карыстанне. Такое ўзброенае выкананне дэкрэта называлася наездам. У даўнія часы, пакуль шанавалася права, нават самыя багатыя паны не адважваліся выступаць супроць прыгавораў, узброеныя напады здараліся рэдка, а самаўпраўства амаль ніколі не заставалася без пакарання. З гісторыі вядома, як загінулі князь Васіль Сангушка і Стадніцкі, па мянушцы “Чорт”. Занядбанасць у Рэчы Паспалітай грамадскіх нораваў садзейнічала павелічэнню колкьасці наездаў, якія пастаянна выклікалі неспакой ў Літве”[84].

“Пан Тадэвуш” з’явіўся ў другой палове чэрвеня 1834 года, у Парыжы, у выглядзе невялікай двухтамовай кніжачкі. Свет паэтычны паэмы таксама здаецца адразу вельмі дробным, абмежаваным тэрытарыяльна маленькай радзімай паэта, шляхецкімі засценкамі Наваградчыны, зямлі абетаванай, з якой чалавек злучаны назаўсёды самымі цеснымі повязямі – фізічнымі і духоўнымі. А вырастаў ён з атмасферы настальгіі па гэтым краі, “ś wę tym i czystym jak pierwsze kochanie”, узнёслым і велічным, маляўнічым, бо ёсць ён краем “pagó rkó w leś nych i ł ą k zielonych”. Падобнае лёсавызначальнае сцвярджэнне дапамагло паэту прыйсці да думкі, што нават у сітуацыі няволі і падзелаў народ не памірае, калі жыве яго традыцыя і свядомасць, калі існуе памяць і прадчуванне будучыні. Менавіта таму пытанне аб вартасці свайго і чужога, роднага і замежнага і сталася вызначальным. Культываваць традыцыі азначала – быць верным запаветам продкаў, ведаць, адкуль наш род. Паэт-вяшчун сцвярджае, што мінулае прадказвае будучыню і яе карэктуе, у ёй схавана магутнае зерне, што, як у біблейскай прытчы, дасць новы ўраджай. Ва ўяўленні А.Міцкевіча абуджаюцца рэаліі ўцех шляхецкага жыцця – перш за ўсё паляванне, бяседы-застоллі, збор грыбоў, спрэчкі пра замкі, слаўных прадстаўнікоў таго ці іншага роду. Ствараецца, па сутнасці, адметная карціна – як быццам у віртуальным паланезе ідуць былыя слаўныя прадстаўнікі шляхты, сыходзяць з рэальнасці ў чалавечую памяць. Не выпадкова словы, выкарыстаныя ў тытуле паэмы – “Ostatni zajazd na Litwie” – шчодра рассыплецца па тэксту паэмы: “ostatni klucznik trybunalu”, “ostatni, co tak poloneza wodzi”, “ostatnie egzemplarze staroż ytnej Litwy”, “ostatni z Jagiellonó w wojownik szczę ś liwy”. Гэта сведчыць аб тым, што ніколі мінулае не вернецца, не паўторыцца. Але разам з тым сцвярджаецца думка пра тое, што не можа ў такіх абставінах быць аднаго героя, выбітной адзінкі, якая супрацьпастаўляецца плыні жыцця. Панарамны паказ шляхецкай вольніцы падводзіць чытача да думкі, што галоўным героем паэмы “Пан Тадэвуш” з’яўляецца не тытуляваная постаць, як у іншых творах (згадаем “Гамлет”, Евгений Онегин”, “Хамуціус”), а саборнасць, лучнасць, людства, на фоне якой, як на зорным небе, ззяюць адметныя планеты.

Адным з самых галоўных персанажаў з’яўляецца прырода, якая антрапамарфазуецца, персаніфікуецца, анімізуецца. Усё, што адбываецца з чалавекам і грамадствам, здараецца пры святле сонца, месяца, у цемры. Чытач трапляе ў каларыстычна-гукавую сімфонію, якая нагадвае пачатак імпрэсіянізму. Як сцвярджаюць даследчыкі, у паэме знаходзіцца 430 пераносных азначэнняў і метафар: “czerwony jak poż ar”, “czerwony jak rozż arzona podkowa”, wschodzą ce sł oń ce “krwawi się w rubin”, usta “kraś nie jak wiś nie bliż nię ta”, “panień ski rumieniec”. Або згадаем апісанне літоўскіх лясоў:

Літоўскія лясы! Хто ў родзе чалавечым

Прайшоў праз нетры іх, праз самую гушчэчу?

Як і рыбак ніколі з дна марскога гушчы

Не чэрпаў невадам, так і ў літоўскай пушчы

Ў мядзведжай глыбіні ніводзін паляўнічы

Не здабываў звяроў і ні адзін ляснічы,

Блукаючы па ўсіх кварталах баравіны,

Не пранікаў у глыб таемнай сарцавіны

Спрадвечнай некранутасці, які б адважны

Сабе не быў – яна нікому недасяжна!

І што там дзеецца, мо толькі ў байцы збаеш,

Бо нават бор і лог прайшоўшы, напаткаеш

Завалы бураломаў, вываратняў спіны

З шыголлем рагацця, дрыгву і ручаіны,

Мурашнікаў гарбы, нібы застрэшкі хатаў,

Ламачча з гнёздамі шаршнёў і розных гадаў.

Калі б патрэбнай сілы, мужнасці ставала

Адолець каладдзё з ражнамі і завалы,

Наперадзе, у самай нетры, чалавека

Яшчэ страшнейшая сустрэла б небяспека:

Прыстанішчы звр’я – равы, хмызы ажыны

І багна з вокнамі крыніц і праварыны

Бяздонных азярын між купін крохкай сніткі.

(Там, мабыць, чэрці скарб свой і свае пажыткі

Схавалі недзе ў прорвах, бо вада аж крута

Скрываўлена іржой – сапраўдная атрута!).

Твань непраходная – і толькі раз за разам

Пускае бурбалкі, разносячы заразу

Ў імшарыны, дзе гуртам карліцы-хваінкі

Сышліся самі па сабе спраўляць памінкі.

Усе ў лішайніку, укрытыя грыбкамі,

Стаяць яны над тванню, як над чыгункамі

Сівыя ведзьмы ў казцы, шушкаюць, пляткараць,

Пакуль вантробы грэшніка у вары звараць.

За багнай азярын ніхто шчэ, мабыць, кроку

Ніколі не зрабіў, бо ад людскога зроку

Дазвання ўсё смугой і марывам туману

Спакон вякоў заслонена, пазасцілана.

За гэтаю смугой, як сведчыцца ў паданні,

Ляжыць абсяг зямлі – заказнік жыццядайны

Пушчанскага насельніцтва, скарбонка княства.

Сталіца дрэў, раслін, травы, жывёл і птаства

Ашчадна беражэ ўсе пары і насенне,

Каб не звялося іх на свеце пакаленне;

Нібы ў тым Ноевым каўчэгу для расплоду,

Там віды ўсіх істот прыберагла прырода[85].

“Пан Тадэвуш” – гэта спеў геніяльнага сына роднай зямлі, які сваю тугу пераплавіў у летуценне, у апісанне родных ніў, крынічных званоў, чароўных азёр. Многія на чужыне гінулі ад настальгіі. А.Міцкевіч выстаяў, бо па сіле быў роўным літоўскаму дубу, што каранямі ўпіўся ў родны палетак і трымаў на сваім карку цяжар пяці стагоддзяў, прымаючы, нібы ўдары маланак, пакуты мільёнаў. Тут ягоная зямля, дзе знаходзяцца магілы продкаў, і гэта ўсё надае сілы нябёсам.

Дасягаючы думкай родных узгоркаў Навагрудчыны, яе лясоў, ручаёў, гасцінцаў і прасёлкаў, панскіх сядзіб і вясковых хатак, А.Міцкевіч з фатаграфічнай дакладнасцю, з натхнёнасцю закаханага малюе ў паэме дарагія сэрцу краявіды, фіксуе бег аблокаў, гоман пушчы, ціхую песню Шчары, галасы і справы людзей, сярод якіх прайшло яго маленства.

Літва! – родная зямелька,

Ты маўляў здароўе!

Той цябе ашанцуе, каму безгалоўе,

Хто быў калісь на ніўцы тваёй, як у раі,

І вось крывавы роніць слёзкі ў чужым краі.

Цяпер-то, як ты красна, я чую, я бачу –

І апішу, бо горка ўсцяж па табе плачу!

Калі палякі называлі Міцкевіча “літвінам”, то разумелі пад гэтым, што ён выхадзец не з польскіх зямель, а з Вялікага княства. Сам паэт, далучаючы сябе да “літвінаў”, падкрэсліваў сваю прыналежнасць да агульнасці народаў былога Вялікага княства Літоўскага; мянуючыся “палякам”, ён выказваў свае палітычныя погляды – арыентацыю на адраджэнне Рэчы Паспалітай, на пратэст супраць драпежніцкіх яе падзелаў і накірунак уласнай культурнай традыцыі. Трэба сказаць, што Польшча і Вялікае княства ніколі не былі адзіным цэлым; розніца грунтавалася на шматвяковай самастойнасці Вялікага княства і не заціралася ў народнай памяці, прысутнічала ў ідэалогіі беларускай і літоўскай шляхты.

Ужо проці месяца зорка адна і другая

Бліснула; ўжо тысячы, ўжо мільёны іх міргае.

Кастор з сваім братам Палюксам найболей яснелі,

Калісь у славян празваныя: Лелі й Палелі;

Цяпер жа дзве братнія зоркі інакш ахрысцілі:

Каронай адну, а другую Літвою манілі.

Шляхту беларускага і літоўскага рэгіёнаў, што размаўляла паміж сабой і пісала па-польску, нельга назваць “польскай” без доўгага шэрагу агаворак. Яна мела мясцовыя карані, ніколі не з’яўлялася акупацыйнай сілай у адносінах да народу, удзельнічала ва ўсіх падзеях тутэйшай гісторыі, вякамі абараняла гэтую зямлю – сваю айчыну – ад знешняга ворага, гінула за яе, трымалася мясцовых звычаяў, карысталася мясцовым фальклорам, добра ведала родную мову, але сваю адметнасць імкнулася падкрэсліць ужываннем мовы польскай.

Без падобных удакладненняў цяжка зразумець погляды паэта. Пра беларускую мову пісаў так: “На беларускай мове, якую называюць русінскай альбо літоўска-русінскай… гавораць каля 10 мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзнікла даўно і цудоўна распрацавана. У перыяд незалежнасці Літвы вялікія князі карысталіся ёю для сваёй дыпламатычнай перапіскі”.

Навагрудак – цэнтр легендаў і паданняў. Каля падножжа замкавага пагорка на месцы язычніцкага капішча стаяў самы старадаўні на Беларусі мураваны касцёл, а поруч – курган Міндоўга. Тут існавалі свае звычаі, слава сваіх мясцовых герояў, сваё бачанне даўніны і прышласці, і яны з дзяцінства трывала ўвайшлі ў свядомасць паэта. Недзе там, у цяперашніх сталіцах, Наваградчына лічылася мядзвежым краем, але толькі тымі, хто не ведаў яе гісторыі. Міцкевіч ніколі не саромеўся свайго правінцыйнага, засцянковага паходжання, бо родная зямля мела тысячагадовую бурлівую гісторыю. Тым самым пісьменнік сакралізуе родную Беларусь, з гэтага часу ўсхваленне роднага краю стане непарушнай у нацыянальнай традыцыі.

Ва ўжо цытаваным не аднойчы нарысе Рамуальда Падбярэскага “Беларусь і Ян Баршчэўскі” даволі паэтычна і метафарычна згадваюцца адносіны пісьменнікаў і роднага краю: “Мы закранулі бліжэй пытанне народнасці, бо ад каго ж, калі не ад тых, хто нарадзіўся і вырас на сваёй зямлі, маем права чакаць дакладных уяўленняў пра яе, праяўлення і развіцця яе гістарычнага і сучаснага духу? Гэта іх нядбаласць з’яўляецца прычынай, што Беларусь у іншых правінцыях або ў чужых газетах лічыцца краем глухім, цёмным, ад якога дагэтуль патыхае абскурантызмам Альвара. Пішуць класічныя паэмы, альбомныя вершыкі, нейкія драмы-монстры, а не ведаюць зямлі, што іх нарадзіла, і народа, сярод якога ўзгадаваліся! Якім жа бокам, хоць самым далёкім, творы іх хоць у чымсьці судакранаюцца з поўнай паэтычных вымыслаў і фантазій Беларуссю? ”[86].

Рамуальд Падбярэскі, уражаны тым, што вельмі многія беларускія пісьменнікі забылі саміх сябе, вырашыў згадаць пра многіх з іх і даць невялікую характарыстыку іх творчасці менавіта ў вышэй адзначаным плане. Так, Аляксандра Грозу ён лічыць выдатным інтэрпрэтатарам паэзіі простага народа, які з асобных паданняў склаў нешта цэлае і, афарбаваўшы іх колерамі паэзіі і мясцовымі формамі, стварыў вельмі прыгожую паэму, якая мае больш характару народнасці, чым усе паэтычныя творы, напісаныя дагэтуль у краі.

Але асабліва ён захоплены і ўражаны доляй Т.Лады-Заблоцкага – “дзіця нешчаслівага лёсу, выпрабаванае ў пакутах, – які ў кожным вершы выліў журбу на блізкіх і моцную прывязанасць да роднай зямлі. Т.Лада-Заблоцкі выказвае пачуццёвы бок Беларусі, бо ніводны з вядомых нам дагэтуль вершаскладальнікаў ніколі не выявіў столькі паэзіі сэрца. Перш за ўсё ён паэт сэрца. І ў гэтым выпадку мы можам верыць яго паэзіі, бо ўсё жыццё ён быў нешчаслівы! Тут няма ні перабольшванняў, ні выдуманых пакут. Няшчасце развіло ў ім пачуцці і схіліла да паэзіі. Вялікі талент, загартаваны ў агні пакут. Бо трэба пакутаваць, каб стаць геніем! Выхаваны на ўзорах еўрапейскай паэзіі, можа, у выніку гэтага ён страціў шмат з той самабытнасці, якая пры іншых акалічнасцях зраьіла б яго сапраўдным народным паэтым. Падрыхтаваны грунтоўным навучаннем ва універсітэце і веданнем англійскай, нямецкай, французскай, а таксама ўсходніх моў, ён, можна сказаць, наблізіўся да таго ўзору паэта, які граф Генрык Ржавускі вызначыў для юнака. З родным краем яго звязвае хутчэй фантазія і пачуццё, чым памяць хатніх звычаяў. Талент яго, выхаваны на Байране, Шылеру і Муру, меланхалічным Муру, барду ўбогай Ірландыі, якога, здаецца, перш за ўсё сабе аблюбаваў, бо ён найбольш адпавядае яго перапоўненай горыччу душы, і якому наследаваў у столькіх элегіях, натуральна, мусіў прыняць характар еўрапейскай паэзіі”[87].

Мы ўжо згадвалі ягоныя балады “Зачараваная дзяўчына”, “Ляшка”. Іх з’яўленне ў значнай ступені абумоўлена словамі, якія змешчаны да першага твора: “Мне толькі застаецца пашкадаваць, што народныя песні беларускага люду, іх аповесці і паданні яшчэ дасюль не прыцягнулі ўвагі маіх адукаваных землякоў. Я ўпэўнены (і, відаць, справядліва), што калі будуць сабраныя гэтыя матэрыялы, дык беларуская паэзія будзе мець сваю ўласцівую адзнаку і здольная будзе абудзіць такую ж самую цікавасць і прывабнасць, як польская ці літоўская”.

Асабліва сумаваў па роднаму краю Т.Лада-Заблоцкі на далёкім Каўказе, дзе ён праклінаў высокія горы, не заўважаючы іх пенкнасці, бо яны болей душылі паэта, чым абуджалі вытанчанае пачуццё эстэтычнай прыгажосці. Вымушаны па свайму жаўнерскаму абавязку бадзяцца па стромах схілах, ён у дрэўцы бачыць нашчадка роднй прыроды (верш “Да бярозы на Каўказскіх гарах”):

Wichró w swawola, czy czł eka wola

Rzucił y ć brzoza na ś wiata kraniec?

Moż e twe ziarno pod burzą czarną

Przyniosł z Pó ł nocy bł ę dny wygnaniec,

I na Kaukazu zasiawszy szczycie

Rę kami ć pieś cił wł asnemi;

I o dnia zmierzchu, i o dnia ś wiecie

Polewał ł zami rzewnymi[88].

Лірычны герой Т.Лада-Заблоцкага – гэта пілігрым, які назаўсёды развітаўся з родным краем. (“Бывай, Дзвіна! Ужо дзень той недалёкі, Калі пакіну бераг твой прыгожы, І адплыву ў навечныя мо змрокі, Скуль вецер праху нат прыгнаць не зможа”). Але дзе б ён ні быў, Радзіма вечна з ім у марах і фантазіях:

Дзе ж тыя мары юных уяўленняў,

Што вабілі мяне бесперастанку?

Дзе дружбы і кахання летуценні,

Якія песціў я ў жыццёвым ранку?

Мінула тое! Засталіся слёзы.

Чаму ж, маё ты сэрца, не сцвярдзела?

Чаму ж, Дзвіна, не споўніла пагрозы

І ў плынь сваю мяне ўзяць не схацела?

(…) Бывай, Дзвіна! Ужо дзень той недалёкі,

Калі пакінуў бераг твой прыгожы,

І адплыву ў навечныя мо змрокі,

Скуль вецер праху нат прыгнаць не зможа[89].

У сваёй паэме “Ваколіцы Віцебска”, у элегіях “Вілія”, “Даўжанскае возера”, “Да Дзвіны”, “Ноччу ў мае маладыя гады” ён усхваляе родную Беларусь, бачыць яе легендарна-міфалагічныя вытокі, ці не таму ў поўнай адпаведнасці з беларускай традыцыяй марыць хмаркай вярнуцца на Радзіму. Але ён падсвядома адчувае, што ўжо ніколі не вернецца туды. І гэтае прадчуванне спраўдзілася – паэт памёр у час эпідэміі халеры 1847 года.

Вялікую ролю ў абуджэнні цікавасці паэтаў да роднага краю адыграў часопіс “Незабудка”, які выдаваў у Пецярбургу Ян Баршчэўскі: сам выдавец друкаваў свае паэтычныя балады і празаічныя апавяданні, пра якія мы ўжо згадвалі. Ягоныя творы мелі ў першую чаргу значэнне паданняў, якія ён па-майстэрску выкарыстоўваў у самых розных варунках. “Балады яго не выдумка, як звычайна ў зграі пісакаў, што вымучваюць прымітыўную паэзію”, – сцвярджае Р.Падбярэскі, які далей падкрэслівае: “Тое, што піша пан Баршчэўскі прозай, не датычыць непасрэдна ні гісторыі, ні літаратуры, ні мовы Беларусі, але мае сувязь з рэччу больш важнай, а менавіта з духам і паэзіяй народа, адкуль выйшлі і гісторыя, і літаратура, і мова. Ухапіўся ён за самую жыццёвую аснову і вырашыў паказаць у мастацтве вялікі народны вобраз. Ён мае перад сабою народ, часта з усёй прывабнасцю ягоных яшчэ паганскіх фантазій, якія апраменьвае сваім, так бы мовіць, беларускім гафманізмам. Як у баладах ён імкнуўся паказаць пачуццёвы бок паэзіі народа, так у апавяданнях – яго творчасць і нібыта нейкую філасафічнасць паняццяў пра быт, авеяных ягонай фантазіяй. У гэтых апавяданнях, якія памылкова называюць аповесцямі (але метафізічнасць выразу не мае значэння), толькі адно ядро належыць простаму народу, увесь малюнак – фантазія аўтара, сатканая на аснове нацыянальных колераў”[90]. Адзін з першых крытыкаў надзвычай дакладна зразумеў жанравую і вобразна-выяўленчую сутнасць творчай спадчыны выдатнага беларускага празаіка.

Сапраўдным прызнаннем у любові да роднага краю сталася польскамоўная паэзія беларускага дудара, заснавальніка айчыннай прафесійнай літаратуры В.І.Дуніна-Марцінкевіча. Асабліва гэта ўласціва апавяданню вершам у 3-х карцінах “Благаславёная сям’я”, уступ да якой стаўся сапраўднай одай роднаму краю:

О, магіла бацькоў! – любых продкаў сядзіба!

Я вітаю цябе, мая родная скіба!

Я душой твае бачу ціхія нівы

І прыгадваю час – час мінулы, шчаслівы!

Маладыя гады ў думках я ўспамінаю,

Бо ўздыхаць на ўвесь свет не люблю, не жадаю.

Што мне пекны Парыж, Рым прыгожы і слынны,

Што швейцарскія горы, старыя Афіны.

Што мне Вена, Мадрыд, што мне Лондан туманны,

Больш за ўсё я бацькоўскаму краю адданы!

Тут прывольна і ўтульна на ўлонні прыроды!

Тут і птушкі спяваюць прыгожа заўсёды!

Тут і сонца на свет весялей паглядае!

І любоў гарачэй тут у сэрцах палае!

Тут, як пройдзе зіма, час к нам вернецца весні,

Заспявае жаўрук свае звонкія песні,

Ветрык з поля раптоўна лагодна павее,

Малады скача з радасці, дзед маладзее!

Тут нявеста, што болей не знойдзеш вярнейшай!

Тут дзяўчына, што ў свеце няма прыгажэйшай.

Тут ёсць праўда і шчырасць, тут людзі з душою!

Тут бацькоў маіх прах пад сырою зямлёю! [91]

Шчырай песняй роднай зямлі ўспрымаюцца і вершы В.І.Дуніна-Марцінкевіча “Вясна” (“Wiosna”) – эмацыянальная лірычная замалёўка, захапляльная карціна абуджэння прыроды ад сну, і Прыпяць, у якой галоўная рака Палесся ўяўляецца каханкай і паланянкай Дняпра, а яе жаданне растварыцца ў дняпроўскіх хвалях так нагадвае памкненні дзяўчыны да хлопца-забойцы: “І дух яе мкнецца па шляху жыццёвым, Усмешка на вуснах, пяшчотныя словы, Хвіліна кахання, ясноты і згоды Куды даражэй нам за нудныя годы”. Адобва творы напісаны над водамі Прыпяці ў вёсцы Альпень, на самым Палессі, мая 13 дня 1849 года.

Слаўную традыцыю ўслаўлення прыгажосці роднага краю ўзнёслым паэтычным словам, пачатак якой быў закладзены славутай “Песняй пра зубра” М.Гусоўскага і працягнуты несмяротным “Панам Тадэвушам” А.Міцкевіча, у канцы ХІХ стагоддзя творча развіў Янка Лучына ў “Паляўнічых акварэльках з Палесся”.

Янка Лучына надзвычай любіў гэты край, якому, як ён лічыў, і вельмі справядліва, пагражае “плуг прагрэсу”. Як і ва ўсе часы, нават у творах Ул.Сыракомлі, Палессе асацыіруецца з кутком дзікай, некранутай цывілізацыяй прыроды:

Ты чым жа ёсць, Палессе, ціхі, глушны край,

З адменаю тваёй, куды ні завітай,

Дзе дзікая краса прыроды ад зачаткаў,

Дзе памяткі князёў, тых Рурыка нашчадкаў,

Што ў стэп на полаўцаў збіралі вояў раць,

На дзіды тураў колісь сілу мелі браць?

Ты ёсць аблога, нечапаная ніколі,

Што мае пад сяўбу плуг поступу адолець[92].

Амаль па-міцкевічаўскі ўзнаўляе непраходныя пушчы і лясы Янка Лучына:

Мы ўсё далей, далей у цішы йшлі знямелай.

Лес дзікі станавіўся і параскашнелы,

Раскінуўся ў сваёй магутнасці, красе.

Замілаваны мог даследчык пакрысе,

Бы кнігу, тут чытаць гісторыю развою

Прыроды, што спрадвек не ведае спакою.

Вось волат-дуб, над гуртам дрэў дасяг ён хмар.

Разложысты. Наўкол дзяржавец-валадар

Забраў вялікую прастору ад суседзяў.

Пры ім, пад ім жывуць, існуюць зараз ледзьве

Гатункаў розных карлікі – падданцы ўсе

Манарха, прышласць ім надзей не прынясе.

Хіба што волату імхі ўкароцяць часу,

Пладзючыя на ім самім жа чужапасы.

Памчалася ўгару вавёрка да жытла,

У жарало нарэшце скокнула дупла.

За ёй яшчэ адна панеслася вяртляста:

Выходзіць, смерць гасцюе ў волаце дуплястым[93].

А краіна звяроў нагадвае славутае царства, пра якое пісаў П.Мэрымэ ў празаічнай баладзе “Локіс”. Янка Лучына маляўніча апісвае паляванне на глушцоў, ласёў, ваўкоў, мядзведзяў. Ён сам адчувае значнасць сваіх твораў, так, у лісце да З.Пшасмыцкага ён згадвае: “Чым жа прывабліваюць мае “Паляўнічыя акварэлькі”? – Не ведаю. Мабыць тым, што яны арыгінальныя і праўдзівыя, як фатаграфія, бо спісаны яны з сапраўдных факцікаў”[94]. І далей: “”Паляўнічых акварэлек” я мог бы напісаць з капу, бо і цяпер, хаця і без ног, трываю ў зяўзятасці да шаракоў і бакасаў, за ложкам у мяне ёсць самапал і езджу, калі здарыцца, паляваць на ўражанні, бо звярыну нячаста пазбаўляю жыцця. Ці павінен я тады фабрыкаваць “Акварэлькі”?. Дзве ўжо абдумаў, адну напісаў слова ў слова з жыцця”[95].

ПЕРАКЛАДЫ. Зразумела, што амаль з часу стварэння паэмы яе імкнуліся перастварыць на мове таго народа, сярод якога і ўзнікла гэтая песня. Першым сярод славян наважыўся перакласці на родную мову славутую паэму заснавальнік новай беларускай літаратуры, вучань А.Міцкевіча В.Дунін-Марцінкевіч. Здарылася гэта ў 1855 годзе, годзе смерці ў далёкім Канстанцінопалі вялікага рамантыка. І падобная спроба ў значнай ступені магла назвацца подзвігам, бо ў Расіі спецыяльнымі ўказамі 1834 і 1839 гадоў было забаронена перавыдаваць выдадзеныя ў 1929 годзе вершы А.Міцкевіча, а таксама ўвозіць зборнікі, надрукаваныя за гэты час за мяжой. У гэтых умовах беларускі дудар цалкам перакладае славуты твор.

“Аповесць Адама Міцкевіча пад назвай “Пан Тадэвуш”, якая так выдатна малюе характар, норавы і звычаі нашых літоўскіх гаспадароў у напалеонаўскія часы, ужо цяпер перакладаецца на рускую мову. Чаму б простаму народу, злучанаму сяброўскімі сувязямі з землеўласнікамі, чаму б тая наша засцянковая шляхта, бацькоў якой памёршы прарок намаляваў у такой высакароднай форме, а якая, жывучы дзесьці ў лясным зацішшы і не валодаючы магчымасцямі для асветы, найчасцей выказваецца ў хатнім ужытку народнай гаворкай, – чаму б, кажу, яна не магла азнаёміцца са звычаямі сваіх бацькоў? – Уласна гэтая заўвага натхніла мяне думкай перакласці “Пана Тадэвуша” на беларускую гаворку.

Мае творы на гэтым дыялекце, якія маюць на мэце заахвочванне нашага селяніна, а таксама беднай літоўскай і беларускай шляхты да навучання, не знайшлі дасюль, апрача некалькіх асоб, прыхільнікаў у гэтых заможных колах нашага грамадства, якія паводле бога і сумлення найбольш павінны былі б далучыцца да асветы непісьменных суайчыннікаў. – Таму сёння “Пана Тадэвуша”, апранутага мной у мужыцкую сярмягу, ахвярую панам і простаму народу з-над Дняпра, Дзвіны, Беразіны, Свіслачы, Віліі і часткова Нёмана. Можа, таксама народ гэты, набліжаны прастатой звычаяў да маткі прыроды, з больш гарачым сэрцам прыме падарунак свайго дудара, што вырашыў апошнія хвіліны свайго існавання прысвяціць толькі працы, якая мае на мэце яго духоўную патрэбу”[96].

Аднак доля беларускага варыянта апошняга сталася трагічнай – увесь тыраж быў знішчаны па фармальнай прычыне: ён быў надрукаваны лацінкай, а на самой справе – за спробу ажывіць беларускае мастацкае слова.

А па сутнасці над усімі перакладамі “Пана Тадэвуша” бачылася зорка трагізму. Другая спроба данесці велічнае слова была здзейснена ў 1931-32 годзе ў польскай турме вядомым грамадскім і палітычным дзеячом Браніславам Тарашкевічам. Апошні быў расстраляны ў 1937 годзе, застаўся толькі рукапіс ягонага перакладу, які ўбачыў свет толькі праз паўстагоддзя (выйшла два выданні – Мінск, 1981; Ольштын, 1984).

Па сутнасці кожны з перакладчыкаў працаваў выключна самастойна, прычым у выключна складаных умовах. Трэці пераклад здзейсніў паэт Пятро Бітэль, які з 1950 году быў высланы ў Сібір. Якраз там, знаходзячыся, як і аўтар арыгіналу, у далечыні ад Радзімы, у настальгіі па Беларусі, без атачэння моўнага, без слоўнікаў адпаведных, Пятро Бітэль у 1953-1955 гадах на лесапавалах Кемерава і медных рудніках Джэзказгана напісаў на мяшках з-пад цэменту медным купаросам сваё перастварэнне “Пана Тадэвуша” (пераклад выйшаў да 200-гадовага юбілею Адама Міцкевіча).

Чацвёрты пераклад быў здзейснены Язэпам Семяжонам у 1985 годзе.

ДЗЯДЫ. Паэма “Дзяды” ўяўляе сабой даволі складаны з пункту гледжання яе ідэйнай задумы і мастацкага ўвасаблення твор. Яна не была завершана А.Міцкевічам, таму кожная састаўная частка ў пэўнай ступені лічыцца самастойнай, хаця адзіная задума сюжэтна і канцэптуальна звязвае іх. Спачатку паэт напісаў ІІ частку, затым IV, а потым, пачаўшы першую, звярнуўся да балады “Upior”. Гэты цыкл быў выдадзены ў 1823 годзе ў Вільні і атрымаў назву па месцы напісання – “віленска-ковенскія “Дзяды”.

Затым А.Міцкевіч не аднойчы звяртаўся да задумы, але толькі пасля паражэння Лістападаўскага паўстання (вясна 1832) у Дрэздэне напісаў ІІІ частку, дапоўніў яе “Уступам” (“Ustę p”) і вершам-пасланнем “Да прыяцеляў-маскалёў”. Па месцы напісання цыкл называецца “дрэздэнскія “Дзяды”. Пасля смерці паэта былі апублкіаваны і некаторыя іншыя ўрыўкі, і цяпер прынята даволі ўмоўная расстаноўка частак твора, абумоўленая галоўным чынам часам іх напісання.

Шмат для разумення задумы паэмы даюць аўтарскія заўвагі і тлумачэнні. Так, сам А.Міцкевіч так тлумачыць сэнс назвы:

“Дзяды – гэта найменьне абрадавай урачыстасьці, што да гэтае пары спраўляецца сярод людзей паспалітых у шэрагу паветаў Літвы, Прусіі, Курляндыі ў памяць дзядоў, ці ў агульнасьці памерлых продкаў. Урачыстасьць тая сваім пачаткам сягае часоў паганства і калісьці звалася “свята казла”, на якім вёў рэй Koż larz (Козьляж), Huslar (Гусьляр), Guś larz (Гусьляж), адначасова і вяшчун і паэта (gę ś larz).

У наш час, таму што асьвечанае духавенства і ўлады намагаюцца выкараніць гэты звычай, зьвязаны з забабоннымі абрадамі, якія часьцяком здаюцца заганнымі, – паспаліцтва тайна спраўляе Дзяды ў капліцах альбо пустых дамох паблізу могілак. Там ставіцца пачастунак з разнастайных страваў, напояў, фруктаў, і выклікаюцца душы нябожчыкаў. Варта ўвагі, што звычай участаваньня памерлых меўся ўва ўсіх паганцаў, у старажытнай Грэцыі за гамэраўскімі часамі, у Скандынавіі, на Ўсходзе і да сёньня на выспах Новага Сьвету. Нашы Дзяды маюць тую асаблівасьць, што паганскія абрады памяшаныя з усьведамленьнямі хрысьціянскай рэлігіі і, галоўным чынам, з Задушкамі – днём памінаньня памерлых, які амаль супадае па часе зь Дзядамі. Паспаліцтва верыць, быццам пачастункамі, напоямі і сьпевамі прыносіць палёгку душам, што томяцца ў чысцы.

Пабожная сьвятая мэта, самотнае месца, начны час, фантастычныя абрады калісьці моцна хвалявалі маё ўяўленьне; я ўслухоўваўся ў казкі, апавяданьні і песьні пра нябожчыкаў, што вяртаюцца з просьбамі ці перасьцярогамі; і ва ўсіх гэтых пачварных змысьленьнях можна было ўлавіць пэўныя маральныя ідэі, пэўныя павучаньні, вобразна выказаныя народам.

Паэма “Дзяды” прадстаўляе вобразы менавіта ў падобным духу, абрадавыя сьпевы, замовы і закляцьці вялікай часткаю пададзеныя дакладна, а недзе і даслоўна ўзятыя з народнай паэзіі”[97]

Цяпер паэма пачынаецца з балады “Здань”, якая выразна пераклікаецца з баладна-рамантычнай традыцыяй маладога А.Міцкевіча і ягоных паслядоўнікаў і сучаснікаў. Змест твора і традыцыйны, і адметны. Раз у год, на дзень задушны (памяці продкаў) з магілы выходзіць здань, што ходзіць паміж людзей чатыры тыдні, і затым, пачуўшы званы, вяртаецца з грудзямі крывавымі, быццам сёння раздратымі, засынае ў магіле:

Serce ustał o, pierś już lalowata,

Scę ł y się usta i oczy zawarł y;

Na ś wieciw jeszcze, lecz już nie dł a ś wiatu?

Có ż to czł owiek? – Umiarł y.

Не можа ён знайсці супынак ні паміж жывых, ні сярод мёртвых, вымушаны цярпець страшэнныя пакуты.Па сутнасці, мы тут бачым творчы падыход Адама Міцкевіча да народных першаўзораў. У адрозненне ад сябра і аднадумца Яна Чачота, які моцна трымаўся народнай асновы, Адам Міцкевіч імкнуўся сваім раннім творам надаваць толькі выразныя рысы фальклорнай стылізацыі. Так і ў самай славутай і складанай паэме аўтар не імкнуўся да дакладнага, скрупулёзнага ўзнаўлення звычаю, а імкнуўся сцвердзіць свой погляд на развіццё грамадства ў складаны час. Калі для маладых рамантыкаў фальклор з’яўляўся крыніцай натхнення ў іх барацьбе з пастулатамі класіцызму, сродкам для выразнага абнаўлення літаратуры, то тут ён вырашыў па-новаму выкарыстаць самы адметны для славянскіх вераванняў культ духаў: “Да сёння там выклікаюцца духі памерлых, а з усіх славянскіх святаў найвялікшым і найбольш урачыстым было свята Дзядоў”. Як сцвярджае З.Стэфаноўска, “Паэт прыдаў абраду Дзядоў маральнае і філасофскае значэнне, таму што гэтак шмат і столькі разнастайных праблемаў, асабістых і нацыянальных, ён мог змясціць у драматычным цыкле, тытул якога быў назвай памінальнае ўрачыстасці”.

У прадмове да ІІ часткі “Дзядоў” паэт рабіў націск на тое, што абрадавыя спевы, гуслі і інкантацыі вельмі дакладна, а часам фактычна ён узяў з народанй паэзіі. У пачатковай версіі названай прадмовы ён нават сцвярджаў, што пераклаў гэтыя фрагменты з мовы ліцвінаў”. Менавіта тут і прасочваецца сувязь вялікага рамантыка з мясцовымі традыцыямі. “Баладавыя сюжэты прадстаўляюць пераважна родную старонку паэта, ці ж ня тое самае мы назіраем у раньніх “Дзядах”: і сцэна абраду, і IV частка перанесеныя ў блікія сэрцу мясьціны, – у іх столькі важных падрабязнасьцяў, якія з шчымлівымі пачуцьцямі ўзгадвае Пустэльнік-Густаў. Капліцу, у якой адбываецца дзеяньне ІІ часткі, называе аўтар царквой; у IV частцы Ксёндз, удовы з грамадкай дзетак, найбольш верагодна, – ксёндз уніяцкі. Няма сумненьня, што ўсе гэтыя акалічнасьці паэт экспануе з намерам. Для яго істотна зьлёкалізаваць “Дзяды” ў радзімым павеце. Малады паэт, які адразу ўзышоў на шчыт польскае літаратуры, не прыхоўваў правінцыяльнай афарбоўкі сваёй паэзіі, а наадварот, дэманстраваў яе ў якасьці аргумэнту супраць Варшавы, культурных каштоўнасьцяў цэнтру, астоі псэўдаклясыкаў”[98].

Самае галоўнае, што Адам Міцкевіч і для стварэння свайго самага значнага твора шчодра выкарыстоўваў элементы беларускай народнай культуры, перш за ўсё фантастыкі і міфалогіі. Тым самым ён сцвердзіў усяму свету аб вялікім таленце беларусаў. Зразумела, што гэты ўрок не мог прайсці бясследна для нашчадкаў.