Орыс философиясының ерекшеліктері

Философия тек адамның таза ақ ыл-ойының ә рекетінің ө німі ғ ана емес, мамандардың шағ ын ғ ана тобының нә тижесі ғ ана емес, ол ұ лттың рухани тә жірибесінің кө рінісі, ә р алуан мә дениет туындыларынан кө рінетін оның интеллектуалдық потенциалының кө рінісі. Ол философиялық жә не тарихи білімнің синтезі бола отырып, тарихи айғ ақ тар мен оқ иғ аларды сипаттауды емес, оның ішкі мә нін ашуды мақ сат тұ тады. Орыс философиясының орталық идеясы адамзат тағ дыры мен жалпы ө мірдегі Ресейдің ерекше орны мен рө лін негіздеу жә не іздестіру болды. Жә не бұ л орыс философиясын тү сіну ү шін маң ызды, ө йткені ол тарихи дамуының ө згешелігіне орай ө зінің ерекше белгілерімен кө зге тү седі.

Орыс философиясы қ алыптасуының бастапқ ы кезең і - XI-XVII ғ асырлар, ө зінің пайда болғ ан кезінен ол ә лемдік философиямен байланыстылығ ымен сипатталады, бірақ сонымен қ атар оның тө лтумалылығ ын да теріске шығ аруғ а болмайды. Ол Киев Русінде пайда болады жә не 988 жылы Рустің шоқ ынуынан басталғ ан христиандандыру процесімен байланысты болды. Ө зінің пайда болуында ол бір жағ ынан, славяндық пұ тқ а табынушылық дү ниетанымының бірқ атар белгілері мен бейнелерін қ абылдаса, екінші жағ ынан, христиаң цық ты қ абылдаудың нә тижесінде Византиямен байланыс орнатып, сол арқ ылы антикалық философияның кө птеген идеяларын бойына сің ірці. Мұ нан ө зге Византиямен қ атынас Ресейге шығ ыстық христиандық философияның тұ жырымдамаларының бекітілуіне ық пал етті. Осылайша орыс философиясы философиялық ой дамуының негізгі бағ ытына сай дами отырып, христиаң даң дырылғ аң кү йінде болса да антикалық, византиялық, ертеболгар дү ниетанымының идеяларын бойына сің ірді. Оның ү стіне орыс философиясы IX ғ асырда Кирилл мен Мефоций қ алыптастырғ ан ө зінің жеке жазба тілін ә уел бастан қ олданды.

Философиялық білім цү ниетанымцық функциямен қ атар данышпандық қ ызметті це атқ арацы, ал Ертецегі Рустің рухани ө мірі монастырларда (ғ ибацатханаларца) шоғ ырланғ анцық тан, бұ л философиялық ілімнің сипатына ө з ә серін тигізці. Жалпы алғ анца, философиялық жә не тарихи ой христиандық тың принципіне негізделді.

Адамзат пен орыс халқ ының тағ цырларын философиялық пайымцауца ә уел бастан- ақ патриотизм мен тарихи терең цік орын алацы. Ең алғ ашқ ы орыс философы - киевтік митрополит Илларион (XI ғ асыр) „Заң жә не береке туралы” сө зінде-ақ „орыс жерінің ” қ асиетті дү ние қ ұ діретінің жалпыә лемдік процесіне енуін дінтанулық тарихи тұ рғ ыца негіздейді. Оның жұ мысында Ресейцің тағ цыры жә не орыс халқ ы мен орыс мемлекетінің ә лемцегі мә ні мен мақ саты туралы терең пайымцаулар кезцесеці. Орыс философиялық ойының онан арғ ы цамуы ацамгершілік-практикалық уағ ызцарцың цамуы ағ ымында жә не ә лемцік ө ркениеттің дамуындағ ы православиелік Рустің ерекше мақ саты туралы ойцы негіздеу тү рінде жү рці. Ресейцің ерекше миссиясы туралы идея XVI ғ асырца „Москва - ү шінші Рим” доктринасының пайда болуына алып келці. Доктринада нағ ыз шынайы ілім ретіндегі православтік христиандық барлық биліктің негізі екендігі бекітілді. Алғ ашқ ы екі Рим де ө мір сү рулерін тоқ татты, бастапқ ы ескі Рим IV ғ асырда варварлардың (тағ ылардың) шабуылы нә тижесінде христиандық ілімнің орталығ ы ретінде кү йресе, ал екінші „жаң а Рим”- Константиполь христиандық идеялардың жалғ астырушысы бола отырып XV ғ асырда тү ріктердің тегеуріні нә тижесінде Византиямен қ атар қ ұ лады. Ресей христиандық тың мұ рагері ретінде „Москва - ү шінші Рим” доктринасында бірінші жә не екінші Римнің ізбасары тү рінде кө рінеді. Ө зін ү шінші Рим, ал тө ртіншісі болмайды деп есептейді. Филареттің айтуынша алғ ашқ ы екі Римнің кү йреуінің себебі нағ ыз шынайы дін - православиені сатып кеткендігі жә не сол ү шін қ ұ дайдың қ арғ ысына ұ шырағ андығ ымен тү сіндірілді. Бұ л доктрина мемлекеттік ө зіндік сананың басты доминанты болды.

Сонымен орыс философиясындағ ы ой „ орыс идеясының ” ағ ымында қ алыптасты. Ресейдің ерекше тағ дыры мен орны туралы идея XVI ғ асырда қ алыптасып, орыс халқ ының ұ лттық ө зіндік санасының алғ ашқ ы идеологиялық қ ұ ралы болды. Орыс идеясы мұ нан ары қ арай отандық философияның XIX ғ асыры мен XX ғ асырдан бастапқ ы кезең дерінде сө з болды. Бұ л кезең дегі оның негізін салаушылар П.Я.Чаадаев, Ф.М.Достоевский, Н.И.Бердяевтер болды. „Орыс идеясы” ә лем халық тарын бү тіндей біртұ тастық қ а біріктіретін жалпыадамзаттық идеяның терең кө рінісі болды. Бұ л идея бойынша тек Ресей ғ ана христиандық тың негізінде бү кіл адамзаттық ө ркениеттік қ озғ алыстың басында болуы тиіс.

Орыс философиялық ойындағ ы қ ызық ты ізденістер XVI-XVIII ғ асырлар бойында жалғ асын тапты жә не екі тенденцияның (ү рдістің) қ арама-қ айшылығ ы негізінде ө тті. Мұ ның алғ ашқ ысы орыс ойының тө лтумалылығ ына басты назар аударып, бұ л тө лтумалылық ты орыстың рухани ө мірінің ө згешелігімен байланыстырады. Екінші тенденция Ресейге европалық мә дениеттің даму процесін таң уғ а тырысты. Бұ л тенденцияның ө кілдерінің айтуынша Ресей Европаның даму жолына барлығ ынан кейін тү скендіктен, Батыстан кө п нә рсені ү йреніп, сол ө ткен тарихи жолды қ айталауы тиіс.

Бұ л екі тенденцияның ө зінің айқ ын теориялық жә не қ оғ амдық -саяси тұ рғ ыда қ алыптасуы XIX ғ асырдың 40-60 жылдары болды. Біріншісін славянофильдер, екіншісін батысшылдар білдірді. Осығ ан байланысты орыс философиялық ойында екі бағ ыт қ алыптасты. Бұ л екі бағ ыттың да қ алыптасуында П.Я.Чаадаев (1794-1856) ү лкен рө л атқ арды. Ө зінің кө зқ арастарын ол атақ ты „Философиялық хаттарында” баяндады.

Чаадаев католиктік Батысты дә ріптеп, оны Ресейге ү лгі тұ тты, ал екінші жағ ынан, Ресейдің Батыстан айырмашылығ ы оның ерекше „Ғ аламдық миссиясында” деп айтты. Сондық тан ол Ресейдегі славянофильдіктің де, батысшылдық тың да негізін қ алаушы болып табылады. Эрине Чаадаев ө з позиясының екіжақ тылығ ын тү сінді жә не осығ ан байланысты орыс халқ ы ө зіне тиеселі идеяны іздестіру ү стінде деп айтты. Ұ лттық идея сипатының белгісіздігі туралы автордың пікірі кейінгі орыс қ оғ амдық ойының ө кілдерінің кө зқ арастарды талдауында айқ ындала тү седі. Бұ л екі бағ ыт та Орыс идеясының мә ні мен мағ ынасын қ арама-қ айшы кейіпте тү сіндіреді.

Ресейдің дамуын европалық ү лгі бойынша насихаттайтын бағ ыт - бұ л батысшылдық. Бұ л бағ ыттың ө кілдері қ атарына А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, Н.Г.Чернышевский, Т.Н. Грановский сияқ ты ойшылдар жатады, олармен В. Г. Белинский, И.С.Тургеневтер тығ ыз қ атынас орнатты. Бұ лардың барлығ ы шіркеуді сынап, материализмге сү йенді, бұ л ағ ымнан орыстың революциялық демократтары ө сіп шық ты.

Батысшылдар Ресейдің „европаландыру” идеясын насихаттады жә не қ орғ ады. Олардың пікірінше, ел Батыс Европағ а бағ дар ұ стай отырып, тарихи қ ысқ а уақ ыттың ішінде экономикалық жә не мә дени артта қ алушылығ ын жойып европалық жә не ә лемдік ө ркениеттің толық қ анды мү шесі болуы тиіс.

Славянофильдік болса орыстың ерекше филсофиялық -идеологиялық ағ ымы болып табылады. Славянофилдер Ресейдің ә лемдегі ерекше мессиандық (қ ұ тқ арушылық) идеясын негіздеді. Славянофильдіктің ө кілдері батысшылдарғ а да, революциялық демократтарғ а да қ арсы шық ты. Бұ л бағ ыттан діни орыс философиясы ө сіп шық ты.

Славянофильдіктің негізін қ алаушылар А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С.Аксаков, Ю.Ф.Самариндер болды. Бұ л идеялық позицияғ а В.И.Даль, А.Н.Островский, В.И.Тютчев сияқ ты ақ ын-жазушылар жақ ын болды. Бұ л қ оғ ам қ айраткерлерінің шығ армашылығ ы бойынша философия Ресей ө ркениетті елдермен бір қ атар болу ү шін Батыстан алынғ ан ү лгілердің бірі емес, ұ лттық дамудың рухани жетістіктері шең беріндегі қ ажетті элемент. Олардың жұ мысында тарихтың ө зінен туындайтын дербес сара жол мен ерекше міндеттерді шешу ү шін орыс ойының қ ажеттілігі туралы ойы бекітіледі. Орыстың тө лтума философиясының зерттеу аймағ ы осымен сипатталады. Бұ л міндеттер мен зерттеу аймағ ы Православиемен тығ ыз байланыстырылды.

Славянофильдер Ресей дамуының бү кіл Батыс ө ркениетінен тү бірлі айырмашылығ ы туралы тезисті ұ станады. Бұ л жерде ең алдың ғ ы орынғ а діни бастау шығ ады.

Ресей православиелік рухани негізге сү йене отырып, оны ә лемдік жетекшілікке ә келетін ерекше жолмен жү руі тиіс. Ресейдің бұ л жоғ ары мақ саты мен парызын оның азаматтары сезіне білуі керек. Славянофилдер ө з отанының тарихына бет бұ ра отырып, орыс қ оғ амы қ ұ рылуындағ ы оның толық тығ ы мен жан-жақ тылығ ын дә лелдеуге тырысады. Олардың пікірінше, батыстық мемлекеттер жасанды қ ұ рылымдар. Керісінше Ресей органикалық тұ рғ ыда қ алыптасты, ол „қ ұ рылғ ан” жоқ, ол „ө сіп шық ты”. Ресейдің бұ л табиғ и дамуын славянофилдер православиенің ерекше ә леуметтік ұ йым-селолық (ауылдық) қ ауымды тудыруымен тү сіндіреді. Орыстың қ ауымдық қ ұ рылымы, олардың пікірінше, ерекше тарихи жолды айқ ындайтын орыс халқ ының ең маң ызды принципі.

Жоғ арыда айтылғ андай славянофилдердің бастапқ ы тезисі Православиенің шешуші рө лін бекіту болып табылады. Олардың пікірінше, дә л осы орыс жерін жаратқ ан „орыс рухын” қ алыптастырды.

Православиенің ө зге діндерден артық шылығ ын кө рсететін қ андай қ асиеттері бар? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін славянофилдер ә лемдік тарихтағ ы ә ртү рлі діндердің рө лін бағ алайтын зерттеулер жү ргізеді. Христиан діні ү ш ірі бағ ытқ а бө лінеді: Католиктік, Православиелік, Протестанттық. Бұ л бө ліністен кейін „еркіндік бастауы” бұ л шіркеулердің кейбіреуінде ө зінің мә нін жоғ алтқ ан. Славянофилдер католицизмде шіркеу еркіндігі жоқ деп есептейді, ө йткені онда Рим папасының кү нә сыздығ ы туралы догма бар. Протестантизм болса шіркеудің жойылуына ә келетін адами еркіндікті, индивидуалдық бастауды абсолюттендіре отырып, ө зге біржақ тылық қ а ұ рынады. Тек православие ғ ана еркіндік пен қ ажеттілікті ү йлесімді тү рде ү ндестіреді.

Еркіндік пен қ ажеттіліктің ү йлесімділігі мә селесін шешу ү шін славянофилдер ө здерінің философиялық кө зқ арастарындағ ы маң ызды принцип - соборшылдық (еркін қ ауымдастық) ұ ғ ымын енгізеді. Бұ л ұ ғ ымды даярлағ ан А.С.Хомяков (1804-1860). Ол Рустегі патриархалдық ө мірді қ алпына келтіру, „Қ асиетті Рустің ” идеалдарына бет бұ ру, православиені ең жоғ арғ ы бастау ретіндегі концепциясын бекіту сияқ ты идеяларды қ олданды. Хомяковтың тарихи концепциясында шіркеу „бастапқ ы нақ тылық ” болып табылады. „Соборшылдық ” ұ ғ ымы да осымен байланысты. „Соборшылдық ” принципін бекіту индивидуализмді ғ ана теріске шығ ару емес, жеке еркіндіктен айыратын ұ жымды да мойындамайды. „Соборшылдық жә не қ ауымғ а табынумен” (культ) сипатталатын Хомяковтың философиясы индивидуализммен қ атар, казармалық коллективизмге қ арсы бағ ытталғ ан жә не орыстың православиелік шіркеуінде бар еркіндік пен сү йіспеншілік принциптерін бекітуге бағ ытталғ ан. Соборшылдық адам ө мірқ амының барлық салаларынан кө рінеді: шіркеуде, отбасында, қ оғ амда. Ол еркін адамзаттық бастау („адамның еркіндік ырқ ы”) мен адамның қ ұ дайғ а тә н қ ұ діреттік бастауының („ырыс- береке”) ө зара ә рекетінің нә тижесі болып табылады. Славянофилдердің айтуынша „соборшылдық ты” православиелік „шіркеулік қ оршаудағ ылар” ғ ана, яғ ни православиелік қ ауым мү шелері ғ ана игере алады, ал „бө тендер мен дінсіздер” оны қ абылдай алмайды. Ауылшаруашылық қ ауымын славянофилдер асыра дә ріптейді. Қ ауымның экономикалық ә рекеті жеке жә не қ оғ амдық мү дделердің ү йлесімді бірлігін білдіреді. Селолық қ ауымның басты артық шылығ ы ө з мү шелерін тә рбиелейтін рухани адамгершілік принциптерден кө рінеді: ортақ мү ддені сақ тауғ а дайын болу, патриотизм. Славянофилдердің пікірінше, қ ауым мү шелерінің бойында бұ л қ асиеттердің пайда болуы ертедегі діни дә стү рлерді бейсаналы инстинктті тү рде сақ тау жолымен жү зеге асады.

Қ ауым ө мірдің ә леуметтік ұ йымдасуының ең жақ сы формасы деген принципиалды тұ жырымғ а негізделе отырып, славянофилдер қ ауымдық принципті барлығ ын қ амтитындай етуге, яғ ни оны қ ала ө мірінің ортасына да енгізуге тырысты. Қ ауымдық қ ұ рылым сонымен қ атар мемлекеттік ө мірдің негізін қ ұ рауы тиіс, олардың пікірінше ол „Ресейдің тұ рпайы ә кімшілігін” алмастыруғ а қ абілетті.

Славянофилдердің тұ жырымдауынша „ресейлік қ оғ амда қ ауымдық принциптің таралуына байланысты соборшылдық рух беки тү седі”. Ә леуметтік қ атынастардың негізгі принципі „барлығ ының мү ддесі ү шін ө зінен бас тарту” болып табылады. Осының арқ асында діни жә не ә леуметтік талпыныстар біртұ тас ағ ымғ а қ ұ йылады. Нә тижесінде, славянофилдер „халық тық қ ауымдық бастаудың шіркеулік қ ауыммен жандануы” деп анық тайтын ішкі тарихтың міндеті атқ арылатын болады.

Сонымен ертедегі Русь жә не феодалдық бытыраң қ ылық тұ сындағ ы Ресейдің философиялық ойы антикалық жә не византиялық ө ркениеттердің жетістіктерін игере отырып, бір мезгілде ө зінің бастапқ ы дербес қ адамдарын да жасай бастады. Ол діни дү ниетанымның шең берінде дамыды. Алайда осы діни қ абық тың астында практикалық сұ рақ тарғ а теориялық жауап беруге тырысқ ан тө лтума ойды да табуғ а болатын еді.

XIV-XVI ғ асырларда феодалдық Рустегі философиялық ой ә лі де болса діни идеологияның шең берінде дамиды. Сонымен қ атар бұ л тарихи кезең де православиелік- христиан дінінің догматтары мен православиелік шіркеудің ә рекетіне ақ ыл-ой тұ рғ ысынан сыншыл тү рде келген рационализмнің пайда болуымен байланысты ірі қ адам жасалды. Бірақ бұ л рационализм философияның дін жә не дінтанудың бө ліне бастағ ан тенденциясының ішінде ғ ана ө мір сү рді.