Хурæмæйы амард

Хурæ мæ й Хуыцауы хæ рæ фырт уыдис. Сфæ лмæ цыди йæ цардæ й, бакуырм, бакъуырма ис æ мæ дзырдта:

— Мæ чызг, Бонвæ рнон, макæ д ма разын боны, æ хсæ вы та дæ у уынæ г дæ р ма уæ д!

Фæ лмæ цыди йæ царды Хурæ мæ й, алцы йæ м талынгæ й зынди æ мæ -иу йæ чызджы куы æ рымысыди, уæ д йæ хъарæ г, йæ сагъæ с хъуысти:

— Мæ разæ й мæ рдтæ м бацыдтæ, æ мæ мæ уыйонг дæ хорзæ х уæ д, æ з дæ р кæ м амæ лон. Боныцъæ хты-иу дæ рухс мæ м рауадз. Фæ лæ изæ ры мæ йрухсы тынтæ мæ нмæ дæ р бауадз.

Тухæ нæ й марди Хурæ мæ й æ мæ куырдта Хуыцауæ й мæ лæ т, куывта йæ м:

— Æ з æ ддæ с [1] куы дæ н æ ппæ тæ й, базæ ронд дæ н, Хуыцау, мæ цард фæ уæ д мæ лæ тæ й.

Хуыцау æ м дзуры:

— Дæ уæ н уæ ларвыл нæ й ныгæ нæ н, дæ цæ уæ т зæ ххыл цæ рæ г сты æ мæ дæ мард дæ р, гъе, уырдæ м хæ сгæ у.

— Оххай! Мæ цæ уæ ты зæ нæ г кæ д Зæ ххон сты, уæ ддæ р зæ ххы рафæ лдисæ г дæ хæ дæ г куы дæ, зæ ххылцæ рджытæ дæ у тынгдæ р зонынц, дæ ном дын арынц.

Хуыцау мæ сты уыдис йæ хæ рæ фыртмæ, Мæ й йын кæ й батых кодта, уый тыххæ й. Йе стыр цау зæ ххыл кæ й æ рцыди, уымæ гæ сгæ зæ гъы йæ хæ рæ фыртæ н:

— Нырæ й фæ стæ мæ æ гъдауæ н бауæ д, зæ ххыл чи гуыра, уымæ н уæ ларвы ныгæ нæ н ма уæ д.

— Омæ æ з уæ ларвы цæ рæ г куы дæ н, — зæ гъы Хуыцауы хæ рæ фырт, — уæ ларв мæ баныгæ н.

Хуыцау сразы ис Хурæ мæ йы фæ ндоныл æ мæ йæ амары. Хабар фехъуыста Бонвæ рнон, æ рцыдис æ м. Хуыцау йе ’мсæ рты фæ рсы:

— Уый та ма дзы кæ цы у?

— Дæ хæ рæ фырт Бонвæ рнон, — зæ гъы иу дуаг, — Цæ рцойы бинонтæ уыди, æ рдæ гмард, æ рдæ гæ гас у.

Бонвæ рнон бахъарæ г кодта йæ мадмæ:

— О, ныййарæ г мад! Дзурын дæ м мæ рдон æ взагæ й, кæ д мæ аргæ ныккодтай, уæ ддæ р. Нæ фехъуыстон ма зæ гъ. Райсомы дын дæ бон изæ рæ й хицæ н кæ ндзынæ н, изæ рæ й та дын де ’хсæ в бонæ й хибар кæ ндзынæ н. Ды мæ м мады зæ рдæ дар, мæ рдты иумæ цæ рдзыстæ м. Нырæ й фæ стæ мæ фæ ткæ н баззайæ д: уарзондзинад — хъæ булмæ уæ д, зæ нæ джы равзæ рд ныййарæ гæ н адджын-иу фæ уæ д. Ацы æ гъдау зæ нæ гæ н æ нæ згъæ [2] ма уæ д, кæ ннод мад мæ рдты авд марды кæ ндзæ ни, мадарæ й [3] цæ удзæ ни. Кæ стæ ры бон та æ суæ ны райсом [4] фестæ д.

Дуагтæ й сæ иу зæ гъы:

— Ай ма дзурын куы бауадзæ м, уæ д нæ сæ ртæ салф [5] рафтаудзысты, марды бавæ рæ м.

Хуыцау сразы ис. Хурæ мæ йы бахастой зæ ппадзмæ, йæ сæ р ын скæ сæ нырдæ м скодтой, тæ рхæ гыл æ й равæ рдтой. Хурæ мæ й рабады мардæ й æ мæ зæ гъы:

— О, ме сфæ лдисæ г! Цæ рын ма мæ бауагътаис Хурты хурзæ рин, мæ йты бардуаг!

Хуыцау зæ гъы:

— Оххай, раст æ й нæ ныгæ нут, йæ сæ р ын цæ гатмæ скæ нут.

Хурæ мæ йы сæ р цæ гаты ’рдæ м скодтой, уый та рабады мардæ й æ мæ зæ гъы:

— О, ме сфæ лдисæ г! Цæ рын ма мæ бауагътаис уазал цæ гаты.

Хуыцау ногæ й зæ гъы:

— Раст та йæ нæ ныгæ нæ м, йæ сæ р ын хуссары ’рдæ м скæ нут.

Хурæ мæ йы сæ р хуссарырдæ м фæ зылдтой. Уый та мардæ й рабады æ мæ зæ гъы:

— О, ме скæ нæ г! Цæ рын ма мæ бауагътаис хуссайраг хъарммæ.

Хуыцау ногæ й зæ гъы:

— Йæ сæ р ын ныгуылæ нырдæ м фæ кæ нут, кæ ннод ныгæ нын нæ бакомдзæ ни.

Хурæ мæ йы сæ р ныгуылæ нырдæ м фæ кодтой. Мард йæ къæ хтæ фæ хъил кодта æ мæ зæ гъы:

— О, дзæ нæ ты бынат, къахæ й дæ м цæ уын хъæ удзæ н!

Хуыцау та зæ гъы:

— Худинаг кæ нæ м, йæ къæ хтыл ын дзуарцыртæ вæ р [6] æ рæ вæ рут.

Марды къæ хтыл дзуартывæ р æ рæ вæ рдтой æ мæ Хурæ мæ й нал ракасти, нал дæ р истыуал сдзырдта. Хуыцау зæ гъы:

— Амæ й фæ стæ мæ фæ ткæ н баззайæ д: марды сæ р ныгуылæ нырдæ м æ вæ рд цæ уæ д, рухс мауал уынæ д, къæ хты ’рдыгæ й та йыл цырт сагъд цæ уæ д.

Уæ дæ й баззади фæ ткæ н марды сæ р ныгуылæ нырдæ м æ вæ рын æ мæ къæ хты ’рдыгæ й та цырт садзын.

9. Ахуыйы хъæ зтытæ

Ахуы сидзæ р уыдис æ мæ Царциатæ й уыдис. Фыдфыдуаг рацыдис æ мæ йын макæ зæ гъæ г нæ уыди. Рæ з тагъд кодта. Иухатт сфæ нд кодта, зæ гъгæ, мæ м цас тых ис, уый базонын. Йæ хо Нагъуыллæ йæ н зæ гъы:

— Æ з мæ тыхтæ хъуамæ базонон.

Йæ хо дзуры:

— Ма ацу, ам иунæ гæ й цы аразын.

— Цæ мæ й тæ рсыс, кæ д дæ м исты тас цæ уа, уæ д-иу рындзыл хæ ргæ сындзытæ й арт скæ н. Æ з сæ сæ тæ фæ й базондзынæ н æ мæ дæ м зындзынæ н.

Ахуы ахызти, иу суангыл ссæ уы, рагъыл бахизы, иннæ суангмæ бафты, стæ й та, кæ м коммæ, кæ м фæ змæ афты. Бирæ фæ цыдис æ мæ суадоны раз æ рбадти. Кæ сы æ мæ æ ртæ гуымир уæ йыджы æ рбацæ уы. Сæ цæ нгтæ аххæ рджыты стæ вдæ н, сæ дзых куы схæ лиу кæ нынц, уæ д цыма къутутæ сты, раст афтæ фæ зынынц. Æ ртæ гуымир уæ йыджы зæ гъынц:

— Цæ й, ахъазæ м.

Сразы сты.

Сæ иу дур хæ рдмæ фехста, йæ сæ р йæ м бадардта æ мæ дур фæ стæ мæ ратахт, гуымир уæ йыджы сæ рыл сæ мбæ лыди æ мæ фæ йнæ рдæ м хуыртæ й акалди.

Дыккаг гуымир уæ йыг йæ къух саггомæ й бæ ласы цæ нгтыл фидар ныххæ цыди æ мæ йæ æ д уидæ гтæ стыдта, зæ ххыл æ й фæ кодта æ мæ схъисгай ныппырх и.

Æ ртыккаг гуымир уæ йыг, доны йæ цонг нытътъыста, йæ комы тæ ф æ м бауагъта, цонгыл авд ивазны бæ рц их схæ цыди, уыцы ихы стыдта, цонг дуртыл ныццавта æ мæ ихтæ къæ ртгай фæ йнæ рдæ м фæ тахтысты.

Ахуымæ диссаг фæ кастысты æ ртæ гуымир уæ йыджы хъæ зтытæ æ мæ йæ бафæ ндыди уыдонимæ ахъазын.

Æ ргом сæ м рацыди æ мæ зæ гъы:

— Фарн уæ хъазты уа.

— Фæ рнæ йдзаг у, лæ ппу.

— Диссаджы хъæ зтытæ кодтат æ мæ мæ зæ рдæ мæ тынг фæ цыдысты.

Уыдон ныххудтысты æ мæ зæ гъынц:

— Ды нырма быммиз цыдæ р дæ, уагæ ры хъæ бысæ й куы фæ хæ цæ м, уый куы фенис.

— Хъæ бысæ й æ з дæ р рахæ цин, фæ лæ кæ имæ, иу ахæ м мын ам ничи ис.

— Дæ уæ й цæ й хъæ бысæ йхæ цæ г ис, мæ нæ нæ хъæ зтытæ дæ у дисы куы быфтыдтой, уæ д?

Ахуы та загъта:

— Уæ хъæ зтытæ мæ н бафтыдтой дисы, фæ лæ мæ хъæ зтытæ та сымах бафтаудзысты дисы.

— Уæ дæ -ма нæ хъæ зтытæ й ахъаз.

Ахуы уæ йыджы дурæ й æ ртæ хатты стырдæ р фелвæ ста æ мæ йæ хæ рдмæ фехста. Дур афтæ уæ лиау стахти æ мæ ма йæ цæ ст гæ зæ мæ уыдта. Уæ дмæ йæ иу цонджы доны атъыста æ мæ йыл ныффу кодта. Цонгыл дыууадæ с ивазны бæ рц их сбадти. Йæ иннæ къухы кæ стæ р æ нгуылдзæ й æ ппæ ты ставддæ р бæ ласы цонгыл ныххæ цыдис. Уалынмæ дур æ хситгæ нгæ æ ртæ хы. Ахуы их æ мæ бæ ласы иумæ стыдта. Тæ хгæ дур куы æ рæ ввахс и, уæ д æ ртæ йы кæ рæ дзийыл ныххуырста æ мæ лыстæ г къæ рттытæ й фæ йнæ рдæ м фæ хаудтой.

Уæ йгуытæ хæ лиудзыхæ й аззадысты æ мæ загътой:

— Амæ не ’ртæ йы тых дæ р ис.

Кæ рæ дзимæ бакастысты, стæ й Ахуыйæ н зæ гъынц:

— Фысым дын стæ м, æ ввахс цæ рæ м æ мæ ныл баввæ рс.

Акодтой Ахуыйы семæ. Æ рцыдысты уæ йгуыты хæ дзармæ.

Дуар бакодтой æ мæ гуымир уæ йгуыты мад бадти. Ахуыйы фенгæ йæ сцæ йстади. Ахуы йæ м базгъордта æ мæ зæ гъы:

— Бад, мæ мады хай, исты дæ хъан куы нæ дæ н.

Мад зæ гъы:

— Хъан дæ р мæ м афтæ уæ зданæ й не ’рбадзырдтаид, ды мæ м куыд æ рбадзырдтай.

Æ ртæ гуымир уæ йыгæ н æ хсызгон уыдысты сæ мады ныхæ стæ. Хынцын байдыдтой Ахуыйы, æ хсæ в-бонмæ йæ зæ ххыл бадын дæ р нæ уагътой. Райсомы афтæ гуымир уæ йыджы зæ гъынц:

— Тæ худы, ацы лæ г нын хæ стæ г куы уаид, кæ нæ нын æ фсымæ р куы уаид.

Аходæ н бахордтой, стæ й та зæ гъынц:

— Уазæ г, кæ д дæ афæ лгæ сын фæ нды, мыййаг?

— Хорз уаид.

Ацæ уынц æ ртæ гуымир уæ йыджы Ахуыимæ. Иу хъæ дмæ бацæ уынц æ мæ федтой: дон цæ уы тугхæ ццæ имæ.

Ахуы фæ дис кодта, стæ й гуымир уæ йгуыты афæ рсы:

— Ай цы диссаг у, искуы ма дон тугхæ ццæ имæ фæ цæ уы?

Гуымир уæ йгутæ загътой:

— Уый диссаг нæ у. Махæ н ис хо, бæ сты рæ сугъд æ мæ бæ сты уæ здан у. Еугуыппартæ йæ м курæ г цыдысты æ мæ йæ нæ фыд нæ лæ вæ рдта. Еугуыппартæ уæ д нæ фыды æ рцахстой æ мæ йын алы ацафон йе ’нгуылдзты бын фæ лыг кæ нынц, йæ туг ын рауадзынц æ мæ уый туг донимæ хæ ццæ кæ ны, гъе, уый у.

— Кæ д афтæ у, уæ д æ м цæ мæ кæ сут?

— Мах æ ртæ стæ м, уыдон бирæ сты, нæ бон нæ у нæ фыды байсын.

Цæ уынц дарддæ р. Иу ран та дон цæ уы ноджы æ мæ ахæ м ирд у, лæ г дзы йæ хи фены.

Ахуы дзы ахуыпп кодта æ мæ зæ гъы:

— Цæ й тынг цæ хджын у ай?

Гуымир уæ йгуытæ зæ гъынц:

— Уый дон не схуыпп кодтай, фæ лæ нæ фыды тыххæ й нæ хо кæ уы æ мæ уый цæ ссыгтæ донау уайынц. Цæ ссыг та вæ ййы цæ хджын.

Цæ уынц дарддæ р, ноджы та федтой суадон, сау змæ стæ й цæ уы. Ахуы та фæ рсы æ ртæ гуымир уæ йыджы:

— Ай та цавæ р змæ стæ й цæ уы?

— Уый та нæ фыды æ нгуылдзтæ тынг куы сриссынц, уæ д йæ къæ хтæ й сыджыты ныццæ вы æ мæ дон сыджыт змæ ст рацæ уы.

— Ахуы та фæ рсы:

— Дарддæ р нал ацæ удзынæ н, фæ лæ мемæ цомут.

— Кæ дæ м нæ кæ ныс?

— Уæ хойы уын фенон.

— Нæ хо ахст у, нæ фыды цур æ й барæ й дарынц, цæ мæ й нæ фыды тухитæ уына. Æ ввахс чи бацæ удзæ ни уымæ?

— Мемæ цомут, кæ д мын æ ххуыс нæ фæ кæ нат, уæ ддæ р мын ныфс уыдзыстут.

Æ ртæ гуымир уæ йыджы араст вæ ййынц Ахуыимæ. Бахæ ццæ сты иу фæ збыдырмæ. Акæ сынц æ мæ фенынц Еугуыппарты. Æ ртæ гуымир уæ йыджы фыдæ й хынджылæ г кæ нынц.

Ахуы йæ фыды цилхъ сæ лвæ ста. Цилхъ ныхситт кодта, йæ буар хуры тынтæ м стъæ лтæ [1] скалдта, йæ буары æ рттывдмæ цæ стытæ куырм кодтой.

Еугуыппартæ фæ сæ цца [2] сты. Уæ д сæ м Ахуы дзуры:

— Цæ мæ н у баст ацы лæ г? — афарста æ ртæ гуымир уæ йыджы фыдæ й.

— Æ нхъæ лæ г [3] дзы уыдыстæ м æ мæ нын нæ разы кæ ны.

— Чызг та цæ мæ н ахæ сты ис?

— Ком нын нæ дæ тты.

— Мæ хатырæ й сæ уæ д та суадзут.

Еугуыппартæ ныххудтысты æ мæ зæ гъынц:

— Чи дæ? Куыннæ дæ зонæ м?

Ахуы рамæ сты ис, цилхъæ й æ ртæ гуымир уæ йыджы фыды бæ ттæ нты æ рхафта æ мæ фæ лыгтæ сты. Сæ хойы сын суагъта. Гуымир уæ йгуыты хо ахæ м уыди, æ мæ йæ дæ ллагхъуырты æ хсæ н лæ г йæ хи уыдта, йæ цæ стытæ й зынджы стъæ лфæ нтæ хауди, йæ цæ стыты æ рбакаст æ хсызгондзинад лæ вæ рдтой зæ рдæ йæ н, йæ мидбылты бахудтмæ цæ стытæ сæ хи æ рныкъуылын нал уагътой.

Еугуыппартæ бæ рц-бæ рц уыдысты æ мæ сæ хи ныццавтой Ахуыйыл. Ахуы æ ртæ гуымир уæ йыг æ мæ уыдон фыдмæ дзуры:

— Цæ угæ кæ нут сымах, кæ нут уæ чызджы дæ р, æ з дæ р уæ м зындзынæ н, адон мæ н бар уадзут.

Æ ртæ гуымир уæ йыджы зæ гъынц:

— Мах дæ у иунæ гæ й нæ ныууадздзыстæ м.

— Цæ угæ кæ нут уын загътон, æ ндæ ра уæ искæ й ивддзаг цæ ф фæ кæ ндзынæ н.

Æ ртæ гуымир уæ йыджы сæ хо æ мæ сæ фыдимæ ацыдысты.

Ахуы райдыдта цæ гъдынтæ гуымирты, йæ хи комы ’рдæ м сайгæ цыди, иу уынгæ г ран цæ хгæ р лæ уд фæ кодта Ахуы æ мæ сæ цилхъæ й райдыдта цæ гъдынтæ. Кæ ритæ й срæ дзæ гъдтæ сты еугуыппарты мæ рдтæ. Сæ туг цæ угæ донау калди æ мæ ласта мæ рдты.

Суанг талынджытæ м фæ хæ цыди Ахуы. Уæ д изæ рæ й сæ хæ цын ныууагътой, дыууæ рдыгæ й дæ р æ рлæ ууыдысты. Еугуыппарты хистæ р зæ гъы:

— Афтæ -ма бакæ нæ м. Ай Царциаты хуызон у æ мæ ма ацы цилхъы æ з федтон, уæ д æ й Царциатæ й иу хаста æ мæ нæ мыггагыскъуыд фæ кодта, æ мæ уый амарди, фæ лæ ма сæ ай кæ цы уыдзæ ни. Мах амæ н ницы бакæ ндзыстæ м тыхæ й, фæ лæ хинæ й хъæ уы архайын. Скъахут уæ рм æ мæ йæ мæ нгæ мбæ рзт бакæ нут, хæ цгæ йæ асайут, уый уæ рмы ныххаудзæ н æ мæ йæ уæ д амардзыстут.

Байхъуыстой еугуыппартæ сæ хистæ ры ныхæ стæ м. Талынджы скъахтой уæ рм, бонæ й та йемæ схæ цыдысты æ мæ йæ сæ фæ дыл асайдтой. Ахуы хæ цгæ -хæ цын уæ рмы ныххауди. Еугуыппартæ сцин кодтой æ мæ загътой:

— Ныр нал фæ цæ удзынæ.

Ахуы ахъуыды кодта æ мæ зæ гъы йæ хицæ н: «Адоны хинæ й куы нæ асайон, уæ д сын иунæ гæ й ницы бакæ ндзынæ н».

Ахуы уæ рмæ й дзуры:

— Ехх, сымахæ й цы адæ м ис. Сымах истæ мæ н куы уаиккат, уæ д мемæ хъазынæ й сфæ лвæ риккат.

Еугуыппартæ фæ рсынц:

— Уагæ ры цы хъазт зоныс?

Ахуы та сæ м дзуры:

— Стырдæ р дуртæ мыл цæ вут мæ сæ рыл æ мæ сæ æ з тыппæ л æ хст [4] кæ ндзынæ н.

Еугуыппартæ зæ гъынц:

— Стыр дуртæ й сæ быны ныммæ лдзынæ, дзæ гъæ лæ г [5].

Æ ртылдтой ставд дуртæ. Еугуыппартæ фехсынц дуртæ Ахуыйыл. Ахуы карды комæ й дурты атæ хын кæ ны æ мæ сæ хæ рдмæ ныззыввыт ласы. Дуртæ мигъты онг фæ тæ хынц æ мæ нал фæ зынынц. Диссаг касти Ахуыйы хъазт еугуыппартæ м. Комы дур нал баззади, Ахуыйыл сæ ныккалдтой. Ахуы сæ æ рдæ г кодта, стæ й мигъты онг зыввыт ласта. Чысыл фæ стæ дæ р дуртæ их уарæ гау ныггæ р-гæ р ластой æ мæ еугуыппарты сæ ртыл пырх кодтой. Еугуыппартæ й ахæ м нал уыди, къокъоси [6] кæ уыл нæ рацыди. Еугуыппартæ дурты цæ фтæ й лидзæ г фесты. Ахуы фæ цырд ис, уæ рммæ цы дуртæ згъæ лыдысты, уыдоныл сбырыди хæ рдмæ. Ахуы расæ ррæ тт ласта, йæ разæ й та еугуыппарты скъуымбил кодта æ мæ та талынгмæ фæ хæ цыдысты.

Æ ртыккаг бон ногæ й фæ фылдæ р вæ ййынц. Зæ ронд еугуыппар азгъордта Царциаты бынатдзæ гмæ, [7] ауыны уым Нагъуыллæ йы æ мæ йæ м дзуры:

— Ды та ма кæ дæ м ирвæ здзынæ?

Нагъуыллæ фæ гæ пп ласта, хæ рыны сындзытыл арт афтауы æ мæ сæ тæ ф Ахуыйыл аныдзæ вди.

Нагъуыллæ райдыдта фæ ттæ уадзын зæ ронд еугуыппарыл. Иу фат зæ ронд еугуыппары цæ стыл сæ мбæ лыди æ мæ зæ ронд еугуыппар сохъхъырæ й баззади. Зæ ронд еугуыппар Нагъуыллæ йы йæ дæ ларт акодта æ мæ йæ аскъæ фта. Ахуы хæ цгæ -хæ цын рахаста еугуыппарты æ мæ сæ айнæ гмæ басайдта. Дзалабæ ттæ н абыдта, бырцы тигъыл æ й абаста æ мæ айнæ гыл ауагъта йæ хи. Еугуыппартæ йæ расырдтой, кæ рæ дзи скъуырдтытæ кодтой æ мæ айнæ гæ й хауын байдыдтой, комы та пырх кодтой. Ахуыйы хин нæ бамбæ рстой еугуыппартæ.

Уæ д комæ й Нагъуыллæ йы хъæ р фæ цыди. Ахуы дзалабæ ндæ н фæ лыг кодта, ратахти æ мæ зæ ронд еугуыппарыл сæ мбæ лдис. Уым ын йæ къубалы сыскъуыдта, фехста йæ айнæ джы сæ рмæ. Еугуыппартæ й ма чи баззади, уыдон сæ хистæ ры сæ ры къуыдыр куы федтой, уæ д раздæ хтысты.

Ахуы æ мæ Нагъуыллæ сæ бынатдзæ гмæ æ рцыдысты, саджы фыдæ й хорз сæ хи федтой æ мæ баулæ фыдысты.