Азақстандағы діни жағдай мәселесі

Қ азақ стан Республикасы - 140 ұ лттың ө кілдері тұ ратын, 40-тан астам діни бағ ыттағ ы ұ йымдар шоғ ырланғ ан кө п ұ лтты, кө п дінді мемлекет. Қ азақ стандағ ы діни сенушілердің 95% мұ сылмандар мен православтық тардан қ ұ ралғ ан. Республикада барлығ ы 4362 діни бірлестіктер, оның ішінде 2640 мұ сылмандық, 296 православтық, 85 католиктік, 1264 протестанттық, 28 иудейлік, 44 дә стү рлі емес, 5 буддистік, тіркелген. Қ азақ станның дінаралық қ атынас саласындағ ы мемлекеттік саясаты дінаралық сұ хбатты дамытуғ а, толеранттылық ты нығ айтуғ а жә не дін саласындағ ы заң талаптарын орындауғ а бағ ытталуымен сипатталады. Қ азақ станда дінаралық келісім мен тұ рақ тылық ты ә рі қ арай нығ айту ү шін барлық жағ дайлар бар. Ұ лтаралық жә не дінаралық келісімді, қ ауіпсіздікті, халық аралық қ атынастың тұ рақ тылығ ын қ олдау Қ азақ станның 2010-2020 жылғ ы дағ дарыстан кейінгі кезең де дамуының бес негізгі бағ ыттарының бірі ретінде кө рсетілді.

Кө п дінді Қ азақ стандағ ы қ азіргі діни жағ дай кү рделі ә рі ү демелі, ү немі сандық жә не сапалық ө згерістер болып жатады.

Кез келген дә стү рлі діннің діттегені - кү ллі адамзат арасындағ ы сыйластық пен сү йіспеншілікті уағ ыздау. Президент Нұ рсұ лтан Назарбаев: «Ө зара сыйластық пен тү сіністік, ө згелердің кие тұ тқ ан қ ұ ндылық тарына қ ұ рметпен қ арау - адамдар арасындағ ы бауырмашылдық тың, сү йіспеншілік пен тыныштық тың жә не тө зімділіктің басты шарты саналады» деп салиқ алы сө з айтқ ан еді.

Дә стү рлі діндер, ислам жә не христиандық, қ азақ стандық қ оғ амның қ алыптасуында мә дениетті қ ұ раушы маң ызды факторлардың бірі болды. Бү гінгі контексте олардың аса маң ызды гуманистік бітімгерлік қ арымы бар екенін жә не Қ азақ стандағ ы қ оғ ам ө міріне оң ық пал етіп отырғ анын атап ө ткен жө н. Дә стү рлі діндер арасындағ ы қ арым-қ атынастың конструктивті сұ хбат жү ргізу аясында дамуы қ азақ стандық қ оғ амдағ ы дінаралық жә не ұ лтаралық келісімге мү мкіндік туғ ызады, сондай-ақ оның тұ рақ тылығ ы мен қ ауіпсіздігінің маң ызды факторы болып отыр.

Дә стү рлі емес діни ұ йымдар Қ азақ стан Республикасының тә уелсіздігі жылдары кең інен етек жая бастады жә не Қ азақ стандағ ы діни кө пжақ тылық тың жаң а факторына айналды. Қ азақ стан қ оғ амында дә стү рлі емес діндердің бой кө рсетуі жә не қ ызметінің қ ауіпті тенденцияны байқ атып отырғ андығ ы объективті ғ ылыми зерттеулерді талап етеді.

Демократиялық дискурсті айқ ындайтын діни плюрализм діни жағ дайды қ иындатады жә не келесі мә селелерді туындатады. Біріншіден, ол демократиялық кең істіктегі дә стү рлі жә не дә стү рлі емес діни ұ йымдардың қ арым-қ атынасы. Қ азақ стан мұ сылмандарының рухани басқ армасы, Орыс православ шіркеуі мен дә стү рлі емес діни ұ йымдар арасындағ ы сұ хбат мү мкін бе? Бұ л жерде ә ң гіме жай ғ ана формальды сұ хбат жө нінде емес, консруктивті сұ хбат жө нінде. Екіншіден, бір жағ ынан, діни сенім бостандығ ына кепілдік беретін, екінші жағ ынан, қ азақ стандық қ оғ амның тұ рақ тылығ ы мен қ ауіпсіздігін нығ айтуғ а жә не деструктивті тенденциялардың алдын алуғ а бағ ытталғ ан салмақ ты мемлекеттік-конфессиялық саясат. Бұ л мә селе, ең алдымен, қ ұ қ ық тық аспектілерді ө зектендіреді. Қ азақ станның діни кең істігінде дә стү рлі емес діни ұ йымдардың белсенді таралуына орай тартыс тудыратын факторлар да жоқ емес. Олардың белсенді таралуына ә леуметтік-экономикалық бағ ыттағ ы мә селелер, индивидтің ө мірдегі рухани ізденістері ық пал етеді. Оларды ескермеуге болмайды. Қ азақ стандағ ы «дә стү рлі емес» діндердің ішінде соң ғ ы онжылдық та кең таралғ ан протестанттық бағ ыттағ ы діни ұ йымдарды атап ө ткен жө н. Ә лбетте, протестанттық деноминациялар Қ азақ станда ХІХ ғ асырдан бері шоғ ырлана бастағ ан, бірақ та, республика тә уелсіздік алғ ан кезде пайда болғ ан протестанттық ұ йымдар бар. Атап айтсақ:

Жаң а апостолдық шіркеу,

Иегова Куә герлері

«Дә стү рлі емес» діндердің арасында аталмыш харизмалық ағ ымдар бой кө рсетуде:

«Агапе»

«Новая жизнь»,

«Новое небо»,

«Илия»,

«Благая весть» т.б.

Қ Р Ә М діндер ісі жө ніндегі Комитеттің мә ліметінде Қ азақ стандағ ы протестанттық деноминациялар мен харизмалық ағ ымдар, сонымен қ атар, респуликадағ ы Бахаи қ ауымы, Церковь Объединения, Церковь Последнего Завета, Сайентология жә не т.б. «дә стү рлі емес» діни ұ йымдар жаң а қ ұ рылымдар ретінде есепке алынғ ан.

Қ азақ стан аумағ ында «дә стү рлі емес» діни ұ йымдардың таралуының келесі себептерін кө рсетуге болады. Сенім мен сенімсіздік аралығ ында кү мә нданушы «дін тө ң ірегіндегі» тұ рғ ындар санының едә уір кө п болуы. Мұ ндай «дінсымақ» адамдар «дә стү рлі емес» діндердің миссионерлері ү шін қ олайлы жағ дай тудырады. Сырттан келген жат пиғ ылды миссионерлік ағ ымдар - негізінен, діни ілімдерін таратуғ а арналғ ан діни жә не саяси қ ызмет сонымен қ атар шағ ын мә дениетті, этносты ө зінің табиғ и бейнесінен айырып, ассимилияцияғ а ұ шыратудың таптырмас қ ұ ралы. Миссионерлік ұ йымдардың шоқ ындыру саясаты Африка жә не Азия халық тары арасында қ арқ ындап, мақ сатты тү рде жү ргізіліп келеді. Миссионерлік ұ йымдарғ а бірқ атар елдердің мемлекеттік қ ұ рылымдары қ айырымдылық қ орлары, ү кіметтік емес ұ йымдар, қ аржылық топтар материалдық жә не моральдік тұ рғ ыдан кө мектесіп, ортақ таса жұ мыс істейді. Миссионерлер баратын елдің дінін, тарихын, ә дет-ғ ұ рпы мен психологиясын зерттеп, біліп барады, жергілікті халық басым елді мекендерде тұ рып, сол халық тың тілін, ә дет-ғ ұ рпын, мінез-қ ұ лық тарын ө з қ ызметтерін табысты атқ ару ү шін жетерліктей дең гейде зерттеп, ү йренеді. Бұ л туралы Мұ ртаза Бұ лытайдың «Дін жә не ұ лт» ең бегінде ө ткір мә селе ретінде қ озғ алады. Шынында, миссионерлер діни уағ ыздарын қ ай ұ лттың ө кілі басым болса, сол тілде жү ргізетіндігін кө ріп отырмыз. Сондай-ақ, рә сімдерінде айтылатын діни ә ндерін домбыра, қ обыз, сыбызғ ы секілді ұ лттық музыка аспаптарының сү йемелдеуімен орындайды. Миссионерлердің ү гіт-насихат қ ұ ралы да, материалдық техникалық базасы да тиісінше қ амтамасыз етілген.

Екіншісі, бұ қ аралық діни сауатсыздық, негізгі діни білімінің жоқ тығ ы. Бұ л қ азіргі діни жағ дайда адамдардың бағ ыт-бағ дарын бұ рмалауғ а жә не оларды діни насихат жү ргізуде ың ғ айлы нысанағ а алуғ а мү мкіндіктер тудырып береді. Елдегі білім беру жү йесінде кү ні кешеге дейін діни білім беру жү йесінің ескерілмеуі. Қ азақ станда дін саласының мамандары жетіспейді. Елдегі діни кадрлардың мә селесі бір ғ асырғ а жуық уақ ыт қ ордаланып қ алғ ан дү ние екендігі белгілі. Еліміз тә уелсіздік алғ ан алғ ашқ ы жылдары мемлекет тарапынан діни ахуалды бақ ылауда ұ стайтын жү йенің дер кезінде кү н тә ртібіне қ ойылмауы да басты себептің бірі болып отыр. Сол жылдары жастарымыз топ-тобымен шетелге оқ уғ а жіберілді. Ол кезде азаматтарды қ ай елге жіберуге болатыны немесе болмайтыны жайлы мә селе мен оқ уғ а кеткен жастардың ертең гі кү нгі тағ дыры кө пшілікті толғ андырмады. Бұ л мә селеге ең алдымен мемлекет кө ң іл бө ліп, алдын ала жоспар жасалуы керек еді. Ө кінішке қ арай, біз бұ л дертті дер кезінде дұ рыстап мә н беріп, шетелге кеткен жастарды бақ ылауда ұ стамағ андық тан, олардың біршамасы радикалды топтардың ық палында кетіп, елге келген соң, шетелдік діни топтардың қ олшоқ парына айналды. Айтып отырғ анымыздай, орын алып жатқ ан шиеленісті жағ дайдың елді ертең гі кү ні қ анды қ ырғ ынғ а ұ шыратып, қ азақ халқ ын ө зінің рухани мә дениетінен айырып, бірнеше этникалық топқ а бө лері мү мкін нә рсе. Сырттан белгілі бір мү ддемен келген діни ағ ымдар халқ ымыздың руханияты мен мә дениетін кү ні ертең қ ажет етпесі хақ. Бұ ғ ан мысалды – кейбір мұ сылман елдерінде діни білім алып келген ө зіміздің азаматтарымыздан кө руге болады.

Ү шіншісі, бұ л «дә стү рлі емес» діни ұ йымдардың догмалық, культтық, ұ йымдастырушылық ерекшеліктері. Догмалық тұ рғ ыда жаң а діни ағ ымдар жең іл жол мен жауап іздеген бұ қ аралық тұ тынушы қ оғ ам адамының санасына негізделген тиімді догматтармен ерекшеленеді. Бұ ғ ан дейін кө рсеткендей, жаң а діни ағ ымдарды сипаттайтын діннің ө з ішіндегі дедогматизация мен секуляризация ү дерісі, діннің ө зіне зайырлылық ты енгізу тенденциясы қ азіргі зайырлы қ оғ ам адамының оларғ а деген қ ызығ ушылығ ын тудырып отыр. Культтік тұ рғ ыда, діни қ ызметтің қ азіргі адам талғ амдарына жауап беретін, бір кө збен қ арағ анда, ө зіндік демократтық пішіні айқ ындалады. Зерттеуші Г.Т.Телебаев кө рсеткендей, «ислам мен православиеге қ арағ анда дә стү рлі емес діндер жас ұ рпақ тың ө згермелі талғ амын ескеретін жаң ашылдық қ а неғ ұ рлым ашық». Ұ йымдастырушылық бағ ытта «дә стү рлі емес» діни ұ йымдар ө зінің кө п ошақ ты ә леуметтік кең істігімен, дү ниетанымдық плюрализммен ерекшеленетін қ азіргі қ оғ амның желілік қ ұ рылымына сә йкес. «Дә стү рлі емес» діни ұ йымдардың ұ йымдастырушылық қ ұ рылымы, дә стү рлі діндерге қ арағ анда, бұ л дү ниедегі табыстар мен о дү ниедегі жең ілдіктерге бағ ытталғ ан нарық тық қ атынастарғ а анағ ұ рлым сә йкестелген. Қ азақ стандағ ы жаң а ағ ымдардың басым кө пшілігі этикасы, социолог М.Вебердің пікірі бойынша, кә сіпкерлікке, қ аржылық табысқ а негізделген протестанттық бағ ыттағ ы ұ йымдар болып отыр. Бұ л идеялар Қ азақ стан Республикасында нарық тық экономиканың дамуы жағ дайында адамдарды аса қ ызық тырады.

Тө ртіншісі, жаң а діндерді ұ станушылар ө з миссионерлік қ ызметін белсенді атқ арады. Олар тү рлі жағ дайларғ а икемделіп, елдегі ә ртү рлі топтардың психологиялық ерекшеліктерін ескере ә рекет ете алады. Олар жастарғ а, олардың ауыспалы талаптары мен талғ амдарына баса назар аударды.

А.Г.Косиченко, В.Д.Курганская, А.Н.Нысанбаев, Г.Т.Телебаев жә не т.б. қ ұ ралғ ан зерттеушілер тобы ө те сақ ә рі байыпты пікірді ұ станады. Олар діни сенім бостандығ ы Қ азақ стан жерінде ө здерін жария еткен діни ұ йымдардың ешбір бақ ылаусыз қ ызмет жү ргізуіне мү мкіндік беретін діни саладағ ы жү генсіздікке жол беру емес деп есептейді. Еліміздегі жаң а діндердің шетелдік миссионерлеріне айқ арыла жол ашылуына, «дә стү рлі емес» діни ұ йымдар санының кө беюіне барша мү мкіндіктерді тудырып отырғ ан қ азіргі жаhандану жағ дайында мемлекетіміздің конфессионалдық қ ауіпсіздігі мә селесі туындайды. Қ алыптасқ ан діни плюрализм жағ дайына кү мә ндана қ арамастан бұ рын, алдымен «Қ Р идеялық жә не ө негелілік ахуалы ү шін олардың қ ызметінің жә не оның салдарының айқ ындалмағ андығ ын...» кө рсеткен жө н. Республикада бұ л салада тә жірибе жоқ, сондық тан олардың ел ішіндегі де, шет елдердегі де қ ызметін терең ә рі тұ тастай зерттеу қ ажет. Аталғ ан зерттеулер кө рсеткендей, екінші мезет тіпті демократиялық деп танылғ ан елдердің ө зінде заң ды тү рде бекітілген конфессиялар тең дігі олардың іш жү зіндегі тең дігіне ә р кезде толық сә йкес келе бермейтінін айқ ындайды. Олардың пікірі бойынша, қ азақ стандық қ оғ ам ү шін тарихи, мә дени, ө мірлік маң ыздылығ ына байланысты, бір жақ тан, ислам мен православиені, екінші жақ тан, «дә стү рлі емес» діндерді тең естіру мү мкін емес. Сондық тан, ә р тү рлі діни ұ йымдарғ а, олардың қ ызметін жә не оның қ азақ стандық қ оғ амның рухани-ө негелілік ахуалына ық палын жан- жақ ты зерттеу негізінде, дифференциалды тұ рғ ыда қ арағ ан жө н. Қ азіргі ә лемге тә н діндерді «деприватизациялау» ү дерісі діндердің қ ызметін идеологиялық мазмұ нмен толық тырып отырғ анын ескеру қ ажет. Сондық тан, Қ азақ стандағ ы «дә стү рлі емес» діндердің таралуын діни плюрализмнің кө рінісі ретінде ғ ана емес, сонымен бірге қ азақ стандық қ оғ ам ө міріне жә не қ азақ стандық тардың санасына енгізілген жаң а идеологиялық ой, қ ағ идат ретінде қ арастырғ ан жө н. Бұ л жаң а қ ағ идаттар рухани-ө негелілік ү лгілерге қ аншалық ты сә йкес, олар адамның Қ ұ дайғ а рухани ө рлеуіне қ аншалық ты ық пал етеді, демек, олар қ азақ стандық қ оғ амның рухани қ ауіпсіздігін сақ тауғ а немесе, керісінше, оны қ иратуғ а, қ аншалық ты талпыныс жасайды деген мә селелерді зерттеу ө те маң ызды.

Айталық, теріс жалғ ан ағ ымдар Отанғ а қ ауіп тө нсе де, қ олғ а қ ару алмауды секта мү шелерінің миына ә бден сің іріп тастағ ан. Яғ ни адам бойындағ ы отаншылдық сезімін жойғ ан. Жатқ а Отанын, елін, жерін соғ ыссыз бере салуғ а ү ндейді. Сонымен қ атар жақ ын адамы ө лім аузында жатып, оғ ан қ ан беру керек болса, қ ан бермейді. Бұ л секталар спортпен шұ ғ ылданғ анды да қ олдамайды. Басты мақ саты - ө здерінің қ ауымына кірген жаң а мү шелерін есінен адастырып, ү й, басқ а да заттарын ө здеріне алып қ алу. Аталмыш жалғ ан ағ ымдардың ө здеріне еліктіріп ә кететін мық ты тә сілдері бар. Адам мен қ оғ амды қ атар қ оя отырып, жағ ымсыз бейнелерін заманның кінә сі деп ысыра салады, ө здері сү ттен ақ, судан таза. Бір қ ызығ ы, олардың қ азақ тіліндегі кітап-журналдары ө те сауатты, ә рі кө пшілікке тартымды тілде жазылғ ан. Еріксіз ойғ а қ аласың, осылардың бә рін жасап жү рген ө з қ андастарым емес пе деген сұ рақ туады?

Біздің қ оғ амда қ алың кө пшілік біле бермейтін осындай қ ұ йтұ рқ ы діни ұ йымдар бар. Іс-ә рекеттері қ ағ аз жү зінде заң ды болғ анымен, іс жү зінде іріткісі кө п. Олар қ айдан келді, қ андай мақ саты бары санаулы адамдарғ а ғ ана белгілі. Бұ л – Қ азақ стандағ ы халық тар арасында ә дейі «арағ а от жағ у» жұ мыстарын жү ргізуге келген, ішкі татулық қ а іріткі салуғ а келген шетелдік миссионерлердің қ ам-қ арекеті екендігі анық.

Тағ ы бір шынайы мұ сылман дінімізге іріткі салып жү рген діни экстремизмнің бағ ыты – ваххабизм. Соң ғ ы кезде ваххабизм кү рделі саяси мә селеге айналып тұ р. Бұ л біздің қ оғ амғ а ө те қ ауіпті. Шынтуайтына келсек, мұ сылмандық жолғ а бет бұ рдық деген қ ыздарымыздың қ азақ аруына тә н емес пә ренже киюі, жігіттеріміздің ұ сқ ынсыз сақ ал қ оюы қ оғ амда дү дә мал ой туғ ызып отыр. Ә дебиетіміз бен тарихымызда жастайынан сақ алды жө нсіз ө сірген мә дениетті естіген жоқ пыз. Біз мұ нымен кімге еліктейміз? Осы салағ а бет бұ рғ ан қ ыз-келіншектердің қ ұ дды бір қ азағ а ұ рынғ андай қ ара жамылып, бет-аузын тұ мшалағ ан қ ылығ ы жаның а батады. Дұ рыс, ә урет жерің ді жауып жү ру шариғ атта парыз саналғ анымен, бү ркемелеп пә ренже киіп, қ азақ ша орамал тартуғ а болмайды деген сө з жоқ. Қ азақ та қ ара - қ айғ ының, ақ жаулық тың белгісі. Ендеше, жас ө рімдей қ ыздарымыздың ақ немесе қ арамен жамылуын немен тү сіндіреміз. Ілімсіздіктің кесірі, ө зге елдің жымысқ ы саясатын тық палап, аруларымызғ а қ азақ ә йеліне тә н емес, салтымызғ а қ айшы «перде» жабуғ а мә жбү р етті. Исламда адамның иманы сыртқ ы киіммен ө лшенбейтіні бесенеден белгілі. Қ азірде ислам діні десе, жұ рттың тө бе шашы тік тұ ратыны да содан. Аталмыш жалғ ан ағ ымның мақ саты - имани таза мұ сылман дініне іріткі салу.

Ислам атын жамылғ ан діни ағ ымның бір тү рі – «Хизбут-ТаҺ рир» партиясы. Бұ л ұ йым да мұ сылмандар арасына жік салуда. Алдымен, бұ л ислам партиясы болып табылмайтындығ ын жә не исламды таратумен кү респейтіндігін атап ө ткен жө н. «Хизбут-Таһ рир» ар бостандығ ы, жеке бас бостандығ ы, дауыс беру бостандығ ы, жеке меншік бостандығ ы сияқ ты 4 негізгі демократиялық бостандық тың біреуін де мойындамайды. Бірінші кезекте ұ йым эмиссарлары терең діни білімі жоқ жастарды тарта бастайды. Қ азақ станда «Хизбут-Таһ рир» ұ йымы экстремистік болып табылады жә не оның қ ызметіне республика аумағ ында тыйым салынады.

Келесі бір ағ ым - ә улиелеріміз бен аталарымыздың аруағ ын қ орлап, мә дениетіміз бен ислам дінін ұ штастырып, қ аншама қ андастарымызды адастырып, психологиялық, моралдық, материалдық зиянғ а ұ шыратқ ан «Ата жолы». Міне, бұ л жалғ ан ағ ымдар халқ ымызды біраз адастырғ ан болатын. Қ азіргі таң да қ ұ мырсқ адай қ аптап кеткен жалғ ан ағ ымдардың халық ты ө з соң ына ертудің тү рлі ә дістерін жоспарлайтыны соншалық, бірнеше айда қ атарын ондағ ан адаммен толық тырып жатады. Бұ ғ ан қ арсы тұ рар ең басты кү шіміз - бірлік жә не ә рбіріміздің діни-саяси сауаттылығ ымыз. Ата-аналарымыз балаларын кө зден таса қ ылмағ аны дұ рыс.

Ал келесі бір халық арасында мә селе болып жү рген іс - сектағ а кірген тұ лғ а кері шығ а ма деген сұ рақ. Халық ты дұ рыс жолғ а бағ ыттау жолында республикамыздың ә р облысында ақ параттық, консультативтік, сауық ­тыру орталық тары жұ мыс жасауда.