Жастарды рухани адамгершілікке тәрбиелеудегі ислам дінінің алатын рөлі

Ислам дінінің кө шпелі һ ә м руларғ а бө лінген араб қ оғ амында пайда болғ аны белгілі. Дегенмен, ислам діні негізінен отырық шылық ты, қ алалық мә дениетті уағ ыздайды. Қ азақ халқ ының тарихына қ арайтын болсақ, ірілі-ұ сақ ты рулар мен тайпалардың басын қ осқ ан кү ш осы ислам діні болғ ан. Ислам қ ауымдастығ ына қ осылмағ ан тү ркі тайпалары болса мү лдем басқ а мә дениет тобына қ осылып, мү лдем басқ а қ оғ амдарғ а айналғ ан. Бұ ғ ан мысал ретінде бұ лғ арларды, мажарларды, чуваштарды, сібір халық тарын т.т. айтуғ а болады. Америкада зорлық пен шоқ ындырылғ ан қ аралардың, Африкадағ ы отарланғ ан халық тардың, Оң тү стік Америкадағ ы қ ызылтерілілердің де тағ дыры ұ қ сас. Демек, ә р халық тың мә дени ортасын анық тайтын басты фактор – дін. Мұ сылман халқ ымыздың басты қ асиеттерінен меймандостық, ағ айынмен тату болу, Ораза айт пен Қ ұ рбан айт кезінде кешірімдесу, араағ айыншылық, қ айырымдылық ислам дінінің мұ сылман ү мметіне уағ ыздағ ан қ асиеттері.

Ә леуметтік тұ рғ ыдан алғ анда ислам діні:

Ø Қ оғ амғ а бағ ыт-бағ дар береді,

Ø Қ оғ амды біріктіреді,

Ø Идеологиялық жә не мә дени ұ ғ ымдарды кү ллі қ оғ амғ а телиді,

Ø Жеке тұ лғ аның жә не қ оғ амның мү дделерін қ орғ айды,

Ø Этникалық негізден гө рі адами, рухани қ ұ ндылық тарғ а мә н береді.

Діннің мә дениеттің қ ұ рамдас бө лігі екені туралы тә жірибелік (эмпирикалық) дә лелдер:

Ø Діннің жеке тұ лғ а жә не қ оғ ам ө міріндегі нақ ты функциялары бар.

Ø Дін ә р адамғ а сол адам бағ ынышты болуғ а міндетті қ ұ діреттің алдында жеке басының сенімділігі сезімін береді.

Ø Дін адамғ а ө зінің тө ң ірегіндегі ә лемді тү сіну тұ рғ ысынан ө зіндік жү йе ұ сынады.

Ø Дін қ оғ ам қ атынастарының қ алыптасуында басты міндет атқ арады.

Мә дениеттің кү штілігі соншалық, мә дениеттер арасындағ ы қ ақ тығ ыста жең іске жеткен мә дениеттің ө зі жең іліске ұ шырағ ан мә дениеттің белгілі элементтерін сің іріп алуғ а мә жбү р болады. Нә тижеде аралас мә дениеттер пайда болады. Ислам діні мә дениеттердің арасындағ ы парық тарды қ абылдағ ан дін. Нә сілдер мен тілдердің, тіпті діндердің ә ртү рлілігін ислам діні таниды. Қ ұ ранда адамдардың тайпаларғ а, тү стерге бө лінгендігі, ә ркімнің діні ө зіне екені туралы айтылғ ан жә не Қ ұ ран мұ ны Жаратушының шешімі ретінде кө рсеткен. Қ оғ амдар арасындағ ы парық тар адамдардың бірін-бірі танып-білуі жә не қ арым-қ атынас орнатуы жағ ынан жағ ымды рө л атқ аруы да мү мкін. Бұ л біздің қ олымыздағ ы нә рсе. Сондық тан, ислам дініндегі жү йені толеранттылық тан да жоғ ары қ ойғ ан жө н. Тарихқ а қ арағ анымызда сан жағ ынан аз мұ сылмандардың ү лкен мемлекеттерді басқ арғ анын кө реміз. Яғ ни, мұ сылмандар басқ а дін уә кілдерін де қ орғ аумен шұ ғ ылданғ ан. Мұ сылмандар негізінен бір мемлекеттің туының астында біріккен басқ а тілдегі жә не діндегі халық тарғ а, олардың мә дениетіне хошкө рушілікпен қ арағ ан.

Адамзат тарихында дінсіз мә дениет болмағ ан. Алғ ашқ ы қ оғ амдық қ ұ рылымнан бері қ арайғ ы уақ ытта пайда болғ ан мә дениеттердің барлығ ы да діни сенім негізінде қ алыптасқ ан. Ал, сенім жү йесі ең жоғ ары дең гейдегі имани, фә лсә фи негіздерді қ амтитын ислам діні осы дінге қ осылғ ан халық тардың мә дениетіне орасан зор ық пал жасағ ан, тү бегейлі ө зіндік қ алыпқ а салғ ан...

Дін адамдардың іс-ә рекеттеріне бірінші дә режеде ық пал жасайтын қ ұ дірет. Ислам діні мә дениеттің негізгі салаларымен шұ ғ ылданады да егжей-тегжейде адамғ а таң дау еркі береді. Мә селен, исламият адамдардың киінуі мә селесінде негізгі қ ағ идаларды белгілейді, бірақ дә л қ андай киім ү лгісін киюге араласпайды. Ислам діні адамдардың халал тағ амдарды жеуін сұ райды, бірақ тамақ ты дайындау жә не қ абылдау салтына араласпайды. Мә селен, Қ ытайдағ ы мұ сылмандар ағ аш таяқ шамен, Еуропадағ ы мұ сылмандар қ асық пен, араб елдеріндегі мұ сылмандар қ олымен тамақ іше алады. Негізгі мә селе, халал, яғ ни рұ қ сат етілген таза тағ амдарды жеу.

Ислам дiнi ө зге дiндермен кө птеген ұ қ сас жақ тары болғ анымен нақ тылы монотеизм, яғ ни «тә ухид» қ ағ идасына негiзделген, кө птә ң ірлі (политеистiк) қ оғ амда пайда болғ анына қ арамастан, Мекке қ оғ амының мә дени ү рдiстерiне қ арсы бағ ытта қ алыптасқ ан дiн. Ислам дiнi Меккедегi тә ң iрлер (пұ ттар) пантеонын жойып, оның орнына бас тә ң iр емес, бiрегей жә не бiрлiк ұ ғ ымды бiлдiретiн Аллаһ Тағ алағ а иман етудi, Одан басқ а ешкімге, ешнә рсеге қ ұ л болмауды, табынбауды бұ йырады. Сондық тан, ислам нанымы адамдарғ а толық тай материалдық һ ә м рухани азаттық бередi. Бұ ның ә леуметтiк ө мiрдегi кө рiнiстерi пұ ттарғ а табынатын яки белгiлi бiр дiни тапқ а қ ұ лшылық жасататын басқ а дiни-ә леуметтiк жү йелерден (христиандық, суфизм т.т.) айырмашылық тары орасан зор. Демек, ислам социологиясы мен мұ сылман қ оғ амдарды зерттеген кезде Батыстың ұ станымдары мен ә дiстерінен гө рi зерттеу субъектiсiне тә н ә дiстердi қ олдану тиiмдi болады. Ислам социологиясы туралы зерттеулерде осы дiннiң универсалдылық, кү ллі ғ аламдық сипатын ескерген жө н...

Тарихи деректерге сү йенсек, ата-бабаларымыздың ислам дінін қ абылдағ анына шамамен 1200 жылдан аса уақ ыт ө ткендігін білеміз. Содан бері ислам діні қ азақ жерінде ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жалғ асын тауып, бү гінгі кү нге дейін қ азақ тың бө лінбес еншісіндей болып келді. Біздің елдігіміз бен бірлігіміз жә не жеке ұ лт ретінде танылып, тарих сахнасына шығ уымыз ислам дінінің аясында дү ниеге келіп, дамып, ө зара рухани сабақ тастығ ын тауып келеді. Ислам діні – қ азақ халқ ының ұ лттық болмысы мен мә дениетінің негізгі кү ре тамыры жә не сақ таушысы. «Малым - жанымның, жаным - арымның садағ асы» деген қ азақ халқ ы небір қ иыншылық, зобалаң замандарда да дә стү рлі ислам дінін тастап, басқ а дінге кеткен жоқ. Қ азақ жұ рты мұ сылман болғ алы бері ислам дінінің ханафилік тармағ ын ұ станып келеді. Ханафи мә зһ абы халық ты діни дү рдараздық тан аулақ болуғ а ү ндеп, елдің сү ттей ұ юына мұ рындық болып, мызғ ымас тұ тастық тың, ыдырамас ынтымақ тастық тың, берік бірліктің кепілі болып келеді.

Кезінде діни сауатсыздық салдарынан сә лә филік ағ ымның ық палында жү рген азаматтар Қ МДБ-ның ү здіксіз ү гіт-насихаты арқ асында кө здері ашылып, топ-тобымен ханафи мә зхабын ұ станып жатыр. Теріс ағ ымның ық палына алданғ ан жастар, ө зге діннің опа бермесін тү сініп, бұ дан былай ханафи мә зхабынан қ ол ү збейтіндіктерін жеткізуде. Бас мү фти, Ә бсаттар қ ажы Дербісә лі: «Қ ой терісін жамылғ ан діни ағ ымдардың жымысқ ы іс-ә рекетін тоқ тату, ағ артушылық бағ ытта тынбай тірлік ету, мемлекеттік мекемелерде, оқ у орындарында ел бірлігі, халық ынтымағ ы, иман байлығ ы жайлы уағ ыз-насихаттарымызды кү шейтуіміз керек. Сонда ғ ана кейбір діни ағ ымның жетегінде кеткен жастарымыз теріс пиғ ылды паш етіп жү рген секталардан секем алып, бабаларымыздан жеткен дә стү рлі дініміз - Исламмен қ ауышады. Міне, біз осы бағ ыттағ ы жү йелі жұ мысымызды жалғ астырып, адамдардың жү регіне жол тауып, ізгіліктің, иманның, Исламның, даналық жолдың дә нін себе беруіміз керек. Халық ты діни сауаттандырмайынша, бү гінде бой кө рсетіп жатқ ан дін саласындағ ы кейбір мә селелердің кү рмеуін шешіп, тү йінін тарқ атам деу - ә бестік», - екендігін атап ө тті.

Мемлекетіміздің негізгі іргетасы болып саналатын ұ лттық тұ тастығ ымыздың негізгі ө зегі болып саналатын рухани бірлік жойылса, міндетті тү рде мемлекетте бей-берекетсіздік етек алады. Ондай жағ дайда халық арасында тү рлі келең сіздіктер орын алуы мү мкін.

Біз енді ғ ана іргетасы қ аланып келе жатқ ан жас мемлекетіміздің іргетасын нығ айта беруіміз керек. Келешектегі жеткен жетістіктеріміз осы іргетастың ү стіне қ аланады.

Ұ лттық жә не діни мә селелердің ық палының ө суін сарапшылар XXI ғ асырда отаршылдық қ а қ арсы кү рестің жаң а толқ ынының басталуымен тү сіндіреді. Егер бі-рінші толқ ын экономикалық жә не саяси тә уелсіздікке қ ол жеткізу болса, отарсыздану зымыранының екінші сатысы мә дени жә не ә леуметтік тә уелсіздіктен арылу болып отыр. Осы мү мкіндік пен қ атерлер тө ң ірегінде бұ рынғ ы отарланғ ан елдер мен отарлаушы елдер терең ойлануда.

Біздің елімізде Ислам дінінің орны бө лек. Қ азақ сияқ ты отарланғ ан ұ лттар ү шін дә стү рлі қ ұ н­дылық тарды, ұ лт мә дениетін, дә стү рлі дінін қ олдау ө те маң ызды. Ислам діні – ғ асырлар бойы ұ л­тымызғ а тірек, ө ркениетіміздің қ азығ ы болғ ан жә не бола беретін мә дениет қ ұ рушы, орны бө лек рухани кү ш. Дегенмен, біз ө з ұ станымымызды толық анық тай алмай келдік. Батыс пен Ресейдің ислам дініне деген салқ ындығ ы Қ азақ станда да сезіледі. Ол – бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары арқ ылы ағ ылып келіп жатқ ан ә дебиеттердің, оның ішінде ғ ы-лыми деп аталатын ең бектердің де ық палы. Бір сө збен айтқ анда, ақ параттық экспансия Ислам дініне салқ ынын тигізуде.

«Діни экстремизм», «Ислам экстремизмі», «Ислам фундамен-тализмі» ұ ғ ымдарын біз ойлан-бастан қ абылдап, оқ улық тарғ а ен-гіздік жә не онда Исламғ а кө лең ке тү сіру ниеті жатқ анына мә н бер-медік. «Экстремизм» (фр. тілінен extremisme, лат. extremus) – шектен шығ у деген мағ ынаны білдіреді. Бірақ «шектен шық қ ан» кө зқ арас, «ә рекет» деп нақ ты нені айтамыз деген сауалғ а жауап алуан тү рлі. Негізі ол тек Конституцияның, заң ның талабымен ө лшенсе керек. Ә ртү рлі лаң кестік ә рекеттерді дінмен, ә сіресе, Ислам дінімен байланыстыру қ ате пікір: шынайы Ислам экстремизмге, экстремизм Исламғ а жат. Ғ асырлар бойы мә дениеттің, ө ркениеттің негізі болғ ан Исламды тү рлі жағ ымсыз істермен, қ антө гіс уақ иғ алармен байланыстырудың астарында басқ а діндерді тық палау ниеті жатыр.

Тө ркініміз Кең ес ө кіметі ұ лт десе, ұ лтшыл деп айыптауғ а дайын тұ ратын еді. Енді бү гін дін десе, ә сіресе Ислам діні туралы сө з бола қ алса, ол дінді ұ станушыларғ а «экстремист», «террорист», «ва­хабист» дейтіндер кө бейді. Шын-дығ ында, мұ ндай анық таманы тек сот бере алады. Ә лі де дінді жау кө рмесе де, идеология саласында бә секелес кө ретіндер бар. Жас-тардың кө бірек мешітке бараты­нынан, болмаса ерекше киінгені-нен зайырлы мемлекетке жасырын қ ауіп іздеушілер жоқ емес.

Бабаларымыз ұ станғ ан асыл дініміз - Исламда жас ұ рпақ тың санасына ізгіліктің дә нін сеуіп, жеткіншектерді атаның баласы емес, адамның баласы болуғ а баулу айрық ша маң ызғ а ие. Ең алдымен, «Ә демілікті сү юші» деген кө ркем есімге ие жә не бү кіл мақ тауғ а лайық ұ лы Алла Тағ алағ а шү кіршілігіміз болсын. Жаратушы Иеміз бізге ізгі істерді жасауды бұ йырады жә не соны орындағ ан пенделеріне разы болады. Алла Тағ ала қ асиетті Қ ұ ранда: «Расында, иман келтіріп, ізгі істер жасағ андардың ең бегінің сауабын зая қ ылмаймыз» («Кә һ ф» сү ресі, 30-аят), - деген.

Бү гінгі жастар имандылық қ а жол сілтейтін жә не олардың жоғ алғ ан жан сұ луы мен ә демі ә дептерін қ айта қ алыптастыратын бағ ыт-бағ дарғ а ө те-мө те мұ қ таж. Ислам ү немі ойлануды, пікір қ орытуды, ілім іздеуге бұ йырады. Мынадай бір қ анатты сө з бар: «Мү миннің бірінші міндеті - білім іздеу. Қ андай қ айнар кө зден тапса да, оғ ан иелік жасауы керек». Қ асиетті Қ ұ ранның 719 жерінде Алла Тағ ала білім жетілдірудің артық шылығ ы жө нінде айтқ ан. Дә л осы тұ ста мен Елбасымыз Нұ рсұ лтан Ә бішұ лының: «Еліміздің жә не жастардың ең басты байлығ ы - сапалы білім»деген даналық сө зі барын да айтқ ым келеді.

Осы мә селеге жастарды тә рбиелеу тұ рғ ысынан келгенде, Исламда алынғ ан білім діннің қ ағ идаларына, ұ станымдарына, негізгі ережелеріне қ айшы келетін болса, онда ол адам ө міріне пайдалы болмайды. Сондық тан Шығ ыс пен Батыстағ ы оқ ыту жү йесі мен тә рбие теориясын тек адамдар ойлап тапқ ан жаң ашыл идеялар деп тү сінуден гө рі ол адамзат тә жірибесі мен біліктілігінің жемісі деп қ арастыруымыз қ ажет. Біз оның бә рін тү гелдей сің іріп алуғ а да, сондай-ақ Қ ұ дай заң ына қ арсы келетін жақ тарын мү лдем жаратпай тастауғ а да болатын материал деп қ ана қ араймыз. Қ ұ дайғ а иман етіп, қ оршағ ан ғ алам туралы терең ойғ а берілумен кез келген философияның бұ рмаланғ ан жағ ы немесе ретсіз жү йе тазаланады, жақ сартылады. Бұ л жағ дайда ғ ылым-білім, иман жолындағ ы іздену білім берудің тиімді тә сілдеріне айналады.

Кемел де кіршіксіз Ислам діні жастарғ а білім бергенде, Қ ұ ран мен Пайғ амбар (с.ғ.с.) Сү ннетін қ оса ү йрету арқ ылы ижтиһ ад (Ислам іліміне негізделген жеке тұ жырым немесе тә уелсіз ой қ орытындысы) пен даналық ты садақ ағ ашының екі басын иіп тең ұ стағ андай тең гереді. Егер адамдар, соның ішінде ата-аналар ө здеріне жә не ө з ұ рпағ ына бақ ыт тілесе, онда осы діни тепе-тең дікті сақ тауы керек. Мұ ның, ә сіресе, жастарымыздың иманына, олардың болашақ ө міріне берер пайдасы мен маң ызы ө те жоғ ары. Міне, бұ л жастарды Ислам аясында дұ рыс жетілдіруді қ амтамасыз ететін дұ рыс қ ағ ида.

Ардақ ты Пайғ амбарымыз (Оғ ан Алланың игілігі мен сә лемі болсын): «Отанды сү ю - иманнан» деген.

Имамдар, оқ ытушылар, жетекші тә лімгерлер соң ғ ы жылдары еліміз мұ сылмандары арасында Отанды сү ю жә не оғ ан қ ызмет ету, оның тарихи, рухани, мә дени мұ раттарына адал болу, оның біртұ тастығ ын сақ тау жә не саяси-қ ұ қ ық тық негіздерін кү шейту бағ ытында ү лкен жұ мыстар атқ арды. Ондағ ы мақ сат - жастардың рухани-адамгершілік жә не патриоттық тә рбиесін жандандыру, қ оғ амдық келісімді нығ айту, ар-намыс пен дінге сену мә селелерінде ө зара тү сіністік пен тө зімділікті қ алыптастыру.

Бү гінгі басты міндеттеріміз - Қ азақ стан мұ сылмандарының рухани қ ұ рылымдарын біріктіру; экстремистік идеялардың тарауына қ арсы тұ ру; дінді саясиландырмау, Исламғ а жала жабу сынды іс-ә рекеттердің кө рініс табуына жол бермеу; Қ азақ стан мұ сылмандарының рухани қ ұ рылымдарын жаң а бағ ытта жандандыру жә не т.б.

Ал алдағ ы уақ ытта атқ аратын игілікті істерімізде рухани-адамгершілік жә не патриоттық тә рбие негізінде тө мендегідей бағ ыттар бойынша жұ мыс жасаймыз:

барынша кең жә не жан-жақ ты діни білім беруді ұ йымдастыру;

мұ сылман жастарды Исламдағ ы орта жолды ұ стануғ а, Отанғ а, дү ниежү зіндегі барша адамзат баласына, тарихқ а, мә дениетке деген сү йіспеншілікке баулу;

жастар арасында радикалды жә не экстремистік ағ ымдардың тарауына бө гет болатын шаралар ө ткізу;

жастарды ө зара сыйластық пен тү сіністік бағ ытында тә рбиелеудің бағ дарламаларын жасап, жү зеге асыру.

Біздің ше, мемлекеттік жә не рухани қ ұ рылымдардың арасында ө зара тү сіністік пен берекелі байланыс болмаса, онда тек ел мұ сылмандары ғ ана емес, бү кіл Қ азақ стан қ оғ амында даму болмайды. Мұ ндай жағ дайда еліміздегі ұ лттар мен ұ лыстар арасында жылы жү здесулер мен жемісті жұ мыстар жү зеге аспайды.

Қ асиетті Қ ұ ранда Алла Тағ ала бү кіл адамзат баласына бір-бірін қ адірлеуге, қ ұ рметтеуге бұ йырғ ан. Мү бә рак Қ ұ ранның адамгершілік қ ағ идалары халық аралық қ ауымдыстық тың қ ауіпсіздігін нығ айтуғ а қ осар ү лесі шексіз. Ислам бейбіт ө мір сү руге, адамдарды ө згенің ала жібін аттамауғ а шақ ырады.

«Бірлік - береке бастауы» деген нақ ыл текке айтылмағ ан. Қ азақ - қ азақ болғ алы еркіндікті аң сағ ан, бейбіт ел болуды қ алағ ан. Міне, Президентіміз Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев ата-бабалар аң сағ ан арман мен ү мітті ақ тап, халық тар бірлігін һ ә м халық аралық қ ауіпсіздікті нығ айтуғ а сү белі ү лес қ осып келеді. Бү гінде біз оның куә сіміз.

Қ азіргі таң дағ ы жағ дайымыз кү рделі екені белгілі. Бірақ, Аллаһ тағ ала дертті қ алай жаратса, оның емін де бірге жаратып қ ойғ ан. Ү мметіміздің бұ л жағ дайы ү лкен дерт болса, оның да емі бар. Ал сол емнің ең алғ ашқ ы қ адамы – халқ ымыздың рухани бірлікке, ауызбіршілікке келуі.

Президентіміз: «Біз елдің дә стү рлері мен мә дени нормаларына сә йкес келетін діни сана қ алыптастыруымыз керек....Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің жә не терроризмнің барлық тү рлері мен бой кө рсетулеріне қ арсы біртұ тас шеп қ ұ руғ а тиіс. Ендігі қ азақ қ оғ амында кө пшілікті толғ андыратын мә селенің бірі - діни ахуалдың жай-кү йі. Ә рине, біз мұ сылманбыз, оның ішінде Ә бу Ханифа мә зхә бын ұ станатын сунниттерміз. Бабаларымыз ұ станғ ан бұ л жол ұ лттық салт-дә стү рді, ата-ананы сыйлауғ а негізделген. Жастардың ү лкендерді сыйлауғ а негіздеген. Біздің ата-бабаларымыз ешуақ ытта қ ыз баланың бетін бү ркемеген. Ендеше бү гінгі ұ рпақ та ә лемдегі ізгі дін - ислам дінін қ адірлей отырып, ата дә стү рін ардақ тағ аны абзал», - екендігін айтты.