Озғалыс тетігі.

Сонымен, жоғ арыда кең істік пен уақ ыттың шең берінде қ озғ алыста ө тіп жатқ ан болмысты ә ң гіме қ ылдық. Одан туындайтын келесі мә селе - қ озғ алыстың қ айнар кө зі, тетігі неде жатыр?, - деген сұ рақ. Оғ ан осы тарауда жауап беруге тырысамыз.

Ә ң гіме Дү ниенің ағ ым, қ озғ алыс екенін мойындауда емес, оны есі дұ рыс адамдардың бә рі біледі. Философияғ а дейін- ақ адамдар бір нә рсенің Дү ниеге келіп, екіншінің кетіп жатқ анын, ақ тың қ арағ а, дымқ ылдың қ ұ рғ ақ қ а т.с.с. қ арама-қ арсылық тың бір-біріне ө тетінін байқ ағ ан. Сонымен бірге, оның терең себебі неде, - деген сұ рақ мың дағ ан жылдар бойы адамдарды толғ антып ізденіске итергені де еш кү мә нді туғ ызбайтын шындық.

Кө не грек философиясында бұ л сұ рақ қ а терең жауап іздеген Гераклит болды. Оның ойынша, Дү ние - қ айшылық, ә р заттың қ арама-қ арсы жақ тары бар, олардың бір-бірімен кү ресі – Логостың (logos, - грек сө зі, - сө з, мә н-мағ на) заң дылығ ы.

Мұ ндай пікірге Аристотель қ арсы шығ ып, бір нә рсенің ө мір сү руі мен қ атар сол сә тте ө мір сү рмеуін мойындау - Қ исынғ а қ айшы келетін нә рсе, олай болса, ешқ андай дү ниетаным мү мкін болмас еді деген пікірге келеді.

Орта ғ асырлық философия қ озғ алыстың қ айнар кө зін сыртқ ы себептен - Қ ұ дайдың бізге танылмайтын кү ш-қ уатынан шығ арады.

Бұ л мә селені шешуге ө з ү лесін қ осқ ан Қ айта ө рлеу заманының ұ лы философы Н.Кузанский болғ ан-ды. Ол қ арама-қ арсылық тың бір-біріне ө туін (coіncіdentіa opposіtorum, - латын сө зі, - қ арама-қ арсылық тың бір-біріне сай келуі, - деген мағ на береді) математика жолымен дә лелдемек болды. Мысалы, екі жағ ы тең ү шбұ рыштың тү йісін шексіз соза берсек, олар бір-біріне жақ ындай келе тү бі бір сызық қ а айналады. Бұ л арада неміс ойшылы Я.Беменің қ айшылық - материяның зардабы, ол оғ ан дамыл бермей, оны қ озғ алысқ а итереді, ең ақ ыры Қ ұ дайдың ө зі – негізі жоқ тұ ң ғ иық, - деген ойларын келтірсек те болғ аны.

Жаң а дә уірдегі философияда Аристотельдің ғ ылымның дамуында қ айшылық ты жібермеу керек деген ойы кө п уақ ытқ а дейін басым болды. Бұ л кездегі ғ ылым Табиғ атты зерттеп, ондағ ы заттар мен қ ұ былыстарды бір-бірінен айырып анық тауғ а тең келетін, сондық тан, Дү ниенің қ айшылық тығ ына аса назар аударылмады.

И.Кант ө зінің таным теориясында алғ аш рет зерденің қ айшылығ ын ашады (антиномиялар). Оның ойынша, сезімдік таным, тә жірибе бізге “заттың ө зіндік сырын” ешқ ашанда аша алмайды. Екінші жағ ынан, зерденің ө зі де сезімдік тә жірибенің сыртына шығ а алмайды, ал шық қ ысы келсе - сол сә тте антиномияларғ а тап болады. Оның жасағ ан 4 антиномияларының біреуін мысал ретінде келтірсек те болғ аны: бірінші тұ жырым: Бұ л Дү ниенің алғ ашқ ы бастауы бар жә не ол кең істікте шектелген; екінші тұ жырым: Дү ние уақ ыт пен кең істікте шектелмеген, ол - шексіз. Осы екі тұ жырымды талдай келе, И.Кант екеуіне де жеткілікті дә лелдемелер келтіреді. Сонымен, зерде шешілмейтін қ айшылық тарғ а келіп тіреледі. Ал оның негізгі себебін Кант “заттың ө зіндік сырының ” танылмайтындығ ынан кө ріп, шынына келгенде, Дү ниеде де, танымда да қ айшылық тар болмауғ а тиіс деген ойғ а келеді.

Гегель қ айшылық ты талдай келе, ол - қ айсыбір ө міршең дік пен дамудың қ айнар кө зі, - деген пікірге келеді. Ақ ыл-ойдың жетілуі мен дамуы қ айшылық тарды шешу арқ ылы жү реді. Қ айшылық жоқ жерде – ой да жоқ.

Маркстік философия Гегельдің бұ л ойын ә рі қ арай дамытып, Дү ниенің қ айшылық ты тү рде жаралғ анын, оның адамның санасына тә уелсіз ө мір сү ретінін дә лелдейді. Біздің санамызда сол Дү ниенің қ айшылығ ы бейнеленеді.

Енді бү гінгі таң дағ ы тү сініктерге келер болсақ, ә рбір зат, қ ұ былыс белгілі бір бірлік, тұ тастық ты қ ұ райды. Осының арқ асында біз бір затты екіншіден айыра аламыз. Сонымен қ атар, оның ішкі бір-бірімен байланыс пен іс-ә рекеттегі қ ұ рамдас бө ліктері бар. Ә рине тұ тас зат ә рқ ашанда ө зінің қ ұ рамдас бө ліктерінің ә рбіреуінен мазмұ н жағ ынан асып тү седі. Тіпті ол ө зінің қ ұ рамдас бө ліктерінің қ арапайым жиынтығ ының ө зінен де асып тү седі, ө йткені, ол кө птү рліктің бірлігі (К.Маркс), нақ тыланғ ан кө птү рлік (Гегель).

Алайда, заттың ішкі ө зара байланыстағ ы қ ұ рамдас бө ліктерінің ә рбіреуі “ө зінің тә уелсіздігін” сақ тауғ а тырысады, ө йткені, арнаулы тарауда кө рсеткеніміздей “тә уелсіздік”, “дербестік” болмыстың терең сипаты. Осы арада заттың ішінде қ айшылық тың бастауы ашылады. Ол жү ре келе тұ тас заттың ішіндегі қ арама-қ арсы жақ тарын тудырады. Сонымен, біртұ тастық - қ арама-қ арсылық қ а, соң ғ ы - бірлікке айналады. Оны философияда қ арама-қ арсылық тың тепе- тең дігі деген ұ ғ ыммен береді. Мысалы, жердің оң тү стік жә не солтү стік полюстері бар, олар бір-біріне қ арсы, сонымен қ атар, бір-бірінсіз ө мір сү ре алмайды. Қ айсыбір тіршіліктің ішінде ассимиляция жә не диссимиляция ү рдістері жү ріп жатыр. Осы екі қ арама-қ арсылық тың негізінде тіршілік ө мір сү реді. Егер оның біржағ ы болмаса, онда организм ө леді. Феодалдық қ оғ амда екі тап – шаруалар мен байлар - қ арама-қ арсылық тың екі жағ ы. Бірақ, олар бір-бірінсіз ө мір сү ре алмайды –олар бір-бірімен кү ресте, сонымен қ атар бірлігін сақ тайды. Егер де олардың мү дделері шегінен шығ ып кедейлердің кө терілісіне ә келсе, ол қ оғ ам жаң а қ оғ амғ а ауысып, я болмаса, ескі қ оғ амның шең беріндегі жаң а ақ уалғ а ә келуі мү мкін.

Бұ л арада айтып кететін жә йт – диалектикалық тепе-тең дік математикадағ ымен ұ қ сас емес. Есепте 5=5-ке тең болса, диалектикалық тұ рғ ыдан қ арағ анда 5 = 5 тең, сонымен бірге – тең емес. Бір зат екінші затқ а тең, сонымен қ атар оның ұ қ самайтын тең сіз жақ тары да бар. Мысалы, екі жапырақ бір-біріне тең, сонымен қ атар – тең емес.

Егер де біз затты ө з-ө зімен салыстырсақ, онда да сондай нә тижеге келеміз. Ө зінің тұ рақ ты жақ тарымен зат ө з-ө зіне тең, сонымен қ атар ә рбір сә тте оны ішкі қ ұ рамдас бө ліктері бір-бірімен ә рекетке тү сіп ө згеріске ә келеді. Екіншіден, ол зат басқ а заттармен қ арым-қ атынасқ а тү скеннен кейін ол сыртқ ы ық пал арқ ылы да ө згеруі мү мкін.

Ә рине, қ айшылық тың ө зін ү рдіс ретінде қ арау керек. Заттың жаң а ғ ана Дү ниеге келген сатысында тепе-тең дік айырмашылық тан гө рі басымырақ болады, соның арқ асында ол тез қ арқ ынмен ө сіп-ө ніп айырмашылық тың кү шейуіне ә келеді; екінші сатыда айырмашылық тепе-тең дікке қ арағ анда басымырақ болып қ айшылық ты ү шкірлете тү сіп затты болмысының шегіне ә келеді. Бір-бірімен ымырағ а келмейтін қ арама-қ арсылық қ а негізделген қ айшылық заттың кү рт ө згеріп, ө зінің басқ а болмысына ө туіне мә жбү р етеді. Жаң а пайда болғ ан ақ уалдың шең берінде жаң а бірлік, тепе-тең дік пен қ атар айырмашылық тың ұ рығ ы пайда болады.

Жоғ арыда кө рсетілген ү рдістерді ә дебиетте “қ арама-қ арсылық тың бірлігі мен ө зара іс-ә рекеті”, - деген заң мен береді.

Бұ л заң ның танымдағ ы методологиялық маң ызы ө те зор. Бү кіл бұ рың ғ ы-соң ды ғ ылымдағ ы ашылғ ан жаң алық тар, негізінен алғ анда, зерттелген зат, я болмаса, қ ұ былыстың ішкі қ айшылығ ын ашуғ а негізделген. Микроә лемді зерттеу барысында ең алдымен элементарлық бө лшектер ашылып, соң ынан олардың қ арама-қ арсы жағ ы – атомның ө зегі зерттелді, ал оның ө зі протон мен нейтронның бірлігі мен қ арама-қ арсылығ ы арқ ылы ө мір сү реді. Электромагниттік ө рістің ө зі - қ айшылық екені қ иын да ұ зақ қ а созылғ ан зерттеулер арқ ылы іске асты. Алғ ашында оны бө лшектерден (корпускулалар) тұ ратын “сә уле жаң быры” (И.Ньютон) ретінде қ араса, келесі сатыда “толқ ын” ретінде (Х.Гюйгенс) тү сіндірілді. Тек, ХХ ғ. ғ ана ғ алымдар оны “корпускулярлық -толқ ындық дуализм” ретінде қ арап, оның терең мә нін ашты.

Қ азіргі реформалардағ ы ө згерістерді де осы заң арқ ылы жете тү сінуге болады. Кең ес Одағ ындағ ы мемлекеттік жоспарлау принципіне негізделген шаруашылық формасының іріп-шіруі оның монополиялық табиғ атында болды емес пе? Жекешелендіру саясаты соны жоюғ а бағ ытталғ ан. Мемлекеттік пен жеке меншіктің қ арама-қ арсылығ ы мен бірлігі, олардың бір-бірімен бә секелігі – адамдардың ерікті ынта-жігерін арттырып тиімді шаруашылық тың негізін қ алауда. Сонымен қ атар, қ оғ ам ө мірінде лезде бай адамдардың пайда болуымен қ атар кө пшіліктің кедейленуі, тіпті қ айыршылық тың шең берінде ө мір сү рген адамдардың пайда болуы - ә леуметтік қ айшылық ты ү шкірлеп қ оғ амның саяси тұ рақ тылығ ына ө зінің теріс ә серін тигізуде. Бұ л арада жұ мыссыздық пен кү рес, жаң а кә сіпорындарын ашу, адамдарды жаң а кә сіби мамандық тарғ а оқ ыту т.с.с. шаралар арқ ылы ғ ана бұ л қ айшылық ты бә сең детуге болады. Ә леуметтік мә селелер шешілген кезде басқ а да келең сіз кең етек алғ ан жә йттермен (ішімдік пен нашақ орлық, қ ылмыстық пен жезө кшелік т.с.с.) тиімді кү рес жү ргізуге болады.

Ә р қ ашанда есте сақ тайтын мә селе – реформалардың бү кіладамзат рухани дағ дарысының аясында жү руі. Бұ рынғ ы “Шығ ыс пен Батыс” арасындағ ы ғ аламдық қ айшылық Кең ес Одағ ы қ ұ рысымен келмеске кетсе де, оның орнына “Солтү стік пен Оң тү стік” қ айшылығ ы келді - Ә лемнің бір бө лігін “алтын миллиард” аталатын постиндустриалдық елдерде ө мір сү ріп жатқ андар қ ұ рса, “екінші миллиардты” жартылай аш-жалаң аш жү ргендер қ ұ райды. Қ алғ ан 4 миллиард адам дамып келе жатқ ан ғ аламның бө лігіне жатады. Соның ішінде біздер де бармыз. Дамығ ан елдер мен жаң а ғ ана дамып келе жатқ андардың арасындағ ы айырмашылық тар жылдар ө ткен сайын қ ысқ арудың орнына алшақ тап бара жатыр – бұ л, ә рине, халық аралық шиеленістердің кө пшілігінің себебі болып отыр. Бү гінгі таң дағ ы кө п айтылып жү рген халық аралық терроризм, экстремизм сияқ ты қ ұ былыстарды осы қ айшылық тардың астарында тү сінуге болады.

Қ азіргі орасан-зор қ арқ ынмен жү ріп жатқ ан ғ ылыми-техникалық ү рдіс те ө з қ айшылығ ымен кө рінеді: бір жағ ынан, ол ө ндіргіш кү штерді дамытып, қ оғ амның байлығ ын ө сірсе, екінші жағ ынан, арғ ы анамыз – Табиғ атты қ ұ лазытуда. Тойымсыздық қ а жол берген Батыс ө ркениеті адамзатты бірте-бірте жер бетіндегі “қ атерлі ісікке” айналдыруда. Біздің де осы қ ауіпті жолғ а тү сіп, ата-бабаларымыз қ алдырғ ан руханиятты, биік экологиялық санамызды бұ зып аламыз ба деген қ орқ ынышымыз бар.

Аталғ ан жә не де басқ а қ айшылық тарды жою - тек қ ана адамзаттың руханияты мен адамгершілік қ асиеттерін жетілдіру арқ ылы болмақ. Бү гінгі таң да айдай анық нә рсе – технократиялық жолмен бірде-бір ғ аламдық мә селелерді шешудің мү мкін еместігі. Олай болса, реформа барысында мә дениет пен білімнің, жалпы руханияттың дамуына кө бірек кө ң іл бө лінуі қ ажет.