Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Гегель - немiс классикалық философиясының шыңы






Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 ж.ж.) - Германияның Штутгарт қ аласында лауазымы биiк шен иесiнiң жанұ ясында дү ниеге келген. Гимназияны ү здiк бiтiрiп, 1788-1793 ж.ж. Тюбинген теологиялық институтында оқ иды. 1801 ж. бастап Иена университетiнде ғ ылыми-педагогикалық жұ мыс атқ ара бастайды.

Негiзгi ең бектерi: “Рухтың феноменологиясы (қ ұ былысы) ², “Логика ғ ылымы ², “Философиялық ғ ылымдардың энциклопедиясы ², “Қ ұ қ философиясы ², “Эстетикағ а арналғ ан лекциялар ² т.с.с.

Ө зiнiң философиялық жү йесiн жасау жолында Гегель ойлау мен болмыстың тең дiгiнен бастайды. Ал онда оның Шеллингтiң философиясынан айырмашылығ ы неде?, - деген сұ рақ пайда болуы мү мкiн. Расында да, Шеллинг, жоғ арыда кө рсеткендей, Абсолюттiң ойлау мен болмысының тепе-тең дiгiн мойындады. Бiрақ, сол тепе-тең дiктен шығ удың қ айнар кө зiн ол белгiсiз бiр қ ұ дiреттi кү штен кө редi де, оны тек қ ана эзотерикалық (қ ұ пия) жолмен сезiнуге болатынын айтады. Ал Гегельге келсек, ол сол ойлау мен болмыстың тең дiгiн ғ ана мойындап қ оймай, оны айырмашылық ұ ғ ымыментығ ыз байланыстырып, олардың ө зара iшкi диалектикасын ұ ғ ымдық (категориялық) дең гейде тү сiнуге болатынын айтады.

Екiншiден, Гегель Абсолюттi дамып жатқ ан субстанция ретiнде қ арап, философияғ а тарихи кө зқ арасты ең гiзедi. Сонымен қ атар, дамудың ө зi қ айшылық тың негiзiнде, заттың бү гiнгi жағ дайының терiске шығ арылып, оның қ арама-қ арсығ а ө туi, соң ғ ының ө зi жү ре келе терiске шығ арылатыны т.с.с. ретiнде қ аралады.

Кө ркем сө збен пайымдай келе, Гегель “ақ иқ ат - алдын-ала қ ұ йылып қ алтағ а салуғ а дайын тұ рғ ан кү мiс ақ ша емес², оғ ан жету ү шiн жеке адам жалпы рухтың ө ткен тарихи жолымен танысып, оны егжей-тегжей бiлiп, игеру керек екенiн айтты.

Осындай диалектикалық кө зқ арастың негiзiнде Гегель ө зiнiң орасан зор философиялық жү йесiн тудырды. Ол Абсолюттiк идеядан басталады. Басқ аша сө збен айтқ анда, ол - абсолюттiк бiлiм, таза ұ ғ ым - шынайы болмыстың ө зi. Оның ө з-ө зiне келiп тануын, ө з-ө зiн анық тауын ол “Логика ғ ылымы² арқ ылы бередi.

Сонымен қ атар, абсолюттiк идея ө з-ө зiне тең ойлау сатысынан ө тiп, iс-ә рекет арқ ылы ө зiнiң ө зге болмысына - табиғ атқ а айналады. Ал табиғ ат дегенiмiз, Гегельдiң ойынша, немқ ұ райлы сыртқ ы затқ а айналғ ан идея. Табиғ аттың мақ саты - ө зiнiң тiкелей сезiмдiк сатысынан ө тiп, Феникс қ ұ сы сияқ ты ө зiн қ айта жаң ару ү шiн жағ ып, жасарып, осы сыртқ ы болмыстан рух ретiнде қ айта дү ниеге келу болып табылады.

Рух дегенiмiз - шектелген сана, ойлай алатын қ абiлетi бар пә нде, яғ ни - адам. Бiрақ, ол табиғ аттан шық са да, Гегельдiң ойынша, оның туындысы емес - ол ө зiнiң ө зiндiк нә тижесi. Рух ө зiнiң алғ ы шарттарынан - логикалық идея мен сыртқ ы табиғ аттан - ө зiн тудырады. Сонымен, абсолюттiк идея ең алдымен таза логикалық дә режеде болады, соң ынан табиғ атқ а айналып, соның iшiнен адамзат осы тұ рғ ыдан қ арағ анда, Гегельдiң ойынша, философия ғ ылымын ү шке бө луге болады.

Бiрiншi, ол - Логика. Ол - ө зiнде жә не ө зiне бағ ытталғ ан идеяны зерттейтiн ғ ылым.

Екiншi - табиғ ат философиясы. Ол - ө зiнiң ө згеше болмысындағ ы идеяны зерттейтiн ғ ылым.

ұ шiншi - рух философиясы. Ол - ө згеше болмысынан қ айта ө зiне оралып жатқ ан идея жө нiндегi ғ ылым.

Сонымен, Гегельдiң абсолюттiк идеализм жү йесiнiң қ абырғ алары осылай қ алыптасты. Жоғ арыдан байқ ағ анымыздай, Гегельдiң философиялық жү йесiн объективтi идеализм бағ ытына толығ ынан жатқ ызуымызғ а болады.

Осы арада оқ ырманның шыдамы бiтiп, мынандай сұ рақ қ ойуы мү мкiн: табиғ атқ а дейiн таза ақ иқ ат ретiнде ө мiр сү рген “абсолюттiк идея² - ол не? Бұ л сауалды уақ ытында Гегельдiң лекцияларын тың дағ ан оқ ушылары да қ ойыпты, - деген аң ыз бар. ә рине, ол басқ аша сө здермен айтылғ ан Қ ұ дай идеясы. Тек христиан дiнiндегi Қ ұ дайғ а қ арағ анда, оның денелiк адамдық қ асиеттерi жоқ, ол таза логикалық идея ғ ана. Сонымен, бiз Гегельдiң жасағ ан философиялық жү йесiн неше-тү рлi философиялық категориялармен (ұ ғ ымдармен) ә семделген нә зiк дiни кө зқ арас десек те болғ аны. Егер бiз Гегельдiң философиясындағ ы алғ ашқ ы абсолюттiк идеяны сызып тастап, ө зiмiздiң Дү ние жө нiндегi ой-ө рiсiмiздi мә ң гi ө мiр сү рiп жатқ ан “ұ лы мә ртебелi Табиғ аттың ² ө зiнен бастап, тiршiлiк ә лемiн, тiптi сана-сезiмi бар адамның ө зiн соның туындысы ретiнде қ арасақ, онда бiз таза материалистiк кө зқ араста болар едiк.

Алайда, Гегельдiң философиялық жү йесiндегi ең қ ұ ндысы - оның рух жө нiндегi ойлары. Ол адамзат рухын тарихи кө зқ арас тұ рғ ысынан талдап, оның даму сатылары жө нiнде тамаша ойлар мен пiкiрлер айтады.

Гегельдiң ойынша, рух даму процесiнде ө зiнiң ү ш сатысынан ө тедi: 1. Субъективтi рух, яғ ни жеке адамның санасы,

2.Объективтi рух, оғ ан ол қ ұ қ, мораль, адамгершiлiк, жан-ұ я, азаматтық, мемлекеттiктi жатқ ызады,

3 Абсолюттiк рух - ол ө нер, дiн жә не философия.

Субъективтi рухты Гегель ү ш ғ ылымның шең берiнде қ арайды. Олар антропология, феноменология жә не психология. Антропология iлiмiнде ол жеке адамның тұ лғ алық қ асиеттерiнiң қ алыптасуына, дене мен жанның ара-қ атынасына, адамзаттың нә сiлдiк айырмашылық тарына, мiнез-қ ұ лық пен темпераментiне, адамдардың ө мiр кезең дерiндегi айырмашылық тарғ а т.с.с. кө ң iл бө лiп талдайды. Гегельдiң ойынша, адамның басқ а тiршiлiктен бiрде-бiр айырмашылығ ы - оның тiке жү руiнде. Ашық нә сiлшiлдiктi қ олдамағ анмен, Гегель нә сiлдер мен ұ лттардың арасындағ ы айырмашылық тарды “абсолюттi рухтың ² ә р-тү рлi сатыларындағ ы ө з-ө зiн анық тауымен тең еп, олардың арасындағ ы мә дени айырмашылық тар ешқ ашанда жойылмайды деген кертартпа пiкiр айтады. Адамның ө мiр кезең дерiндегi айырмашылық тарды қ арап, ойшыл қ оғ амдық қ атынастардағ ы тә ртiпке адамдар тек қ ана жастық шағ ында ғ ана қ арсы шығ ады, есейе келе, пiсiп-жетiлген шағ ында олар қ ирату мен бү лдiруден гө рi тә ртiптi сақ тауды, жасампаздық ең бектi қ алайды.

Субъективтiк сананың дамуының екiншi сатысы “Рух феноменологиясында² қ аралады. Онда негiзiнен адамның санасы сезiмдiк сатысынан ақ ыл-ойғ а, одан ә рi зердеге қ арай кө терiледi.

“Психология² тарауында Гегель адамның танымдық қ абiлеттерiне кө ң iл бө лiп, рухтың теоретикалық, практикалық жә не ерiктi сатыларын талдайды. Адам теоретикалық сана шең берiнде қ алып қ оймай, ә рқ ашан оны ө зiнiң ең бек процесiмен ұ штастырып, жасампаздық сатысына кө терiледi. Мiне, осы теоретикалық жә не практикалық рухтың бiрлiгi ерiктi рухты тудырады. Ал соң ғ ы ө зiнiң мазмұ нын, iшкi сырын дереу объективациялауғ а (сыртқ ы дү ниеге таң уғ а) тырысады. Осы сатығ а жеткен кезде субъективтiк рух секiрiс арқ ылы объективтiк рухқ а айналады.

Объективтiк рух, Гегельдiң тү сiнiгi бойынша, қ оғ ам ө мiрiндегi қ ұ қ тық жә не адамгершiлiк қ атынастарды қ амтиды. Рухтың терең мә нi ерiктiкте болғ аннан кейiн қ ұ қ тық қ атынастардың ө зi тiкелей шынайы ө мiрге ең ген ерiктiктiң болмысы болып есептеледi. Осы тұ рғ ыдан ол қ айсыбiр озбырлық қ а, тә ртiпсiздiкке қ арсы жатқ ан қ ұ былыс. Қ ұ қ қ а иеленген адам ө зiнiң еркiн сыртқ ы дү ниедегi заттарғ а таң ып, оларды иеленiп “Менiкi² дейдi. Жеке меншiк сонымен, Гегельдiң ойынша, ерiктiктiң қ ажеттi де субстанциалды ө мiрге енуi. Тек жеке меншiкте адамның еркi ө з-ө зiне тұ лғ алық ерiк ретiнде қ алыптасады. Соның арқ асында адамның еркiнiң субъективтiгi жойылып, ол зерделi тұ лғ ағ а айналады. Олай болса, тарихи жерге деген жеке меншiктiң ұ зақ кү рес жолында қ оғ амдық меншiктi жең уi - заң ды нә рсе, ол зерденiң жең iсi.

Мораль қ ұ қ тық сатығ а қ арсы тұ рып оны ауыстырады. Ол саналы ерiктiң субъективтiк қ ұ қ ы. ү шiншi сатыда қ ұ қ пен моральдық саты ө негелiкке, адамгершiлiкке айналады. Ол семьяда, азаматтық қ оғ амда, мемлекетте iске асады.

Осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, адамзат тарихы - халық тар рухының дамуымен тең. Бiрақ ол тек қ ана объективтiк рухтың ө зiндiк санасы ғ ана. Шынайы ө мiрде адамдар ө з алдына ә р-тү рлi мақ саттар қ ойып, соғ ан жетуге тырысса да, нә тижесiнде - басқ аша бiр биiк, алыстағ ы, ө здерi тү сiне алмайтын нә рсенiң атқ арушыларына ғ ана айналады. Оны Гегель “дү ниежү зiлiк рухтың қ улығ ы² дейдi. Сонымен, Гегельдiң философиясында адамдар мен халық тар - дү ниежү зiлiк рухтың пайдаланатын қ ұ ралы ғ ана. Қ оғ ам тарихының мақ саты бар. Ол жер бетiнде идеалдық мемлекеттi орнату. Ендi объективтiк рух ө зiнiң абсолюттiк сатысына кө терiледi.

Тарихи абсолюттiк идея ө зiнiң абсолюттiк рух сатысына кө терiлген кезiнде ө зiн-ө зi тү бегейлi танып-бiлiп қ анағ аттанады. Ө нер саласында ол ө зiнiң толық ерiктiгiн сезiнедi, дiнде - ө зiн марқ абатты тү рде қ абылдайды, ал философияда - ө зiнiң мә нiн категориялдық (ұ ғ ымдық) дә режеде тү сiнiп, таниды. Олай болса, философия дiннен жоғ ары, ө йткенi, дiндегi қ абылдау философиядағ ы ұ ғ ымнан тө мен. Сонымен, философиямен рухтың дамуы бiтедi, ө йткенi ол ө зiн-ө зi тү сiнiп тынышталады.

Бiздi бү гiнгi таң да Гегельдiң жасағ ан философиялық жү йесi қ анағ аттандырмауы мү мкiн. Алайда, осы жү йенi жасау жолында ол кө не заманда негiзi қ аланғ ан диалектикалық iлiмдi пайдаланып бү кiл табиғ ат, тарих жә не рухани ө мiрдi белгiлi бiр процесс, яғ ни тоқ таусыз қ озғ алыс, ө згерiс, қ айта қ ұ рылу, даму ретiнде қ арап, олардың iшкi қ айшылық тары мен байланыстарын зерттедi. Ал мұ ның ө зi диалектика iлiмiн жаң а сатығ а кө терiп, дү ниеге деген жаң а таным теориясын тудырды. Негiзiнен алғ анда, Гегельдiң философия саласындағ ы қ алдырғ ан ө шпес iзiн кө п ғ алымдар осыдан кө редi. Бұ л пiкiрге толығ ынан қ осылуғ а болады.

Гегельдiң ойынша, диалектика шынайы танымның iшкi қ озғ аушы кү шi, ол қ айсыбiр ғ ылымның мазмұ нына iшкi байланыс пен қ ажеттiлiктi ең гiзедi, соның арқ асында бiлiм теориялық сатығ а кө терiледi. Гегельдiң ө шпес ең бегi - ол диалектикалық тұ рғ ыдан бү кiл философия саласында қ орытылғ ан ұ ғ ымдарды сараптап шық ты. Соның iшiнде ол алғ ашқ ы рет диалектиканың ү ш негiзгi заң ын ашып, сонымен қ атар, барлық парлық категорияларды белгiлi бiр жү йеге келтiрiп, олардың ө зара бiр-бiрiне ө тетiндiгiн, iшкi байланыстарын кө рсете бiлдi. Сонымен қ атар, Гегель адамның дү ниетанымын терең зерттеп, оның да диалектикалық жолмен жү ретiнiн кө рсеттi.

Гегельдiң ойынша, адамдар ө здерiнiң кү нбе-кү нгi ө мiрiнде ақ ыл-ой арқ ылы заттар мен қ ұ былыстарды талдап, олардың бiр-бiрiнен айырмашылығ ын анық тайды. Тiкелей заттарды аң лауғ а қ арағ анда, ақ ыл-ой оларды бiр-бiрiнен абстракциялау арқ ылы бө лiп алып қ арайды. Ол шынайы адамдардың кү нбе-кү нгi ө мiрiнде де, таным процесiнде де қ ажеттi нә рсе. Мысалы, қ оғ ам ө мiрiндегi адамдардың ө зара байланыстары мен iс-ә рекеттерi жемiстi болуы ү шiн олардың алдына қ ойғ ан мақ саттары айқ ын да анық талғ ан болуы керек. Немiстiң ұ лы ойшысы Гете айтқ андай, ұ лылық қ а жеткiң келсе, ө зiң дi ө зiң шектей бiл. Кiмде-кiм бә рiне жеткiсi келсе, ол оның шынында да ештең еге iң кә рiнiң жоқ екенiн кө рсетедi.

Ө нер саласына келер болсақ, ондағ ы ұ лы туындылардың да қ ұ ндылығ ы ә семдiктiң айқ ын да айрық ша бiтiмiн кө рсетуде болса керек. Қ айсыбiр ғ ылым саласында, тiптi философияның ө зiнде де ойлау процесiнде қ олданылатын ұ ғ ымдар айқ ын, сонымен қ атар, тұ рақ ты мағ налы болуы қ ажет. Егер олар бұ лдыр жә не тұ рақ сыз болатын болса, онда бiз ешқ андай нә тижеге жете алмай бiр-бiрiмiздi тү сiнуден қ аламыз. Ендi сол бiздiң жан-дү ниемiзде бейнеленетiн Дү ниенiң ө зiн алып қ арасақ, онда да бiз заттардың ө згеруiмен қ атар белгiлi бiр жағ дайдағ ы тұ рақ тылығ ын байқ аймыз.

Алайда, бiз осы ұ ғ ымдардың тұ рақ тылығ ын шегiне шейiн жеткiзсек, онда олар ө зiнiң қ арама-қ арсылығ ына айналып, абстрактылық ойлауды тудырады. Гегельдiң ойынша, ол қ уыс кеуделiктi, мә селеге ү стiрт қ арауды туғ ызады. Мысалы, дарғ а асуғ а қ ылмыскерді ә келе жатыр. Оны қ арапайым жұ рт тек қ ылмыскер ретiнде қ арауда. Бiрақ, кейбiр ә йелдер оғ ан қ арап: “ол қ андай сұ лу, қ айратты, тартымды едi ² - деп қ алуы мү мкiн. Сол сә тте-ақ басқ а адамдар оларғ а бас салып: “Қ алай? Қ ылмыскер сұ лу ма? Қ алайша бұ лай ойлауғ а болады?! Шамасы, ө здерi де сол қ ылмыскерден артық емес шығ ар², - деп қ орытады. Осы мысалды келтiрiп, Гегель оны абстрактлы ойлау тү рiне жатқ ызады. Ө йткенi, алаң дағ ы жиналғ ан адамдар қ ылмыскерден оның тек қ ылмыс жасағ анынан басқ а ешқ андай қ асиеттердi кө рмейдi. Мұ ндай ойлау бiтiмiн Гегель метафизикалық ойлау ә дiсi деп қ орытады.

Алайда, абстрактылық - таным процесiндегi бiр сә т қ ана. Таным ол сатыда тоқ тап қ алмай, одан ә рi жылжып нақ тылық қ а жетуi керек.

Бiздi жағ алай қ оршағ ан ортаның ө зiн-ақ диалектиканың ү лгiсi ретiнде қ арауғ а болады. Ө йткенi, дү ниедегi қ ай зат болмасын шектелген, ол тұ рақ тылығ ымен қ атар ү не бойы ө згерiсте, ө тпелi. Оның iшiндегi жатқ ан ө зiнiң қ арама-қ арсы ө згеше болмысының ұ рық тары сол заттың iшкi қ айшылық тарын тудырып, нақ тылы қ азiргi ө мiр сү рiп жатқ ан болмысының шең берiнен тайдырып, оны ертелi-кеш басқ ағ а айналдырады. Олай болса, диалектика тек ойлау жолында ғ ана емес, ол бү кiл объективтiк дү ниеге тә н нә рсе. Мысалы, шегiне жеткен абстрактылық қ ұ қ ә дiлетсiздiкке ә келiп соғ ады. Мораль саласынан Гегель мына нақ ыл сө здердi келтiредi: “Тә каппарлық қ ұ лдыраудың алдында жү редi², “ө те ө ткiр нә рсе тез мұ қ алады² т.с.с.

Диалектика жө нiндегi ө зiнiң терең ойларын Гегель былайша қ орытады: “еш жерде - аспанда, жерде, рухани ө мiрде, табиғ атта болмасын, ешқ андай ақ ыл-ойдың белгiлейтiн абстрактылы “немесе бұ лай - немесе олайы² жоқ. Қ ай жерде болмасын ө мiр сү рiп жатқ ан барлық - ол нақ тылы, олай болса, ө з iшiнде белгiлi-бiр айырмашылық пен қ арама-қ арсылық ты қ амтиды. Заттың ө тпелiгiнiң ө зi оның iшкiсiне сыртқ ы нақ ты болмысының сай келмеуiнде... Қ айшылық - мiне бұ л дү ниенiң шынайы қ озғ аушысы, ал қ айшылық ты ойлауғ а болмайды деген пiкiр тек кү лкiнi туғ ызады².

Сонымен, Гегель диалектикалық таным ә дiстемесiн жасап, философияның ғ ылымдық абыройын бұ рын болмағ ан дә режеге кө тердi. Оның философиясының осы қ ұ нды жағ ы болашақ марксизмнiң қ алыптасуына зор ә серiн тигiздi. Бiз оны болашақ тарауда талдайтын боламыз. Ал ендi немiс философиясының осы замандағ ы кө рнектi ойшысы Л.Фейербахқ а келiп тоқ тайық.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.