А.Шопенгауердiң әлемдiк Еркi

Артур Шопенгауер (1788-1860 ж.ж.) - Данциг қ аласында бай саудагердiң жан-ұ ясында дү ниеге келедi. Геттинген мен Берлин қ алаларында философиялық бiлiм алады. Негiзгi ең бегi “Дү ние ерiк пен елестету ретiнде ² деген атпен 1844 ж. жарық кө редi. Берлин университетiнде 1819 ж. оқ ығ ан лекциялары ешкiмдi қ ызық тырмайды. Сондық тан ол ө мiр бойы ә кесiнен қ алғ ан капиталдың жылдық пайыздарын жұ мсап ө з замандастарынан оқ шау да жаң ғ ызiлiктi ө мiр сү редi. Ө мiрiнiң соң ғ ы 10 жылында ол даң қ тың шапағ атына да ие болады. Бiрақ, нағ ыз атақ тылық оғ ан ХХғ келедi.

Шопенгауердiң ойынша, Дү ниенiң негiзiнде ө мiр сү руге деген бiтпейтiн iң кә рi бар Ә лемдiк Ерiк жатыр. Сонымен, материя, табиғ ат заты, атом, сана, рух т.с.с. бұ рынғ ы философтардың жатқ ызғ ан дү ниенiң негiздерiн ысырып тастап, ойшыл “ерiк² ұ ғ ымын дү ниенi тү сiнудегi негiзгi категорияғ а айналдырады. Бұ л ұ ғ ымның тарихына кө з жү гiртсек, кө не заманда “сана² мен “ерiк² категориялары ә лi бiр-бiрiнен бө лiнiп алынғ ан жоқ -ты. Мысалы, Сократ адамдардың жү рiс-тұ рысы мен iс-ә рекеттерiндегi келең сiз жә йттер оларды бiлмегендерiнде деген пiкiр айтқ ан болатын. Егер адам жамандық ты бiлетiн болса, онда ол оғ ан бармайды. Алайда, Орта ғ асырда ө мiр сү рген ұ лы христиан философы Августин мұ ндай кө зқ арасты толығ ынан терiске шығ арады. Жамандық тың не екенiн бiлсем де, соғ ан қ арай менi тартады, мен соны iске асыруғ а ынтық пын, - дейдi ұ лы ойшыл. Ө йткенi, ақ ыл-ой - бiледi, ал ерiк - таң дайды. Мiне, осы сә тте Августин сана мен ерiктiң екi тү рлiлiгiн айқ ын кө рсетедi. Дiни ойшыл адамның Қ ұ дай алдындағ ы кү нә кә рлiгiнiң негiзгi себебiн ерiктiң алғ ашқ ы кө рсетiлген тү зу жолдан ауытқ уынан табады.

Жаң а дә уiрде немiс философиясының шең берiнде Кант практикалық зерденiң ү стемдiгiн кө рсете келiп, оның негiзiн ерiктiң бостандығ ынан кө редi. Канттың бұ л идеясын Фихте ә рi қ арай дамытып, “Меннiң ² ерiктi iс-ә рекетiнен Дү ниенiң пайда болуының рухани қ айнар кө зiн кө редi. Қ алай айтқ анда да, Шопенгауерге дейiн ерiк категориясы ерекше тү рде алынып Дү ниенiң негiзiне жатқ ызылғ ан жоқ -ты.

Сонымен, Шопенгауердiң ойынша, Дү ниенiң негiзiнде жатқ ан Ерiк - ол бiреу жә не одан басқ а ешнә рсе жоқ, бiрақ ол ө зiнiң ө мiрдегi қ ұ былуында шексiз сан-алуан болып кө рiнедi. Ол - ө зiнiң толық еркiмен тең елетiн бейтұ лғ алық орасан зор қ ұ дiреттi кү ш. Ол бейсаналы болғ аннан кейiн ө зiнiң мә ң гiлiк қ алыптасу, мақ сат-мұ ратсыз ө мiрге ынтық болу барысында неше-тү рлi залымдық ты тудыруы мү мкiн. ә лемдiк ерiктiң ешқ андай себебi, белгiлi бiр негiзi болмағ аннан кейiн ол ешқ андай заң дылық тарғ а бағ ынбайды. Ө зiнiң ө мiрде болуғ а деген iң кә рiнiң негiзiнде ол бү кiл дү ниенi тудырса да оғ ан ешқ андай тә ртiп, жоспар сияқ ты нә рселердi ә келе алмайды, керiсiнше, ол заттарды бiр-бiрiнен бө лiп, қ иратып, қ арсы қ ойып, оғ ан тағ ы да қ анағ аттанбай, ө зiнiң шексiз iзденiсiн, кү ресiн жалғ астыра бередi. Ол ызағ а толы, не iстеу керектiгiн бiлмегеннен кейiн ө зiн-ө зi тырнап жыртып жатқ ан жануарғ а ұ қ сайды.

Ендi ә лемдiк Ерiктiң тудырғ ан дү ниесiндегi оның кө рiнiстерiне назар аударсақ, олар - ө лi табиғ аттағ ы дү ниежү зiлiк тарту, магнетизм, химиялық қ осындылар т.с.с. табиғ ат кү штерi. Тiрi табиғ атта - тiршiлiктер формаларының ө мiрге деген еркi, сол ү шiн ө зара бiр-бiрiмен кү ресi, ө мiрдi жалғ астыруғ а бағ ытталғ ан жыныс инстинктерi, адам ө мiрiндегi ешқ ашан да ойдағ ы нә тижелерге ә келмейтiн саналы талпыныстар, бейсаналық тү рде пайда болатын ә р-тү рлi сезiм толқ ындары т.с.с.

Бiрақ, қ андай да болмасын ө мiрдегi қ ұ былыстарды тудырса да, олар кү рделенiп саналы тү рде сезiнiлген сайын ә лемдiк Ерiк оларғ а қ анағ аттанбай, ө зiн зардап шегiп, азапқ а толы, бақ ытсыз ретiнде сезiнедi. Мысалы, адам ө мiрiнiң дең гейiндегi ерiктiң кө рiнiсiне келер болсақ, онда мынаны байқ ауғ а болады - егер адам ой ө рiсi мен адамгершiлiк тұ рғ ысынан қ атты дамыса, соғ ұ рлым оның ө мiрде неше-тү лi қ айшылық тарғ а келуi кө бейiп, зардап шегуi де ө седi. ә леуметтiк ө мiрде кө ре алмаушылық, надандық пен екiжү здiлiк жиi кездеседi. Адамдардың ө мiрi жетiспеушiлiк пен ү рейге, қ айғ ы мен қ асiреттерге толы. ґмiрге келген жаң а ұ рпақ тар ө ткендердiң қ аталарын тағ ы да қ айталайды, адамгершiлiгi жоқ адамдар қ оғ амды билейдi, ғ ылыми жетiстiктер залымдық жолында жұ мсалады. Ал, моральдық салағ а келер болсақ, соң ғ ы ғ асырларда онда ешқ андай алғ а жылжушылық болғ ан жоқ - езiлу, зардап шегу, қ антө гiс, қ атыгездiк осы уақ ытқ а шейiн азайудың орнына кө бейiп келедi. Мә ң гiлiк алаң даушылық пен тұ рақ талынғ ан адамдардың бiр-бiрiне деген сенбеушiлiгi ө мiрдi шырмап алғ ан.

Ә рине, Шопенгауердiң жоғ арыдағ ы кө рсетiлген қ оғ ам ө мiрiндегi келең сiз жә йттер жө нiндегi ойларын бiз сырттата алмаймыз. Керiсiнше, оның санын бү гiнгi ө мiрге қ арап ө сiртуге де болар едi. Ө мiр алдына ү лкен мақ сат- мұ раттар қ ойып, соғ ан жету жолында неше-тү рлi “тар жол, тайғ ақ кешуден² ө тпеген адам бiрде-бiреу болса керек. Бұ л ө мiрдiң трагикалық диалектикасын ө мiрден ә сiресе кө п зардап шеккен қ азақ халқ ы “орындалмайтын арман², “жалғ ан², “дү ниенiң тө рт қ ұ быласы ешқ ашанда бiр-бiрiне тең емес² т.с.с. ойлармен берiп, нағ ыз бақ ытты ө мiрдi о дү ниедегi жұ мақ тан iздеген болатын.

Сонымен, Шопенгауердiң ойынша, зардапқ а толы дү ниенiң негiзгi кү нә керi - ә лемдiк Ерiктiң ө зi. Бiрақ, оның санасы болмағ аннан кейiн ол ө з iстерiне жауап бере алмайды, тек қ ана мә ң гiлiк бiр трагедиядан ө тiп екiншiге т.с.с. ауыса бередi. Бұ л арадағ ы бiр ү мiт - Ә лемдiк Ерiк сананы тудырғ ан ғ арышты дү ниеге ә келдi. Мiне, дү ниенiң ажырамас бiр бө лiгi ретiндегi адамдардың ө зi ғ ана сол ә лемдiк Ерiкке қ арсы шығ ып оны таратуы керек, сонда ғ ана дү ниенiң зардабы тоқ татылады. Ол ү шiн адам ө зiнiң ө мiрлiк кү ш-қ уатын, ө з бойындағ ы еркiн сол дү ниенi тудырғ ан ә лемдiк Ерiкке қ арсы қ ойуы қ ажет. Ал мұ ның ө зi ең алдымен адамдардың философиялық таным арқ ылы ә лемдiк Ерiктiң терең мә нiн зерттеп- бiлуiмен тығ ыз байланысты. Содан кейiн адам екi сатыдан ө туi керек. Алғ ашқ ысы - эстетикалық аң лау, соң ғ ысы - моральдық жолмен жетiлу.

Эстетикалық аң лауғ а келер болсақ, Шопенгауер Канттың айтып кеткен пiкiрiн қ олдап, оның риясыздығ ына аса кө п кө ң iл бө ледi - онда ешқ андай ө зiмшiлдiк сезiм, я болмаса пайдақ орлық ойлар, мү дделер болмауы керек. ө нердi игерудiң негiзгi мақ саты - адамның жан-дү ниесiн ө зiмшiлдiктен шығ атын зардаптан қ ұ тқ арып, оны тыныштық қ а бө леу. ґнердiң тү рлерiн талдай келе, Шопенгауер мү сiн мен сурет - кең iстiктiң, ал ә уен мен поэзия - уақ ыттың шең берiнде ғ ана ө мiр сү ре алады дейдi. Бұ лардың бә рi де ө з мү мкiндiгiнше ә лемдiк Ерiктi сиппатайды, бiрақ, ә уеннен терең ө нердiң тү рi жоқ. Ө йткенi, ә уенде оны шығ арушы, орындаушы мен тың даушының арасындағ ы айырмашылық мү лдем азаяды. Ө зiнiң ең биiк жетiстiктерiнде ә уен ә лемдiк Ерiктi ақ ылмен тү сiндiрiлмейтiн қ ұ пия жолмен бiздiң жан-тә нiмiзге сезiндiредi. ә рине, Шопенгауердiң бұ л ойлары Шеллингтiң кө зқ арасына жақ ын екенiн байқ ауғ а болады. Тек Шеллинг ә уендi, ә сiресе, оның симфониялық тү рiн, Абсолютке жетудiң жолы деп есептеген болатын. Ал Шопенгауердiң дү ниесезiмiне трагикалық музыка (реквием сияқ ты) жақ ынырақ болды - тек қ ана осы ә уендер адам болмысының қ айғ ылығ ын, трагедиясын жете сезiндiре алады.

Ә лемдiк Ерiкпен кү рестiң екiншi жолы - этикалық. Егер дү ниедегi барлық зардаптың тү п-тамыры Ерiкке барып тiрелсе, оны жою моральдық жағ ынан алып қ арағ анда - ақ талатын нә рсе. Ал адам саналы пә нде ретiнде ө з iшiндегi ерiктi жою арқ ылы ә леуметтiк Ерiктi тарата алады. Ол ұ шiн Шопенгауер адамдарғ а “категорикалық императив (ұ зiлдi-кесiлдi талап) ² ұ сынады: “ө зiң е қ алайтынның бә рiнен де бас тартып, қ аламайтының ды жаса². Бiр қ арағ анда ол ақ ылғ а симайтын нә рсе сияқ ты. Бiрақ, оның негiзiнде жатқ ан мағ на мынада: ол - адамның ө мiрге деген қ ызығ ушылығ ын, соғ ан бағ ытталғ ан еркiн сө ндiру. Ол ү шiн адам аскетикалық ө мiр салтын ұ стап, басқ алардың зардабын бө лiсiп, ө зiнiң жан-дү ниесiнде ешқ андай да ө зiмшiлдiктiң жұ рнағ ын қ алдырмай қ ұ рту керек. Сонда ғ ана адам ө мiрге деген қ ызығ ушылық тан толығ ынан арылып, ө зi сияқ ты жердегi бақ ытқ а жетуден бас тартқ ан адамдармен бiрiгiп, басқ а адамдардың зардабын, қ айғ ысын жең iлдетуге тырысады. Бұ л кө зқ арас ү ндi халқ ының тудырғ ан “нирвана², кө не Грек философтарының “атараксия² деген ұ ғ ымдарына ө те жақ ын.

Ә рине, Шопенгауердiң дү ниеге деген кө зқ арасында ө з заманының кө п терiс жақ тары ә шкерленген. Бү гiнгi таң да адамзат ол қ айшылық тардың бә рiн шештi деп айта алмаймыз. Керiсiнше, Шопенгауердiң кө рсеткен терiс қ ұ былыстары етек жайып, ә рi қ арай ө ршiп бара жатқ анғ а ұ қ сайды. ХХ ғ адамзаттың қ олы жеткен ғ ажап ғ ылыми жетiстiктерiнiң негiзiнде пайда болғ ан болашақ жө нiндегi романтикалық кө зқ арастар бү гiнгi ХХ1 ғ басында тек қ ана ауыр кү рсiну пен ө кiнiштен басқ а еш сезiм тудырмайды. Жақ ында ғ ана Ү ндi мен Пакистан елiнiң арасындағ ы қ айшылық тар ядролық қ арудың қ олданылуына ә келуi мү мкiн деген ү рейдi тудырып қ оғ амдық ақ уалды дү р сiлкiндiрдi. Жер бетiндегi экологиялық жағ дай бiрте-бiрте ө ршiп жыл сайын глобальдық дағ дарысқ а қ арай ә келе жатыр. Уақ ытында немiс халқ ының заң ды тү рде берген дауысын алып билiкке келген Гитлер адамзатты қ андай қ антө гiске ә келгенiн оқ ырман жақ сы бiледi. Бiрақ, бұ л трагедиядан адамзат сабақ алды ма? Ө кiнiшке орай, -“Жоқ ², - деп жауап беруге тура келедi, ө йткенi, бү гiнгi таң да байлығ ымен масаттанғ ан бiршама Батыс елдерiнде ұ лтшылдық қ озғ алыстар тағ ы да бой кө терiп, басқ а елдерден келген адамдарғ а қ ысымшылдық жасалуда. Расында да, Шопенгауер айтқ анындай, тарихтағ ы трагикалық қ ателiктер тағ ысын-тағ ы қ айталана бередi!!! Адамзаттың моральдық -адамгершiлiк тоқ ырауына қ арап оның аспанғ а, тазалық қ а тартатын рухынан гө рi дене қ ажеттiктерi, кү ң гiрт инстинктерi, лә ззә т алуғ а деген еркi басым ба деген ой келедi. Бұ л айтылғ ан ойлар мен толғ аныстар Шопенгауердiң қ озғ ағ ан кө п мә селелерiнiң бү гiнгi таң дағ ы ө зектiгiн кө рсетедi.

Сонымен қ атар, Шопенгауердiң “ғ арыштық пессимизмiне² толығ ынан қ осылуғ а болмайды. ә сiресе, оның философиясының негiзiнде жатқ ан қ ағ идасына. Расында да, егер бұ л Дү ниенi тудырғ ан бейсаналық ессiз Ерiк болатын болса, онда бұ л дү ниенiң неге заң дылық тары, қ исыны, тә ртiбi бар? Егер адамдар осы орасан-зор шексiз ғ арыштың туындысы болса, олар ө з кө лемi мұ хиттың iшiндегi бiр тамшыдай бола тұ рып оны қ алайша тарата алады? Мұ ндай сұ рақ тардың санын ә лде де кө бейте беруге болар едi. Ал олардың бә рi де Шопенгауердiң философиясының негiзiнде жатқ ан қ ағ идалардың ә лсiздiгiн, жалғ андығ ын кө рсетедi.

Ал ендi адам тағ дыры мен ө мiрiне келер болсақ, ә рине, Homo Sapiens - ғ арыштың ғ ажап туындысы, “ұ лы мә ртебелi табиғ аттың ² тудырғ ан ең ә сем гү лi, ол адам арқ ылы ө з-ө зiн сезiнiп, тү сiну дә режесiне кө терiледi. Бү кiл Дү ниенi шырмап жатқ ан қ айшылық тар адам жү регiнен де ө тедi. Бұ л Дү ниеге келген адам ө з ө мiрiнiң шең берiнде жақ сылық пен жамандық тың да дә мiн татады, кө пшiлiк жағ дайда, ө кiнiшке орай, зардаптың салмағ ы бақ ытты ө мiрден гө рi басымырақ болады. ә сiресе, бү гiнгi жағ дайдағ ы сияқ ты ө тпелi дә уiрлерде ө мiр салты, рухани қ ұ ндылық тар қ айта қ аралып жатқ ан кезде кө п қ иындық тарды бастан ө ткiзуге тура келедi. Ал бұ лардың ө зi, Шопенгауердiң айтқ анындай, ө мiрден бас тартуғ а ә келуi керек пе?! - Ә рине, жоқ. Есi дұ рыс адам ө мiрдi бағ алап, оның қ ызығ ына тоймайды - ол бiзге берiлген ең қ ұ нды бағ асы жоқ сый. ґмiрдегi залымдық тың тү п-тамыры толық қ анды ө мiрге бiрдең енiң жетiспей тұ рғ андығ ынан шығ ады. ұ лы Гегель айтқ андай, - бұ л дү ние ө зiнiң ұ ғ ымына толығ ынан сә йкес келмейтiн бiрдең е. Бiрақ, соның арқ асында ө мiр, талпыныс, жетiлуге деген қ ұ мар бар. Бақ ыт дегеннiң ө зi адамның алдына қ ойғ ан мақ саттарын iске асырып, ө зiнiң арнасынан шығ ып тасуымен байланысты болса керек. Бiрақ, ө зеннiң кө ктемдегi тасып, содан кейiн ө з арнасына қ айтып оралғ аны сияқ ты, орындалғ ан арман келесi сатыда адамның алдына жаң а мақ сат-мұ раттарды ә келiп, тағ ы да оның талпынысын тудырады, осы жолда ол тағ ы да қ аншама iзденiс, қ иындық тар, зардапты ө з басынан ө ткiзедi десең iзшi?! Бү гiнгi ө тпелi қ оғ амда орасан-зор қ иындық тарғ а қ арамастан қ аншама адамдар ө зiнiң белсендi iс-қ имылдары арқ ылы жаң а ө мiрден ө з орнын тауып жатыр! Бү гiнгi қ иындық тармен қ атар ө мiр бiздiң алдымызғ а бұ рынғ ы-соң ды тарихымызда болмағ ан мумкiндiктердi тудырып отыр. Оларды iске асыру ү шiн талпыныс, жақ сы оқ ып бiлiм алу, ө мiрдi шы ғ армашылық тұ рғ ысынан игеру, қ иындық тарды жең е бiлу қ ажет. Ө мiр деген - ө нер. Олай болса, кү нбе-кү нгi қ арапайым қ иын ө мiрдiң ө зiнен қ уанышты, таң ғ аларлық нә рселердi, iзгiлiк пен ә семдiктi, махаббат пен нә зiктiктi iздеп тауып, содан нә р алып ө зiң дi бақ ыттымын деп сезiнуге болады. Тек оғ ан ұ мтылу, оны қ алау қ ажет.

Қ орыта келе, Шопенгауердiң философия тарихында ө з орны бар ұ лы тұ лғ а екенiн айтып ө туiмiз керек. Ол болашақ ХХ ғ пайда болатын кө п қ айшылық тарды, ә сiресе адам ө мiрi мен тағ дырына байланысты кө п ойларды кө терiп, болашақ ғ асырда ық палды “ө мiр философиясы² аталғ ан ағ ымның негiзiн қ алап кеттi. Олардың бә рiн бiз келесi тарауда талдаймыз. Оның алдында тағ ы да ХХ ғ философияғ а ө зiнiң зор ә серiн тигiзген тұ лғ а-дат философы С.Кьеркогердiң шығ армашылық ең бегiне тоқ талсақ деймiз.