Сацыяльна-эканамічнае становішча заходнебеларускіх зя­мель у 1920-е – 1930-е гг. 1 страница

10.2. Грамадска-палітычны рух у Заходняй Беларусі. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР.

10.3. Культура Заходняй Беларусі ў 1920-е – 1930-е гг.

10.1. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча

заходнебеларускіх зямель у 1920-е – 1930-е гг.

Згодна з умовамі Рыжскага міру, заключанага ў 1921 г., Заходняя Беларусь, дзе пражывала звыш 4 млн. чалавек, аказалася пад уладай Польшчы. Яна была падзелена на 4 ваяводствы: Палескае, Навагрудскае, Беластоцкае і Віленскае, якія ў сваю чаргу дзяліліся на гміны. Паколькі гэта тэрыторыя гранічыла з СССР і заставалася небяспека аддзялення “Крэсаў Усходніх”, польскія ўлады не імкнуліся развіваць тут прамысловасць. Структура эканомікі захавала асноўныя рысы дарэвалюцыйнага часу. Прамысловасць была прадстаўлена прыкладна 2 тысячамі прадпрыемстваў, але 80 % з іх былі дробнымі, а агульны аб’ём вытворчасці ў 1939 г. не дасягнуў узроўню 1913 г. і ў 9 разоў быў меншым, чым у БССР. Асноўнымі галінамі вытворчасці былі перапрацоўка сельскагас­падарчай сыравіны і лесу. Найбольш буйнымі прадпрыемствамі лі­чыліся запалкавая фабрыка ў Пінску, тытунёвая і фанерная фабрыкі ў Гродна, шклозавод “Нёман” у Лідскім павеце.

На развіцці прамысловасці адмоўна адбіліся эканамічныя кры­зісы 1924–1926 гг. і асабліва 1929–1933 гг. Колькасць прадпры­емстваў скарацілася на 17 %, а занятых рабочых – на 42 % і склала каля 60 тысяч чалавек. Рабочыя ў Крэсах Усходніх атрымлівалі зарплату ў 1, 5–2 разы меньшую, чым у цэнтральных раёнах Польшчы, прычым значную частку заробка адымалі штрафы. Таму нярэдкімі былі забастоўкі рабочых.

85 % жыхароў Заходняй Беларусі жылі ў вёсцы і займаліся земляробствам. Але гэты рэгіён заставаўся зонай буйнейшага ў Еўропе памешчыцкага землеўладання: 1, 7 % памешчыкаў валодалі больш чым паловай зямель, у сярэднім адна памешчыцкая гаспадарка складала каля 500 гектараў. У той жа час астатняя частка сельскага насельніцтва мелі ў сярэднім 7 гектараў, а 70 % сялян адносіліся да беднякоў, якія апрацоўвалі да 5 гектараў зямлі. Акрамя малазямелля, праблемай таксама заставаліся церазпалосіца і сервітуты.

У 1925 г. сейм Польшчы прыняў закон “Пра парцэляцыю, камасацыю і асадніцтва”. Сутнасць яго заключалася ў парцэляцыі – прадажы часткі памешчыцкіх і дзяржаўных зямель (парцэл), камасацыі – хутарызацыі сялянскіх гаспадарак і ліквідацыі такім чынам церазпалосіцы. Згодна з законам, ліквідаваліся сервітуты, сяляне трацілі права карыстацца сумеснымі выганамі і лясамі. Да 1929 г. сялянам было прададзена каля 450 тыс. гектараў зямель, прычым перавага аддавалася этнічным палякам, якія перасяляліся на беларускія землі, але праблема малазямелля ўсё ж не была вырашана. Да 1939 г. на хутары было пераселена 70 % сялянскіх гаспадарак, што было выгадна, перш за ўсё, заможным хутаранам. Улады выкарысталі камасацыю для перасялення на хутары ў пагранічнай зоне ваенных каланістаў – асаднікаў з мэтай стварыць санітарны кардон каля БССР. Асаднікі атрымлівалі бясплатна або на льготных умовах ад 10 да 45 гектараў зямлі, якую затым часцей за ўсё здавалі ў арэнду малазямельным сялянам. Усяго на хутары перасяліліся каля 10 тысяч асаднікаў.

Цяжкае эканамічнае становішча прымушала жыхароў Заходняй Беларусі мігрыраваць за мяжу ў пошуках сезоннай працы або на пастаяннае месца жыхарства. З 1921 па 1939 гг. такім чынам выехалі з родных мясцін каля 130 тысяч чалавек.

Польскія ўлады праводзілі на землях Заходняй Беларусі паланізатарскую палітыку і акаталічванне. З 500 праваслаўных храмаў 300 былі пераўтвораны ў касцёлы. 359 беларускіх школ, якія існавалі ў пачатку 1920-х гг., былі закрыты. Спынілі сваю дзейнасць і дзве настаўніцкія семінарыі. Толькі дзякуючы намаганням Та­варыства беларускай школы, якое дзейнічала з 1921 па 1937 гг., у 1927 г. урад дазволіў адкрыць 24 беларускія і 49 змешаных польска-беларускіх школ, прычым беларускія школы пазней зноў спынілі сваё існаванне. Але і польскіх школ не хапала. Па стану на 1939 г. 35 % насельніцтва Заходняй Беларусі былі непісьменнымі. Тут не было беларускіх тэатраў, музычных устаноў. У тры разы скара­цілася колькасць беларускіх газет і часопісаў, да 1939 г. іх засталося толькі 8. Але і ў гэтых складаных умовах не згасала беларускае слова, галоўным чынам, у мастацкай літаратуры. Да гэтага часу адносіцца літаратурная дзейнасць Максіма Танка, Янкі Брыля, і іншых.

10.2. Грамадска-палітычны рух ў Заходняй Беларусі.

Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР

Складанае эканамічнае, культурнае, нацыянальнае становішча насельніцтва падштурхоўвала народныя масы да рэвалюцыйнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы. Перыядычна, асабліва ў гады крызісаў, актывізоўваўся стачачны рух. Ужо з 1921 г. разгарнулася партызанская барацьба, удзел у ёй прынялі каля 6 тысяч чалавек. Паводле афіцыйных звестак, у 1922–1923 гг. партызаны здзейснілі больш за 1000 нападаў на памешчыцкія маёнткі, паліцэйскія ўчасткі.

У 1923 г. была ўтворана Камуністычная партыя Заходняй Бела­русі (КПЗБ). Нягледзячы на тое, што, згодна з крымінальным кодэксам, прыналежнасць да камуністычнай партыі каралася пажыццёвым турэмным зняволеннем, у яе шарэнгах налічвалася да 4 тыс. чалавек. Прыкладна столькі ж юнакоў і дзяўчат аб’ядноўваў і створаны ў наступным годзе Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ). КПЗБ лічылася часткай Кампартыі Польшчы, але фактычна і арганізацыйную, і матэрыяльную дапамогу ёй аказвала КП(б)Б. КПЗБ і КСМЗБ стаялі на чале ўзброенай барацьбы. II канферэнцыя КПЗБ 30 лістапада 1924 г. узяла курс на падрыхтоўку ўзброеннага паўстання, але яно пацярпела няўдачу. З восені 1925 г. на змену ўзброеннаму супраціўленню ў Заходняй Беларусі на першы план усё больш сталі выходзіць легальныя формы барацьбы.

У 1921–1923 гг. значны ўплыў сярод сялянства мелі беларускія эсэры. Але на іх дзейнасць значны ўплыў аказаў крызіс у БПС-Р, яе самароспуск пад націскам ЦК КП(б)Б у Савецкай Беларусі. Каля 300 чалавек левых эсэраў утварылі Беларускую рэвалюцыйную арганізацыю (БРА) і ўліліся ў склад КПЗБ. Нацыянальны ўхіл, але зусім другі праграмны напрамак мела Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД). Яна выступала за эвалюцыйны шлях развіцця, абмежаваныя рэформы, у прыватнасці, за надзяленне сялян зямлёй, але за выкуп, дэмакратычныя свабоды, захаванне духоўных каштоўнасцяў. У апазіцыі да польскага ўрада таксама знаходзілася дзейнічаўшая ў Заходняй Беларусі Беларуская сацыял-дэмакратыч­ная партыя, якая прытрымлівалася легальных парламенцкіх форм барацьбы. Больш радыкальная частка яе членаў выдзелілася ў беларускую партыю незалежных сацыялістаў, якая пайшла на збліжэнне з КПЗБ.

Летам 1925 г. левыя сілы кансалідзіраваліся ў масавую легаль­ную арганізацыю – Беларускую сялянска-работніцкую грамаду (БСРГ). Яна дзейнічала легальна, выкарыстоўваючы сродкі масавай прапаганды, сеймавую фракцыю – пасольскі клуб. БСРГ дабівалася дэмакратычных свабод, перадачы зямлі сялянам без выкупу, скасавання асадніцтва, увядзення васьмігадзіннага рабочага дня, аб’яднання беларускіх зямель у адзінай незалежнай рэспубліцы. Хутка колькасць членаў грамады дасягнула 120 тысяч чалавек. Занепакоеныя ростам папулярнасці БСРГ, улады ў 1927 г. рас­пусцілі грамаду і арыштавалі каля 500 яе актывістаў, 56 яе кіраў­нікоў у1928 г. на працэсе ў Вільна былі асуджаны на розныя тэрміны зняволення. У гэтым жа годзе прайшлі некалькі судовых працэсаў над камуністамі і камсамольцамі у Гродна і Беластоку. Пасля ліквідацыі грамады адзінай легальнай формай барацьбы стала дэпутацкая фракцыя, якая пасля выбараў у сейм ў 1928 г. склала 5 чалавек. Яны ўтварылі ў сейме Беларускі сялянска-рабочы пасольскі клуб “Змаганне”, які даволі цесна супрацоўнічаў з КПЗБ. Гэты клуб працаваў нядоўга, у 1930 г. яго кіраўніцтва было арыштавана.

Тым не менш, забастовачны рух і іншыя праявы супраціўлення не спыняліся, наадварот, актывізаваліся ў сувязі з крызісам 1929–1933 гг. У гэты час па гарадах прайшлі забастоўкі, дэманстрацыі, адбылося каля 500 выступленняў сялян. Найбольш значнымі з іх былі масавая дэманстрацыя працоўных у м. Косава, якая закончылася растрэлам яе ўдзельнікаў, узброеныя выступленні сялян в Асташына Навагрудскага павета у 1932 г., сялян Кобрын­скага павета ў 1933 г., пазней – паўстанне нарачанскіх рыбакоў.

У першай палове 1930-х гадоў стала больш выразнай рэпрэсіўная палітыка ўлад. У жніўні 1930 г. улады распусцілі сейм, узмацніліся рэпрэсіі супраць ТБШ. Былі ўведзены надзвычайныя суды, у 1934 г. у г. Бяроза-Картузская быў створаны першы ў Еўропе канцэнтра­цыйны лагер. Пачаліся арышты. КПЗБ зрабіла спробу стварыць адзіны народны антыфашысцкі фронт, але пасля некаторага ажыў­лення ў 1936–1937 гг. пачаўся спад рабочага і сялянскага руху. Негатыўны ўплыў на развіццё нацыянальна-вызваленчага і рэвалюцыйнага руху аказаў роспуск у 1938 г. Камінтэрнам Камуні­стычнай партыі Польшчы і, адпаведна, Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. Пазней, у 1956 г. савецкі ўрад зрабіў афіцыйную заяву аб тым, што абвінавачванне Кампартыі Польшчы, яе састаўных частак КПЗБ і КПЗУ у 1938 г. у сувязях з польскімі спецслужбамі было справакавана, а на самой справе дзейнасць КПП, КПЗБ, КПЗУ ацэньваецца высока.

Пасля пачатку Другой сусветнай вайны, калі Германія ўжо захапіла большую частку Польшчы, а польскі ўрад эмігрыраваў за межы краіны, 17 верасня 1939 г. Чырвоная Армія ўступіла ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну. Згодна з дагаворам “Аб дружбе і граніцах” паміж Германіяй і СССР мяжа паміж Савецкім Саюзам і Германіяй пралегла па так званай “Лініі Керзана” і супала з этнічнай мяжой паміж палякамі і беларусамі. На вызваленых тэрыторыях утвараліся часовыя органы ўлады: управы у ваяводскіх і павятовых цэнтрах, сялянскія камітэты – у мястэчках і вёсках. Адначасова арганізоўваліся ўзброеныя атрады рабочых, атрады сялянскай міліцыі. Пачаліся выбары дэлегатаў на Народны сход Заходняй Беларусі, які адбыўся 28–30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку. Ён прыняў Дэкларацыі аб дзяржаўнай уладзе, аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР, аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці і аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель. 2 лістапада 1939 г. нечарговая V сесія Вярхоўнага Савета СССР і 12 лістапада нечарговая III сесія Вярхоўнага Савета БССР заканадаўча замацавалі ўз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР. Такім чынам, этнічныя беларускія землі увайшлі ў адну дзяржаву, за выключэннем Вільні і Віленскага краю, якія 10 кастрычніка 1939 г. згодна з дагаворам паміж СССР і Літвой былі перададзены Літоўскай рэспубліцы. Замест ваяводстваў у Заходняй Беларусі былі ўтвораны 5 вобласцяў, пачаліся сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні: нацыяналізаваны 1700 прадпрыемстваў, разгарну­ліся іх рэканструкцыя, будаўніцтва новых фабрык і заводаў, лікві­давана беспрацоўе, уведзены васьмігадзінны рабочы дзень. Сялянам перададзена каля 1 млн. гектараў памешчыцкай зямлі, каля 75 тысяч галоў жывёлы. Масавая калектывізацыя у той час яшчэ не праводзілася, хаця агітацыя за ўтварэнне калгасаў пачалася, каля 7 % сялянскіх гаспадарак да 1940 годы былі абагульнены, створаны 101 машынна-трактарная станцыі, у якіх налічвалася да 100 трак­тараў і аўтамашын. Значныя змены адбыліся ў сацыяльна-культурнай сферы: адкрыты каля 6 тыс. школ, 12 тэхнікумаў. 5 інстытутаў, каля 100 кінатэатраў, 300 устаноў культуры, было ўведзена пенсійнае забяспячэнне, бесплатнае медыцынскае аб­слу­гоўванне насельніцтва. Але ў той жа час пачаліся рэпрэсіі супраць былых памешчыкаў, асаднікаў, іх дэпартацыя на ўсход.

10.3. Культура Заходняй Беларусі ў 1920-е – 1930-е гг.

У адпаведнасці з Рыжскім мірным дагаворам 1921 г. урад Польшчы павінен быў даць беларусам і украінцам усе правы, якія забяспечвалі б ім свабоднае развіццё культуры, мовы і выкананне рэлігійных абрадаў. Аднак гэтыя абавязацельствы польскім бокам не выконваліся. Кіраўнікі буржуазнай Польшчы праводзілі вяліка­дзяржаўную, шавіністычную палітыку. Яны не прызнавалі бела­русаў за нацыю і імкнуліся як мага хутчэй іх акаталічыць і апа­лячыць. Нацыянальныя дзеячы Беларусі і беларуская мова пра­следаваліся.

Тым не менш, нягледзячы на моцны нацыянальны прыгнёт і абмежаваныя магчымасці для праяўлення і развіцця беларускай культуры, культурнае жыццё ў Заходняй Беларусі не замірала. Перадавыя колы беларускай інтэлігенцыі абаранялі беларускую культуру ад нападкаў рэакцыйных сіл, вялі шырокую культурна-асветніцкую працу.

Важную ролю ў грамадска-палітычным і культурна-масавым жыцці За-ходняй Беларусі іграла культурна-асветніцкая арганізацыя ”Таварыства беларускай школы”, створанае ў 1921 годзе. У пачатку 30-х гг. ХХ ст. яно налічвала каля 500 гурткоў і 30 тыс. чалавек. Дзейнічала 12 акруговых упраў ТБШ. ТБШ вяла працу па адкрыцці беларускіх школ, бібліятэк, хат-чытален, арганізоўвала мастацкую самадзейнасць, выдавала падручнікі, песеннікі, стварала драматыч­ныя гурткі. Пад націскам грамадскага руху польскія ўлады ў 1928–1929 гг. вымушаны былі даць дазвол на адкрыццё новых беларускіх і польска-беларускіх школ, амаль у 100 школах увесці беларускую мову як прадмет. Дзякуючы намаганням ТБШ і іншых прагрэсіўных арганізацый, пэўнае развіццё атрымалі фальклор, літаратура, мастац­кая самадзейнасць. У розных выданнях друкаваліся творы К. Сваяка, У. Жылкі, М. Васілька, А. Салагуба, П. Пестрака, М. Машары, В. Таўлая, М. Засіма, М. Танка (Я.І. Скурко), Я. Брыля, С. Пяюна і інш. Іх творчасць адлюстроўвала народную долю, ба­рацьбу працоўных за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне. Ад­разу звярнуў на сябе ўвагу літаратурных і грамадскіх колаў ужо першы зборнік вершаў М. Танка “На этапах”. Славу выдатнага паэта прынеслі аўтару паэмы “Журавінны цвет”, “Нарач”, “Сказ пра Вяля”, “Каліноўскі”, многія вершы. У 1937 г. выйшлі зборнікі вершаў “3 сялянскіх ніў” М. Васілька, “З-пад стрэх саламяных” М. Ма­шары. Паэтычны талент В. Таўлая праявіўся ў паэме “Таварыш”.

Б. Тарашкевіч, І. Лагіновіч, А. Станкевіч і іншыя друкавалі актуальныя публіцыстычныя матэрыялы. Галоўным чынам, у Вільні выдаваліся беларускія падручнікі. У 1921 г. была выдадзена “Хрэстаматыя беларускай літаратуры”, якую склаў М. Гарэцкі. У 1927 г. выйшла “Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры (ад 1905 г.)” І.С. Дварчаніна. Выдаваліся падручнікі для беларускіх школ С. Рак-Міхайлоўскага, С. Паўловіча і інш. Плённую куль­турна-асветніцкую работу вёў Р.Р. Шырма, які арганізоўваў мастац­кую самадзейнасць, дапамагаў ствараць народныя хоры ў розных мясцінах. Вялікую каштоўнасць для беларускай культуры меў збор ім музычнага фальклору, народных песень. У рэпертуары хароў таго часу пераважалі такія песні, як “А хто там ідзе? ”, “Ой ты, Нёман-рака”, “Чаму ж мне не пець” і інш. Аўтар знакамітай песні “Дзе чутны мовы нашай гукі”, кампазітар і публіцыст А.Стэповіч падрыхтаваў рукапіс спеўніка “За Бацькаўшчыну”.

На вечары мастацкай самадзейнасці з аматарскай пастаноўкай п’ес збіраліся сотні людзей. Ставіліся “Паўлінка” Я. Купалы, “Суд” У. Галубка, “Міхалка”, “У зімовы вечар” Э. Ажэшкі, “Атрута” М. Гарэцкага, “Модны шляхцюк” К. Каганца і інш. Але развіццё беларускага нацыянальнага тэатра сустракала на сваім шляху рашучыя перашкоды з боку польскіх улад. Пастаноўка п’ес, дэкламацыя вершаў, выступленні самадзейных хораў знаходзілі жывы водгук у простых людзей, будзілі іх думкі і пачуцці, уздымалі нацыянальную свядомасць, клікалі да барацьбы.

У 20–30-я гг. ХХ ст. у Заходняй Беларусі развівалася і выяўлен­чае мастацтва. Сваім нацыянальным каларытам вызначыўся тале­навіты мастак і скульптар, адзін з прыхільнікаў гістарычнага раман­тызму Я.Н. Драздовіч. Захоплены гармоніяй Сусвету, ён першым з беларускіх жывапісцаў стварыў шмат карцін на касмічную тэму (“Сустрэча вясны на Сатурне”, “Жыццё на Сатурне”, “Жыццё на Месяцы”, “Жыццё на Марсе”). Пры гэтым нават на чужых, невя­домых планетах Я. Драздовіч згадваў краявіды роднай Беларусі, яе прыроду. Услед за Н. Ордай мастак шмат зрабіў для занатавання на сваіх малюнках многіх помнікаў старажытнага дойлідства, кур­ганаў, капліц, гумнаў, хат.

У залаты фонд беларускага жывапісу ўвайшлі таксама карціны “Беларусы”, “Шляхам жыцця”, “Усяслаў Полацкі” П.А. Сергіевіча; “Бег”, “Жніво”, “Ля студні” М.К. Сеўрука, “Прыдарожныя бярозы”, “Рынак у Слоніме” А.Д. Карніцкага, творы Я.М. Горыда, М. Ва­сі­леўскага і іншых. Працягваў маляваць, афармляць спектаклі і выкладаць у Віленскім універсітэце вядомы мастак Ф. Рушчыц (1870–1936 гг.). Нейкі час у Вільні працаваў тэарэтык і практык авангарда мастак У. Стрэмінскі (1893–1952 гг.). Нягледзячы на розныя стылі і манеру напісання карцін, жывапіс Заходняй Беларусі захаваў нацыянальную адметнасць, свежасць, каларыт.

Важнай для росту самасвядомасці беларусаў была дзейнасць Беларускага навуковага таварыства (Вільня, з 1918 г.) і Віленскага беларускага музея імя І. Луцкевіча (з 1921 г.). На ніве беларушчыны працавалі таксама збіральнік беларускага музычнага фальклору, кампазітар Антон Грыневіч (1877–1937 гг.), аўтар больш за 100 твораў кампазітар Ян Тарасевіч (1889–1961 гг.), драматург Францішак Аляхновіч, ксёндз Адам Станкевіч (1891–1949 гг.) і іншыя.

Аднак у 1937 г. дзейнасць ТБШ была спынена. Пачалася ліквідацыя беларускай нацыяльнай школы і ў 1939 г. беларуская адукацыя ў Заходняй Беларусі фактычна ўжо не існавала. Закрываліся не толькі школы, гімназіі, семінарыі, але і клубы, бібліятэкі, было спынена выданне беларускіх газет і часопісаў, забаранялася выкарыстанне беларускай мовы ў дзяржаўных уста­новах і органах мясцовага самакіравання, узмацнілася акаталіч­ванне. У выніку такой палітыкі колькасць непісьменных сярод беларусаў складала амаль 50 %. Колькасць беларусаў у Віленскім універсітэце, адзінай ВНУ у “крэсах усходніх”, у 1934 г. складала толькі 1, 55 %, а ў 1937/1938 навучальным годзе з 3110 студэнтаў беларусаў было толькі 36 (1, 15 %). Ва ўсёй Польшчы ў 1935 г. сту­дэнтаў беларусаў было каля 200 чалавек, або 0, 5 % ад усіх сту­дэнтаў ВНУ, але і гэта былі пераважна дзеці заможных сялян і дробнай буржуазіі.

Нягледзячы на падзел Беларусі на заходнюю і ўсходнюю часткі, яе культура захавала пэўную адметнасць і адзінства. У той жа час палітыка паланізацыі ў Заходняй Беларусі нанесла яе культурнаму развіццю значныя страты.

Тэма 11. Беларусь у гады Другой сусветнай

і Вялікай Айчыннай вайны

11.1. Міжнародныя адносіны напярэдадні і ў пачатку Другой сусветнай вайны.

11.2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі на тэры­торыі Беларусі.

11.3. Акупацыйны рэжым. Партызанскі і падпольны рух.

11.4. Вызваленне Беларусі ад нацысцкіх захопнікаў. Завяршэнне Другой сусветнай вайны.

11.1. Міжнародныя адносіны напярэдадні і ў пачатку

Другой сусветнай вайны

У 1930-я гг. міжнароднае становішча ў свеце ўскладнілася. На Далёкім Усходзе Японія пачала агрэсію супраць Кітая. Утварыўшы на захопленай частцы кітайскай тэрыторыі марыянетачную дзяржаву – Манчжоу-го, яна пачала з гэтага плацдарма варожыя дзеянні на ўсходняй мяжы СССР. На еўрапейскім плацдарме ў Германіі і Італіі былі ўсталяваны фашысцкія рэжымы і гэтыя краіны пачалі хутка нарошчваць ваенную моц з мэтай перагляду межаў, сфер уплыву і міжнародных адносін, якія ўсталяваліся пасля першай сусветнай вайны. Ім супрацьстаялі у першую чаргу Францыя і Англія – пераможцы першай сусветнай вайны, якія не хацелі страціць свае калоніі і іншыя набытыя тэрыторыі, а таксама свой уплыў у Еўропе. У парушэнне ўмоў Версальскага дагавора ў Германіі была ўведзена ўсеагульная воінская павіннасць, разгар­нуліся падрыхтоўка магутнай рэгулярнай арміі, выпуск цяжкага ўзбраення, хуткімі тэмпамі ствараліся ваенна-паветраныя і ваенна-марскія сілы. Савецкі Саюз у гэтых умовах імкнуўся не ўмешвацца ў канфлікты еўрапейскіх дзяржаў. Адначасова савецкі ўрад спраба­ваў стварыць сістэму еўрапейскай бяспекі з мэтай стрымлівання агрэсараў, але безпаспяхова. З другога боку, у 1936 г. Германія, Італія і Японія заключылі “Антыкамінтэрнаўскі пакт”, накіраваны ў першую чаргу супраць СССР. З гэтага ж года Германія і Італія пачалі тэрытарыяльныя захопы: Італія захапіла Абісінію (Эфіопію), Германія ўвяла войскі ў дэмілітарызованую рэйнскую зону, пазней, у 1938 г. – у Аўстрыю. У 1939 г. Італія акупіравала Албанію. У гэты час японскія групіроўкі войск пачалі ваенныя дзеянні супраць СССР спачатку ў раёне возера Хасан, пазней, у 1939 г., на рацэ Халхін-Гол, дзе былі разгромлены савецкімі і мангольскімі вайско­вымі падраздзяленнямі. Але для СССР міжнародная абстаноўка за­ставалася вельмі напружанай. Японія працягвала займаць варожую пазіцыю. У Еўропе кіраўнікі Францыі і Англіі імкнуліся нейкім чынам улагодзіць Германію, тамуў верасні 1938 г. у Мюнхене згадзі­

ліся на ўступку Германіі часткі Чэхаславакіі, што прывяло пазней да поўнай анексіі гітлераўцамі гэтай краіны. Перагаворы, якія ў 1939 г. пачалі СССР, Англія і Францыя, закончыліся безвынікова.

Ва ўмовах узрастання міжнароднай напружанасці і з’яўлення небяспекі супрацьстаяння кааліцыі дзяржаў на Усходзе і Захадзе СССР прыняў прапанову Германіі заключыць пакт аб ненападзенні. Гэты дагавор з сакрэтным дадаткам быў падпісаны 23 жніўня 1939г.

1 верасня 1939 г., у адпаведнасці з прынятым яшчэ ў красавіку планам “Вайс”, Германія пачала ваенныя дзеянні супраць Польшчы. Польская армія значна ўступала нямецкай ў колькасных і якасных адносінах, таму на працягу некалькі тыдняў ваенныя дзеянні былі фактычна скончаны разгромам гэтай краіны.

3 верасня 1939 г., згодна з заключанымі з Польшчай дамоў­леннасцямі, Англія і Францыя аб’явілі вайну Германіі. Неўзабаве ў вайну ўступілі Аўстралія, Новая Зеландыя, Індыя. Лакальны ваенны канфлікт, такім чынам, перарастаў у сусветную вайну

Ва ўмовах, калі польская дзяржава фактычна спыніла сваё існа­ванне, 17 верасня 1939 г. войскі Чырвонай Арміі перайшлі савецка-польскую мяжу і да 25 верасня Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна ўз’ядналіся з Усходняй Беларуссю і Украінай. 28 верасня 1939 г. быў заключаны дадатковы дагавор з Германіяй, які замацоў­ваў новыя дзяржаўныя межы.

Вільня і Віленскі край, якія таксама былі вызвалены Чырвонай Арміяй ад улады Польшчы, згодна з дагаворам, заключаным 10 кастрычніка 1939 г. паміж СССР і ўрадам Літвы, адышлі да Лі­тоўскай рэспублікі.

На працягу 1939 і 1940 гг. Германія праводзіла актыўныя дзеянні па далучэнню новых тэрыторый. Вайна з Англіяй і Францыяй, якая спачатку атрымала назву “дзіўнай” з-за пасіўнасці старон, абярнулася актывізацыяй дзейнасці Германіі, якая захапіла Бельгію, Галандыю і ў чэрвені 1940 г. прымусіла капітуліраваць Францыю. Былі захоплены таксама Данія, Нарвегія, а ў красавіку 1941 г. – Югаславія. Такім чынам, да лета 1941 г. амаль уся Еўропа была акупіравана Германіяй.

СССР таксама пачаў умацоўваць свае заходнія межы. 29 ліста­пада 1939 г., пасля няўдалых перагавораў з фінскім урадам аб пера­дачы ў арэнду паўвострава Ханка і пераносу дзяржаўнай мяжы ўглыб Карэльскага перашэйка савецкі ўрад парваў дыпламатычныя адносіны з Фінляндыяй і 30 лістапада пачаў вайну. Пасля цяжкіх баёў і значных страт да сакавіка 1940 г. абарона праціўніка была прорвана і 12 сакавіка быў падпісаны мір, згодна з якім да СССР адыходзіла тэрыторыя на Карэльскім перашэйку і ў раёне Мурманска. У ліпені 1940 г. у выніку змены ўрадаў у Літве, Латвіі і Эстоніі была аб’яўлена савецкая ўлада і прыбалтыйскія рэспублікі ўвайшлі ў склад СССР. У жніўні 1940 г. савецкі ўрад патрабаваў ад Румыніі перадачы СССР Бесарабіі і Паўночнай Букавіны, у выніку была ўтворана Малдаўская ССР.

Пасля акупацыі амаль усёй Еўропы Германія пачала рыхтавацца да інтэрвенцыі на Англію, але няўдачы ў паветраным супраць­стаянні, цяжкасці пры фарсіраванні праліва Ла-Манш, а таксама супярэчнасці на перагаворах паміж Германіяй і СССР у Берліне ў лістападзе 1940 г. прывялі да таго, што 18 снежня 1940 г. Гітлер вярнуўся да свайго ранейшага стратэгічнага курса на пашырэнне тэрыторыі на ўсходзе і зацвердзіў дырэктыву № 21 – план “Барба­роса”. Германія пачала рыхтавацца да вайны з СССР.

11.2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі

на тэрыторыі Беларусі

Згодна з планам “Барбароса” супраць СССР было сканцэнтра­вана 190 дывізій, у тым ліку 19 танкавых і 14 матарызаваных, 4 паветраных флоты, у складзе якіх налічвалася каля 5, 5 млн. салдат і афіцэраў, каля 4, 3 тыс. танкаў, 47 тыс. гармат, каля 5, 5 тысяч самалётаў. Чырвоная Армія к чэрвеню 1941 г. налічвала каля 5 млн. чалавек, з іх на заходніх межах знаходзілася каля паловы яе складу. Але па колькасці танкаў і самалётаў Чырвоная Армія не ўступала нямецкай.

22 чэрвеня 1941 г. Германія без аб’явы вайны пачала ваенныя дзеянні супраць СССР. На яе баку выступілі таксама Італія, Фінлян­дыя, Венгрыя і Румынія. Гітлер і ваеннае камандаванне разлічвалі на ўнутраную слабасць савецкай ўлады, міжнацыянальныя канф­лікты і, галоўным чынам, на ваенную магутнасць германскай арміі, што дазволіць, на іх думку, правесці “бліцкрыг”, разграміць СССР за некалькі тыдняў.

Наступленне вялося сіламі трох груп армій – “Поўнач”, ”Цэнтр” і “Поўдзень”, пры гэтым значная частка бронетанкавых сіл і авіяцыі была сканцэнтравана ў цэнтры. Войскі Заходняй асобнай вайсковай акругі, якія дыслацыраваліся ў Беларусі, на напрамку галоўнага ўдара вермахта мелі прыкладна аднолькавую колькасць танкаў і самалётаў, але ўступалі праціўніку ў жывой сіле і лёгкім узбраенні.

Стварыўшы 3–4-кратную перавагу ў сілах на напрамках галоў­ных удараў, нямецкія арміі хутка прарвалі абарону савецкіх войск у раёнах Брэста і Гродна і пачалі хутка рухацца ў напрамку Мінска. Спробы правесці контрудары з боку Беластока і ў раёне Камянца–Жабінкі значных вынікаў не далі. Жорсткія баі разгарнуліся ў раёне Мінска, дзе было знішчана 100 і падбіта больш за 200 танкаў праціўніка, але 28 чэрвеня горад быў захоплены і ў акружэнне трапілі значныя сілы савецкіх войск.

Каля месяца гераічна змагаліся з ворагам абаронцы Брэсцкай крэпасці.

У канцы чэрвеня напружаныя баі шлі на Бабруйскім і Барысаў­скім напрамках. У раёне Бабруйска мужна абараняліся байцы 4-га паветрана-дэсантнага корпуса. На р. Бярэзіна каля Барысава амаль тры дні стрымлівалі праціўніка часці 1-й Маскоўскай пралетарскай дывізіі і курсанты танкавага вучылішча. Яны нанеслі значны ўрон нямецкім войскам, але вымушаны былі адступіць.

Няўдачай закончылася спроба савецкага камандавання стварыць новую лінію абароны па р. Днепр–Заходняя Дзвіна. Гераічна абара­няла г. Віцебск 153-я стралковая дывізія. Жорсткія баі разгарнуліся ў раёне г. Лепеля, тут 6–10 ліпеня сіламі двух мехкарпусоў у напрамку Сянно быў праведзены контрудар. З двух бакоў у баях удзельнічалі да 1500 танкаў. У ходзе баёў была знішчана матары­за­ваная дывізія праціўніка, значная колькасць гармат, транспартных сродкаў, жывой сілы, зніжаны тэмп прасоўвання войск вермахта. Але з дапамогай рэзерваў і авіяцыі немцы спынілі контрна­ступ­ленне савецкіх войск, якія са стратамі адышлі да г. Оршы. У г. Оршы 14 ліпеня ўпершыню былі ўведзены ў дзеянне рэактыўныя ўстаноўкі, якія затым атрымалі назву “Кацюшы”.

23 дні працягвалася абарона г. Магілёва. Не здолеўшы захапіць горад лабавым ударам, гітлераўцы фарсіравалі Днепр на флангах каля гарадоў Шклоў, Быхаў, Чавусы і такім чынам акружылі горад. Але і ў акружэнні байцы 172-й стралковай дывізіі і народнага апалчэння 10 дзён стрымлівалі націск 6 пяхотных і танкавых дывізій праціўніка. Толькі 12 ліпеня 1941 г. у 12-гадзінным баю на Буйнічскім полі вораг страціў каля 30 танкаў. У ноч з 25 на 26 ліпеня абаронцы Магілёва зрабілі спробу прарвацца з акружэння, частцы гэта ўдалося, але многія загінулі.

На гомельскім напрамку быў нанесены контрудар у напрамку Бабруйска, у выніку часова былі вызвалены Жлобін і Рагачоў. Кавалерыйская група ў складзе 3 дывізій пад камандаваннем генерала А. Гарадавікова ў ходзе кавалерыйскага рэйда вызваліла Глуск, Старыя Дарогі. Нягледзячы на частковыя поспехі, гэтыя контрудары не змянілі агульны ход ваенных дзеянняў, але адцягнулі буйныя сілы праціўніка, нанеслі яму значныя страты. У цэлым жа Чырвоная Армія панесла ў Беларусі вялікія страты і павінна была адступаць. Але і гітлераўскае камандаванне, сутык­нуўшыся з жорсткай абаронай на цэнтральным напрамку, павінна было змяніць свае планы. Гітлер аддаў загад часова прыпыніць наступленне ў цэнтры, каб умацаваць флангі групы армій “Цэнтр”. Такім чынам, быў выйграны час для арганізацыі рубяжоў абароны на маскоўскім напрамку.

Згодна з атрыманай дырэктывай, 25 дывізій вермахта, галоўным чынам, танкавых і матарызаваных, павярнулі на гомельскі напра­мак, дзе абараняліся 13-я і 21-я арміі. 19 жніўня Гомель быў захоп­лены ворагам і да канца жніўня ўся тэрыторыя Беларусі аказалася ў зоне акупацыі.

Такім чынам, з аднаго боку, план “Барбароса”, які прадугледж­ваў заканчэнне вайны за 3–4 тыдні, з-за супраціўлення савецкіх войск быў правалены. Вораг панёс значныя страты і Беларусь была захоплена толькі ў выніку 2-месячных баёў.

З другога боку, Чырвоная Армія ў пачатковы перыяд вайны атрымала вельмі вялікія страты ў салдатах, афіцэрах, ваеннай тэхніцы. Гітлер і яго акружэнне ў канцы ліпеня былі ўпэўнены, што вайна супраць СССР ужо выйграна. Якія ж прычыны няўдач ў пачатковы перыяд вайны?

Вызначыць дакладную дату нападу Германіі на СССР, калі яна неаднаразова пераносілася, а звесткі разведорганаў былі вельмі супярэчлівымі, было практычна нельга. Таму адмоўную роль сыграў фактар нечаканасці і парушэння міжнародных норм. Войны звычайна пачыналіся з фармальнага аб’яўлення, што давала хаця б мінімум часу для прывядзення войск у баявую гатоўнасць. З прычыны нечаканасці нападу трэцяя частка самалётаў была знішчана прама на аэрадромах, што забяспечыла люфтваффе панаванне ў паветры і, як вынік, эфектыўнае знішчэнне жывой сілы і тэхнікі праціўніка ў час бамбардзіровак. Тут сыгралі сваю роль і пралікі, нераспарадлівасць і неарганізаванасць савецкага каманда­вання, якія часам мяжуюць з злачынствам, калі, напрыклад, нераз­групаваныя і амаль не замаскіраваныя самалёты на пагранічных аэрадромах фактычна ператварыліся ў мішэні, а зенітная артылерыя 4-й арміі перад самым нападзеннем была вывезена за 400 км на ўсход для вучэнняў.