Жылыжай құрылысы мен олардың түрлерін таңдау

ХХІ ғ асырдағ ы ө сімдік шаруашылығ ы бойынша болжам, дамығ ан елдер толығ ымен жылыжайғ а кө шуде екендігін кө рсетті. Қ азіргі таң да жұ мыс істейтін жылыжайлардың ауданы Ресейде 2000 га, Польшада 6000 га, Тү ркияда 41000 га, Голландияда 10000 га, Қ ытайда 1500000 га., Қ азақ станда бар болғ аны 58, 6 га.

Жылыжай ө ндірісінен ауа райы мен климат жағ дайларына қ арамай ашық жерлерге қ арағ анда ө те жоғ ары ө нім алуда. Қ азіргі жылыжай ғ имараттары жабық экологиялық жү йе ретінде, жарық ө ткізгіш материалдармен жабылып, жасанды климатта ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіретін, аз кө лемді механизацияланғ ан жә не автоматтандырылғ ан технологиялық пакеттермен қ амтамасыз етілген.

Қ азақ станда жеке шаруа қ ожалық тары жабық жерде ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіруге қ ызығ ушылық танытқ анымен, жылыжай қ ұ рылысының қ ымбаттылығ ы жә не білікті мамандардың жоқ тығ ы оны қ олдануғ а толық мү мкіндік бермеуде. Сонымен қ атар қ андай жылыжай конструкциясын таң дауғ а болатындығ ы туралы ақ параттың жоқ тығ ы да, бұ л саланың дамуын тежеуде.

Жылыжай комплексін Қ азақ станда дамытуғ а атсалысып келе жатқ ан Голландия, Израиль, Ресей, Тү ркия, Қ ытай жә не Оң тү стік Корея елдерінің мамандандырылғ ан ірі фирма мен компаниялары.

Израиль мемлекетінен осы саланы дамытуғ а зор ү лес қ осып жү рген ү здік фирмалары – Нетафим, AZRUM, Даган, AGS technology, Ресейден ООО АгроСовГаз, Ресей – Голландия біріккен фирмасы Венло-Проектен Холдинг, Интек, ООО «Гринкомплекс», ООО СпецСтройМонтаж, Тү ркиядан ОЗТОПРАК, Қ ытайдан«NEGEV», Кореядан ВК graenhouses.

Осы фирмалардың ішінде Израиль мен Ресей елдерінің фирмаларының аттары біздің елде белгілі болғ анымен басқ а шетелдік фирмалар осы бағ ытта ә лем рыноктарына енді шығ а бастады.

Жылыжайды таң дау кезінде бірқ атар параметрлерді ескеру қ ажет, атап айтсақ: жылыжайдың пайдалану ауданы, параметр бойынша олар:

– фермерлік жылыжайлар ауданы 500 м² дейінгілер;

– ө ндірістік жылыжайлар ауданы 600 м²-дан жоғ ары болып екі типке бө лінеді.

Осы екі типті жылыжайды дамытуда мына компаниялар ә лем рыногында жемісті жұ мыс істеуде:

1.ООО АгроСовГаз – компаниясы ауданы 60-тан 600 м²-ге дейін жылыжай салуғ а;

2. «Интек»компаниясы жылыжай ауданы 12150 м² салуғ а маманданғ ан.

3. ООО ГринКомплекс, NEGEVауданы 600м²-қ а дейін;

4. ВК graenhouses ауданы 500 м²-қ а дейін салуғ а маманданғ ан.

Осылардан басқ а бұ л компаниялар ө ндірістік жылыжайларды салып бере алады. Жылыжай жабдық тарын шығ арушы елдердің рыноктағ ы ү лесі 5.29-кестеде кө рсетілген.

5.29-кесте. Жылыжай жабдық тарын шығ арушы елдер.

Металлоконструкциялы жылыжайлар кез келген ауа-райы жағ дайына тө зімді болып келеді, ал жел мен қ ар қ ысымына тө зімді бұ л Ресейде шығ арылғ ан жылыжайлар. Бұ л елде шығ арылғ ан жылыжайлар РФ мен Еуропа елдерінің NEN 3859 норма стандарттарына сә йкес келеді (5.30-кесте). Олар жел қ ысымы (530 н/м²) мен қ ар қ ысымына (500 н/м²) жә не ө сімдік қ ысымына (250 н/м²) ө те тө зімді болып келеді, сондық тан бұ л жылыжайларды кез келген климаттық зонада орналастырып пайдалануғ а болады.

5.30-кесте. Жылыжай салудың норма стандарттары

Жылыжай тө бесін жабатын материалдардың ішінде шынының кө птеген артық шылық тары бар, атап айтқ анда, ол жоғ ары жарық ө ткізгіштігі, уақ ытқ а байланысты беріктігінің ө згермеуі, химиялық инерттілігі, абразивті ә рекеттерге жоғ ары тө зімділігі жә не сыртқ ы кө рінісінің уақ ытқ а байланысты ө згермейтіндігі. Негізі кемшілігі шынының морт сынғ ыштығ ы, салмағ ының ауырлығ ы, жоғ ары жылу ө ткізгіштігі.

Жылыжайларды салуда кө бірек М4 жә не М5 маркалы шынылар қ олданылады. Жаз айларында шыны жабылғ ан беттер кө п кү н радиациясын беретін кө з ретінде саналады. Мысалы: ауданы 10 м² кә дімгі шыныдан қ уаттылығ ы 6000 вт жылу ө теді.

Шыныдан басқ а жылыжай беттерін жабу ү шін профилирлік ПВК пленкасы, полиэтилин мен поликарбонат, кө бінесе қ алың дығ ы 8 мм жә не 10 мм поликарбонат қ олданады.

Қ алың дығ ы 6 мм болатын поликарбонат 2, 1 Дж соқ қ ығ а шыдам береді. Қ алың дығ ы 2 см поликарбонатпен жабылғ ан жылыжай панелі 114 км/сағ. жылдамдық пен келіп соғ атын мұ з бұ ршақ тың соқ қ ысына шыдайды, бұ л жылдамдық боран, дауыл кезіндегі желдің соқ қ ысына тең. Қ азір жабын материалдарын шығ аратын ө ндірістік мекемелер жарық ө ткізгіштігі ә ртү рлі дең гейдегі материалдарды шығ аруғ а мү мкіндіктері бар. Олардың тү скен сә улені шағ ылдыру кө рсеткіштері ә ртү рлі, УК сә улені ө ткізбейтін, ө ткізетін жә не толқ ын ұ зындығ ына байланысты тү сетін сә улені реттейтін қ абілеттілігі бар, беттері қ онденсатпен ө ң делген материалдарды шығ ара алады. Жылыжай беттерін жабуғ а арналғ ан материалдардың пластикалығ ы мен беріктігі жә не тө зімділігі жоғ ары болғ андық тан, олардың қ алың дығ ы 0, 3 – 0, 7 мм, салмағ ы ө те аз, бірақ соқ қ ы мен қ ысымдарғ а аса тө зімді, ұ зындық тары шектеусіз панел-лист ретінде шығ аруғ а болады. Мұ ндай панелдер практикалық тү рде 100% сенімді, қ ыс мезгілі мен кез келген уақ ытта жинап пайданалануғ а болады. Полиэтиллен ө те жең іл болғ андық тан, ол ені 15 м болатын руллон тү рінде шығ арылады.

Еуропа елдері энергоресурстарды экономдап ү немдеу мақ сатында біртіндеп классикалық жылыжайларғ а ауысуда, олар ауа қ абатын тө сеніш (падушка) ретінде пайдаланатындық тан, кө п жылу сақ талады, бірақ бұ л жағ дайда кү н сә улесін ө ткізу пайызы тө мендейді. Егер шыны практикалық тү рде кү н сә улесін 100%-ғ а ө ткізетін болса, пластик 99 % кү н сә улесін ө ткізеді.

Ең арзан материал ретінде кө п қ абатты пленка қ олданады. Ол 5-6 жылғ а шыдап, кү н сә улесін 95 % ө ткізеді. Голландия мен Ресей фирмалары негізінен жылыжайда тек шыны мен поликарбонатты пайдаланса, Корея мен Қ ытай фирмалары – ө те жең іл полиэтиленді пайдаланады.

Жылыжайдағ ы жарық мө лшері – Еуропа елдерінде шығ арылғ ан жылыжайда пайдаланылатын жарық тың мө лшері 1% тө мендесе, алынғ ан ө німде 1% кемиді деген ереже қ алыптасқ ан. Сондық тан бұ л елдерде жабынды материалдардың жарық ө ткізгіштігіне зор мә н беріледі:

– бір қ абатты полиэтилин 90% жарық ө ткізеді;

– екі қ абатты полиэтилен 82% жарық ты ө ткізеді;

– шыны 90% жарық ты ө ткізеді.

Жылыжайдың жарық тану дә режесіне ық пал ететін кө птеген факторлар бар. Олар:

– жылыжайды жабатын материалдардың жарық ө ткізгіштігі;

– оның бетінің ластану дә режесі;

– қ араң ғ ылау мен кө лең кілеуге пайдаланатын конструкция элементтерінің саны;

– конструкцияны, яғ ни ғ имараттың ішіндегі материалдар мен жер бетінің сә улені шағ ылыстыру қ абілеті.

Пленкамен жабылғ ан жылыжай жоғ ары конструкциясы оның ішіндегі ө сімдік пен жер бетіне аз кө лең ке тү сіріп кө п жарық береді. Пластик – жең іл материал болғ андық тан, оны жинау оң ай жә не онша кө п конструкция бө ліктерін беріктендіруді қ ажет етпейді. Сонымен қ атар активті кү н ыстығ ы кезінде оның жарығ ын қ араң ғ ылайтын жү йелердің керегі де болмайды, ө йткені пленканың жарық ты шашыратқ ыш кө рсеткіші жоғ ары жә не полиэтиллен УК сә уленің біраз бө лігін ө зінен жібере алады. Бұ л қ асиет пленкалы материалды жабындық ретінде пайдаланудың артық шылығ ын кө рсетеді, мұ ндай жылыжайларда қ ұ мырада ө сірілетін ө сімдіктер мен гү лдерді ө сіруде кең інен қ олданады.

Субстрат. Жылыжайда қ олданылатын жаң а технологиялар арқ ылы ө сімдіктерді тек топырақ та ғ ана ө сірмей, арнайы жасалғ ан субстраттарда да ө сіруге болады, ө йткені бұ л субстраттар коректік ерітінділермен қ анық тандырылады.

Сондық тан мұ ндай жылыжайларда тү рлі ауылшаруашылық дақ ылдарын – кө кө ніс, гү лдер, бақ ша дақ ылдарын жә не тағ ы басқ а тү рлі ө сімдіктерді ө сіруге болады.

Ә лемде субстраттарды шығ аратын ү ш зауыт бар. Субстраттарды қ олдан у ө сімдіктерді кү туді жең ілдетіп оның ө суін, биіктігін, оларғ а қ ажетті ерітінділер консентрациясын толығ ымен компьютермен басқ аруғ а болады. Ө су биіктігі мен кезең іне байланысты, оларды ә ртү рлі субстраттарғ а кө шеттеуге болады.

Субстраттарды пайдалану жылыжайды топырағ ы қ ұ нарсыз жерлерге салуғ а мү мкіндік береді. Бұ л Қ азақ стан ү шін ө те оң ды, ө йткені оның жерінің басым кө пшілігінің қ ұ нары аз болғ андық тан ауылшаруашылығ ы ү шін жарамсыз болып келеді.

Қ азіргі таң да республика жерінің 70 пайызы ә ртү рлі дә режеде дегдарацияғ а бұ зылуғ а ұ шырап шө л далағ а айналуда. Жылыжай қ ұ нарлы топырақ та соғ ылса, ол жердің топырағ ы субстратты пайдаланғ андық тан 23 жыл демалып ө зінің қ ұ нарлығ ын жоғ алтпайды. Сонымен қ атар дақ ылдың ө сіп дамуын ә ртү рлі сатыларғ а бө ліп тастауғ а болады, яғ ни 1-сатыда дақ ыл тұ қ ымынан ө сіп кө ктейді, одан соң оны кең басқ а субстратқ а кө шеттеп ауыстырады. Бұ л жерде ө сімдік кү ш алып, бойы ө сіп жетілгеннен кейін, соң ғ ы сатыда оны субстратты қ ап деп аталатын қ апқ а отырғ ызады.

Жылыжай бағ асы. Қ азіргі таң да ә лемде жылыжайдың: шынылы, пластикалық жә не пленкалы сияқ ты ү ш тү рі кең тарағ ан.

Осылардың ішіндегі ең қ ымбаты жә не жиі қ олданылатыны, бұ л – шыныдан жасалғ ан жылыжайлар. Бірақ бұ л жылыжайларды салудың қ иындығ ы кө п жә не олар қ ол ең бегін кө п қ ажет етеді, ө йткені 1 га комплексті салу ү шін массасы 100 тонна шыны қ ажет. Сонымен қ атар шынының жоғ ары жылу ө ткізгіштік қ асиеті жылудың кө п мө лшерде шығ ындануына алып келеді.

Сондық тан оның каркасын тұ рғ ызып, шынымен жабу ү шін, ауданы 1 гектар жылжай қ ұ рылысы кемінде 800 мың еуро тұ рады жә не бұ ғ ан қ осымша жарық қ а, жылуғ а, суаруғ а кететін шығ ындарды қ осу керек. Сонда орта есеппен ауданы 1 гектар жылыжай салу ү шін, кемінде бағ асы 2 млн евро болатын қ аражат керек.

Жылыжай конструкциясын таң дауда оның қ андай сферада пайдаланатындығ ына кө ң іл бө лу қ ажет, ө йткені жылыжайда раушан гү лін ө сіретін болсақ, ол 50% рентабелділік береді, хризонтемма гү лін ө сірудің рентабелділігі 60-65%, ал кө кө ністердің кө рсеткіштері тым тө мен. Мамандардың есептері бойынша кө кө ніс дақ ылының рентабелділігі 15%-дан 30% аралығ ында жә не ол жылыжай салынғ ан аймақ қ а, пайдаланылатын жылу кө здеріне жә не алынғ ан ө німді ө ткізетін жердің арақ ашық тығ ына байланысты.

Сондық тан жылыжайларда кө кө ніс ө ндірісіне қ арағ анда, гү л ө сіру -40-50% жоғ ары пайда береді. Гү л ө сірілетін 1 га жылыжайлардың ө зінің қ ұ нын ақ тауы максимум 3-4 жыл, ал кө кө ністің ө зін-ө зі ақ тауы 5-6 жылғ а созылады. Бұ л шын мә нінде, ө те ұ зақ мерзім, ө йткені кредит беретін банктар мұ ндай ұ зақ мерзімге кө нбеуі мү мкін.

Сонымен қ атар жасанды субстраттардың қ ұ ны – дақ ылдың беретін ө німінің бағ асына да ә серін тигізеді. Ө йткені жасанды субстраттарда ө скен дақ ылдарды белгілі бір биіктікке ілетін жіптер мен субстрат салынғ ан лотоктар желісі, қ оректік ерітіндіні беріп шығ аратын дренаждар жү йесі, тың айтқ ыш беретін торап мен тамшылатып суару жү йесінің бағ алары ескерілуі қ ажет.

Барлық бө лінген қ аражаттың ең кө п бө лігі 50% жылу мен вентиляция жү йелеріне кетеді, бұ ғ ан қ осымша шығ ын – қ аражаты қ араң ғ ылау пердесіне, жылу жинағ ыш экранғ а жә не микроклиматты реттейтін автоматтандырылғ ан жү йеге жұ мсалады. Сонымен қ атар барлық бө лінген қ аражаттың 2/3 бө лігі жылыжайды кү тіп ұ стайтын персоналдың айлығ ына кетеді.

Егер соғ ылатын жылыжайларда қ ұ ны бойынша бағ алайтын болсақ, ең қ ымбаты бұ л Израиль елінің фирмалары шығ арғ ан жылыжайлар, ө йткені олар ең жақ сы қ азіргі заманғ ы қ ұ ралдармен жабдық талғ ан, олардың жасағ ан 1 га жылыжайының бағ асы 2 млн евродан асады.

Ө зінің сапасы жө нінен Израиль елінің жылыжайларынан кем тү спейтін бұ л Ресей елінің фирмалары жасағ ан жылыжайлар, олардың бағ асы 1 га жылыжай ү шін 1, 1 млн евро. Бұ лардың негізгі кемшілігі жылыжай комплектациясы толық емес, оны толық тыру ү шін кейбір жабдық тарды осы Еуропа елдерінен сатып алу керек.

Тү ркия елінен шығ арылатын жылыжайлардың бағ асы осы Израиль мен Ресейде шығ атын жылыжай бағ аларының ортасында, бірақ олар толығ ымен Тү ркия елінен шығ атын қ ұ ралдармен толық жабдық талғ ан.

Оң тү стік Корея елінен шығ арылғ ан ауданы 1 га жылыжайлардың бағ асы 700000 доллар, бірақ бұ ларда толық жабдық пен келмейді.

Ең арзан бағ а бұ л Қ ытай елінен шығ айтын жылыжайлардың бағ асы, ауданы 1 га жылыжай 250000 доллар тұ рады. Бұ л жылыжайлар тамшылатып суару жә не вентиляциялық жү йесімен, қ араң ғ ылайтын пердемен қ амтамасыз етіліп, поликарбонатпен жабылады олардың жұ мыс істеу мерзімі 7-10 жыл, ал пленкамен жабылатын жылыжайлардың жұ мыс істеу мерзімі 5-7 жыл. Бұ л жылыжайлар толық жабдық тармен жабдық талмағ ан. Қ азіргі кезде кө птеген жылыжай шығ арушы елдердің ө ндіріс орындарының ө кілеттері Қ азақ станда бар, оларғ а сұ раныс беру арқ ылы осы жылыжайларды алуғ а болады.

Жылыжай кө рсеткіштерін салыстыру. Жалпы жылыжайлар ірі ө неркә сіптік жылыжайлар мен майда жылыжай кө рсеткіштер тү рінде болады. Ө неркә сіптік жылыжайларды барлық аймақ тарда салуғ а болады. Маусымаралық кезең де базарды кө кө ніс ө німдерімен толық қ анағ аттандыра алады, бірақ дайын ө німдердің ө зіндік қ ұ ны ө те жоғ ары- қ ымбат келеді..

Майда жылыжайларды (жылыту жү йесімен) салу Оң тү стік аймақ тарда жү зеге асады жә не маусымаралық кезең дері базарды кө кө ніс ө німдерімен жарым-жартылай қ амтамасыз ете алады.

Жылыжайда ө сімдіктерді ө сіру технологияларын салыстыру

Жылыжайларда ө сімдіктерді ө сірудің:

– жер асты ө сімдіктері;

– субирригациялық ө сімдіктер;

– аз кө лемді алатын ө сімдіктер;

– сулық ө сімдіктер;

– аэропондық дақ ылдар сияқ ты технологиялары қ олданылады.

Бү гінгі таң да ең кө п қ олданып таралғ аны бұ л дақ ылдарды – жасанды субстраттарда ө сіру (гидропоника) технологиясы.

Жылыжай топырақ тарында дақ ылдарды ө сіру бірте-бірте қ алып бара жатыр, бұ л технология ескі жылыжайларда осы кү нге дейін қ олданылуда. Ө йткені ескі жылыжайларда субстраттарғ а қ ажетті лотоктарды орналастыруғ а болмайды, сонымен қ атар мұ ндай жылы жайларда ө сімдік тамырлары дамығ ан (25-30 см) қ абаттағ ы топырақ тар 10-12 жылда ғ ана ауыстырылады жә не жыл сайын топырақ ты ө ң деу, зиянкестермен ауруларғ а қ арсы дә рілерді бү рку вегетация сайын қ айталанып тұ рады.

Гидропоникалық ә дісте топырақ тың орнына инертті субстраттар, яғ ни шағ ал, керамзит, перлит, минеральды мақ та қ олданылады. Субстрат тамыр жү йесіне жайлы орта болып табылады, ө сімдік қ оректік заттарды оғ ан берілетін сулы ертіндіден алады, ө йткені ол ерітіндіде ө сімдікке қ ажетті барлық тұ здар бар.

Жылыжайларда кө кө ніс ө сімдігінен мол, сапалы ө нім алу мен кол ең бегін қ ысқ артуда жаң а прогрессивті энергияү немдегіш технологияны қ олдану мен жаң а ғ ылыми-техникалық базаны қ ұ растырудың маң ызы зор.

Ә лемде соң ғ ы жылда аз кө лемді субстраттарда кө кө ністі ө сіру кең кө лемде ө ріс алуда Скандинавия елдерінде осы жаң а технология бойынша ө сірілген кө кө ніс дақ ылдарды барлық жылыжай ө німнің 80%-ын береді. Голландияда бұ л кө рсеткіш 50 %-дан артық, яғ ни кө кө ніс дақ ылдары алатын 4000 га жердің 2000 га-дан астамы аз кө лемді субстраттарда, яғ ни минералды мақ таларда кө кө ніс дақ ылдары ө сіріледі.

Пленкалық жылыжайларда Жер шарының тропикалық жә не субтропикалық зоналарында аз кө лемді субстраттарда ө сірілетін технология ескі ө сірілу технологиясын ығ ыстырып пайдаланудан шығ аруда. Мұ ның негізгі себебі – жаң а технологияның жоғ арғ ы экономикалық эффективтілігі мен алынғ ан артық ө нім жә не экономикалық ресурстардың ө те кө п мө лшерде ү немделуі. Сонымен қ атар тамшылатып суаруды қ олданғ анда 1 га жерден алынғ ан ө нім, дә стү рлі технологиямен алынғ ан ө німнен 5 есе артық болуында.

Кө кө ніс дақ ылдарын ө сіруде оғ ан кеткен шығ ынды ү немдеу ү шін:

– жылу энергиясын рационалды пайдалану, субстраттарды астынан қ ыздыру жә не булануғ а кететін энергияны азайту;

– жылыжайғ а қ ажетті топырақ ты дайындау мен ө ң деудің яғ ни қ опсыту, фрезрлеу, т.б. керегі жоқ тығ ы;

– ө сірілетін дақ ыл тү ріне байланысты субстрат – торфтық, минералды мақ талық мө лшерін 15-20 есе азайтуғ а болатындығ ы;

– тамшылытып суару арқ ылы суды ү немдеу жә не оның артық суын қ айтара арқ ылы пайдалану;

– субстрат беттерін пленкамен жабу арқ ылы судың булануына қ ажетті энергияны экономдау;

– минералды тың айтқ ыш кө лемін (40% -ғ а дейін) ү немдеу:

– фитосанитарлық жағ дайды жақ сарту, жылыжайды дезинфекциялайтын пестицидтердің мө лшерін азайту:

– тамыр жайылатын аз кө лемді ортағ а қ ажетті параметрлерді реттеу, яғ ни қ оректік ертіндінің қ ышқ ылдығ ын, қ оректік элементтердің мө лшерін, ылғ алдылық ты, температураны тағ ы басқ а микропроцессорлық техника арқ ылы басқ арып, реттеу арқ ылы алынатын ө німділікті арттыру сияқ ты жұ мыстар атқ арылуы тиіс.

Кө кө ніс дақ ылдарын топырақ сыз ортада ө сірудің басқ а да:

– дә стү рлі технологиядан ө згешілігі мұ нда топырақ ты ө ндеу ү шін кез келген ауылшаруашылық машиналарды қ олданудың абсалютті керегі жоқ тығ ы;

– дақ ылдарды кезектесіп отырғ ызып, ауыспалы егістік жү йесімен, ө сімдіктерді арамшө птерден қ орғ ауды қ олданудың қ ажет еместігі;

– санитарлық шараларды қ атаң сақ тағ анда топырақ сыз ортада ө скен дақ ыл, аурулар мен зиянкестерге қ арсы химиялық шараларды қ олданудан бас тарту, яғ ни сапасы жоғ ары биологиялық таза ө нім алуғ а себеп болатын сияқ ты артық шылық тары бар.

Ө сімдікті ө сіруде қ олданылатын тың айтқ ыштарды беру, суару операциялары автоматталғ ан тү рде атқ арылады. Бұ л технологияны қ олдану барысында кө п ең бек сің іруді керек қ ылатын жұ мыстар орта есеппен, 2-2, 5 есе қ ысқ арады. Суды ү немді экономикалық тү рде жұ мсау бұ л технологияны қ уаншылық аудандарда қ олдануғ а мү мкіндік береді.

Осы технология бойынша кө кө ністі ө сіру жағ дайы мен оны қ оректендіру максималды тү рде тең есіп, ө з кезегіндегі жоғ ары дең гейде стандартты ө німді алуғ а себеп болады. Бұ л технологияда кө кө ніс дақ ылдарын ө сіруде міндетті тү рде есепке алынатын, топырақ тың қ ышқ ылдылығ ы мен топырақ тың агрохимиялық қ ұ рамын ескермеуге болады.

Сонымен қ атар ә ртү рлі кө кө ніс дақ ылдары ү шін бірдей тың айтқ ыш тү рлерін пайдалануғ а болады. Бұ л технология ө сімдіктің ө суін лезде ү детіп, олардың ө німділігін арттырады, яғ ни ө сімдіктің ө суіне қ ажетті физиологиялық ү дерістердә стү рлі технологиямен салыстырғ анда анағ ұ рлым жылдам ө теді.

Гидропоника жағ дайында ө скен ө сімдіктің ө су сипаты, дамуы, сыртқ ы морфологиялық тү рлері ө згереді. Мысалы, томат ө сімдігі егілгеннен 75 кү н ө ткенде биіктігі 3 метрге жетіп, осы уақ ыт ішінде дә стү рлі технологиямен егілген ө сімдікпен 4, 5 есе ұ зын болады. Томат, қ ияр, қ ауын, баклажан ө сімдіктері жеміс ағ аштары сияқ ты ұ зын болып ө седі.

Бірақ топырақ сыз ө сіру технологиясын қ олдану ө зінің қ ымбаттылығ ына байланысты экономикалық эффективтілігін кө рсететін тек кө кө ніс дақ ылдарын ө сіруде тиімді келеді. Оғ ан жемісті, ө сімтал кө кө ністер жә не тез ө сетін жапырақ ты, жасыл тамыр жемісті, бір ай мезгілінде жеміс беретін дақ ылдар жатады.

Жылыжай моделінің қ ұ рамдас бө ліктері. Қ азіргі заманғ ы блоктық жылыжайларды салуда тапсырма берушілер (заказчик) ол жылыжайдың ө зін-ө зі ақ тау мезгіліне кө ң іл бө лу қ ажет, яғ ни экономикалық есептеулер кө рсеткендей, кө птеген технологиялық қ ұ рал-жабдық тар мен соң ғ ы техника жаң алық тары қ олданылғ ан ө неркә сіптік жылыжайлар рентабелді болуы ү шін оның ауданы 2га жә не оданда ү лкен болуы қ ажет. Жылыжайдың ауданы неғ ұ рлым кө п болса, одан алынатын ө німнің қ ұ ны соғ ұ рлым тө мен болады. Егер жылыжайдың ауданы 1 гектардан аз болса, онда оның ө зіндік қ ұ нын азайту ү шін кейбір керекті бағ алы қ ұ рал-жабдық тардан тартынуғ а тура келеді.

Жылыжай қ ондырғ ылары тө мендегідей қ ұ рамдас жекебө ліктерден тұ рады:

Салқ ын ү й. Оның қ ұ рамына болаттан жасалғ ан каркас, алюминийлі конструкция, тығ ыздайтын жә не бекітетін қ ұ ралдар, жабу ү шін қ олданылатын материалдар кіреді. Салқ ын ү й жылжайдың негізі болып табылады, ол ө сімдіктерді жағ ымсыз климаттық факторлардан қ орғ ап, микроклимат пен инженерлік-техникалық жү йелердің дұ рыс сенімді жұ мыс істеуіне ық пал етеді. Тапсырыс беруші – салқ ын ү йдің оптималды параметрін оның технологиялық ерекшелігін, ө ң ірдің климаттық жағ дайын ескеріп (жел, қ ар, бұ ршақ, ауа температурасы), жабынды материалғ а ерекше кө ң іл бө луі қ ажет.

Автоматтық басқ ару жү йесі (АБЖ) жылыжайдағ ы болатын барлық ү дерістер мен жү йенің жұ мыс істеуін қ адағ алап, ондағ ы оптималды микроклиматты (жылыту, вентиляция, суару, булану арқ ылы салқ ындату, перделер арқ ылы қ араң ғ ылау, жарық ты қ осу, СО₂ -мен ү стеме қ оректендіру, т.б.) қ ажетті температураны ұ стап, барлық технологиялық жү йелер мен механизмдердің дұ рыс жұ мыс істеуін қ амтамасыз етеді, бұ л жағ дайда сыртқ ы қ оршағ ан ортаның метеожағ дайлары ескеріледі. АБЖ – сонымен қ атар жергілікті жылыту жү йесі мен магистральды қ ұ быр бойынша келетін жылуды оптимальды вариантқ а сә йкестендіріп басқ арып отырады.

Жылыту жү йесі – жылу бергіштен, яғ ни жоғ ары температурадағ ы буды суғ а айналдырып, 4 контурдан тұ ратын жылыту жү йесін (тө бені жылыту, бү йір қ абырғ аларды, лотоктарды, жиналғ ан ылғ алды жылыту) қ амтиды.

Вентиляция жү йесі – Ауаның оптимальды температурасы мен ылғ алдылығ ын сақ тау ү шін жылыжайда екі вентиляциялық жү йесі жұ мыс істейді. Олар табиғ и (форточкаларды ашып-жабу, тө бедегі форточканы ашу) жә не жасанды (жылыжайдың ішіне орналастырылғ ан вентиляторлар, ауа қ абатын араластырып тұ ру ү шін) болып бө лінеді.

Суару жү йесі – бұ л ө сімдікке қ оректік ертіндіні беретін агрегаттар мен механизмдер комплексі. Бұ л жү йе су қ оры бар резервуар ыдыстан, қ оректі элементтерді автоматты тү рде қ осып тұ ратын дозатордан, негізгі ертінді сақ талатын ү лкен ыдыстан (бактан), магистралды қ ұ бырлар мен тамшылатқ ыштан, дренажды қ айтарма магистралды қ ұ бырлар мен дренаждық фильтрация торабынан тұ рады.

Буландыру арқ ылы салқ ындату – ауаның ылғ алдығ ын артыру ү шін, жылыжайда суды бү ркіп тұ мандатып шашу арқ ылы температураны тө мендетеді. Бұ л жү йе жылыжайғ а суды айдайтын насос пен қ ұ быр жү йелері мен шашырататын – бү ркігіштен тұ рады.

Перделер арқ ылы қ араң ғ ылау жү йесі – жылыжайдың ішкі жағ ында арнайы матадан жасалғ ан перде мен механизмдерден тұ рады. Олар кү ндіз ө сімдікті артық кү н сә улесінен (қ орғ ап) тү нде ауа температурасы тө мендеген кезде жылуды сақ тау ү шін қ олданылады.

СО₂ газымен ү стеме қ оректендіру жү йесі – жылдың суық мезгілінде форточкалар жабық тұ рғ анда, ө сімдіктерге СО₂ жетіспейді, бұ л ү деріс ө сімдіктің ө суімен оның ө німділігіне жә не сапасына кері ә сер етеді. Осы ү дерісті жақ сарту ү шін сұ йық СО₂ газы бар жылжымалы цистерналарды пайдаланып, қ ұ быр жү йелері арқ ылы газды жылыжайғ а береді.

Жарық тандыру жү йесі. Жылыжай энергетикасы. Жылыжайды сә улелендіру қ ондырғ ылары ө сімдіктерді жылыжайды жыл бойы ө сіруде қ осымша жарық тандыру қ олданылады. Бұ л жарық талыну табиғ и кү н сә улесінің жарығ ына ө те жақ ын, жарық тандыру мерзімі тә улігіне 16-19 сағ ат. Қ азіргі кезде кү н сә улесінің спектрліқ толқ ын ұ зындығ ына сә йкес келетін қ уаттылығ ы 600 вт люминесценттік лампалар қ олданылады.

Жылыжайдың –жарық ты ө ткізгіштік коэффициенті (%) оның ішінің жарық тылығ ының сырттағ ы атмосфера ауаның жарық тылығ ымен салыстырғ андағ ы жағ дайын кө рсетеді. Ол жылыжайды жабуғ а кеткен материалдың жарық ө ткізгіштігіне, материалдың жалпы ластанғ анына, жылыжай қ ұ рлысы мен тө бесінің ең істігіне, жарық тың тү су бағ ыты мен тү су бұ рышына тә уелді болады (5.31-кесте). Жылыжайдың жарық ө ткізгіштік коэффициенті мына тең деу бойынша есептеледі:

К _{ө ткізг}.=К_u(1-η)(1-ρ).

Мұ ндағ ы: К_u=(0, 8-0, 9) – перпендикуляр тү сетін сә уле ү шін, ол жарық ө ткізгіш материалдың біріккен коэффициент;

Γ – сә уленің (жарық тың) тү су бұ рышына тә уелді коэффициент;

η – ластану коэффициенті (0-0, 5) аралығ ында ө згереді;

ρ – мө лдір емес заттардың қ араң ғ ылау коэффициенті – 0, 25 қ ыстық жылыжай ү шін, ал пленкалы жылыжай ү шін – 0, 15.

5.31-кесте. K_u, γ -коэффициенттерінің жарық тың тү су бұ рышына тә уелділігі

Қ оршау коэффициенті (К_огр) -жылыжай бетінің қ оршауының (қ абырғ а беті+ бү йір беті+ шатыры) / (жылыжай ауданына) қ атынасы.

Бұ л коэффициент бү кіл жылыжай ауданына кеткен материалғ а, жылу шығ ынына, жабылғ ан шыны немесе пленка ауданына тә уелді болып 1-ден 2, 5 аралығ ында ө згермелі болады. Ангарлы жылыжай ү шін бұ л коэффициент 1, 3-1, 5; ал блоктық жылыжай ү шін 1, 1-1, 25 аралығ ында болады.

Жылыжай ү шін бұ л коэффициенттің аз болуы (К_огр) тиімді жә не жылыжайдың перспективті тү рі бұ л блоктық жылыжайлар. Кө лемдік коэффициент қ ұ рылыстың (жылыжайдың) кө лемінің оның ауданына қ атынасымен анық талады. Жоғ ары биік жылыжайларда вентилляция ө те жақ сы болады. Сонымен қ атар блоктық жылыжайларғ а қ арағ анда, ангарлық жылыжайларда микроклимат жақ сы қ амтамасыз етіледі. Жылыжайлардың ө ндірістік ауданы бұ л ө сімдіктерді ө сіруге арналғ ан топырақ бетінің ауданы, оғ ан бетондалғ ан, технологиялық жолдар кірмейді. Инвентарлы-қ ұ рылыс ауданы – жылыжайдың барлық беттері қ оршалғ ан жердің ауданы. Инвентарлық ауданды қ олдану коэффициенті – ө ндірістік ауданның инвентарлық ауданғ а қ атынасы, егер бұ л коэффициент 0, 85-0, 9 болса, жақ сы деп есептелінеді.

Поликарбонат серпімді сынбайтын рулонғ а орауғ а болатын материал, оның соқ қ ығ а шыдамдылығ ы шынығ а қ арағ анда, 200 есе берік.

Жылыжайда кө кө ніс дақ ылдарының ө німділігін минимальды энергия шығ ынын жұ мсау арқ ылы арттыру- микроклиматты (АБЖ) -автоматты басқ ару жү йесін тұ рақ ты тү рде қ олдануды талап етеді, сонда барлық микроклимат параметрлерінің ішінде ең негізгісі температуралық режим (ТР)

И. Ф. Бородин, Л. Г. Прищеп, В. И. Анискин, Н. Л. Чирныка, В. В. Выходца, В. Р. Кароуспа, В. Я. Коновалов, И. И. Мартышенко т.б. кө птеген белгілі атақ ты ғ алымдардың ең бектері ауылшаруашылық дақ ылдарының динамикалық жылу алмасуын математикалық тү рде ө рнектеуге арналғ ан.

Соң ғ ы кезең дерде жылыжайларда жарық бергіш диодты жарық лампалары бұ рыннан дә стү рлі тү рде қ олданылып келген оптикалық сә улелену кө зі болып табылатын жоғ ары қ ысымды натрийлі лампаларды ауыстыруда.

Жабық жерде кө кө ніс дақ ылдарының ө скінін ә ртү рлі дә рілік, ө сімдіктер, кө к шө птер, газондық шө птер жә не жоғ ары ө німді жаң а сорттар алу ү шін селективті жұ мыстар жү ргізіледі. Энергия тасымалдаушының ү лесі жалпы қ ұ рылымда жылыжай қ ұ рлысын жалпы жылытуғ а кеткен энергияның ү лесі жылыжайдың конструкциясына тә уелді болады. Жылыжайдың ескі конструкцияларында энергия тасымалдаушығ а барлық жылыжайды жылытуғ а кеткен ө ндірістік шығ ынның 45%-дан 70%-ғ а дейіні жұ мсалады.

Қ азіргі жылыжайларды жылытуғ а кететін барлық энергияның 20-30%-ы-ғ ана жылу энергиясына жұ мсалады. Жылыжайларда қ олданылып жү рген жоғ ары қ ысымды натрийлік лампалардың қ уаты 400 Вт-пен 1000 Вт аралығ ында. Спектрдің кө гілдір облысында жататын жоғ ары жарық беретін 150 Лм/Вт жарық диодты лампалардың жұ мыс істеу мерзімі 20.000 сағ атқ а дейін жә не 380 Вт электр кернеулігіне есептелген.

Қ азіргі заманғ ы блоктық жылыжайларды салуғ а тапсырма берушілер (заказчик) жылыжайдың ө зін-ө зі ақ тау мезгіліне кө ң іл бө лу қ ажет, яғ ни экономикалық есептеулер кө рсеткендей кө птеген технологиялық қ ұ рал-жабдық тар мен соң ғ ы техника жаң алық тары қ олданылғ ан ө неркә сіптік жылыжайлар рентабелді болуы ү шін оның ауданы кемінде 2 га жә не одан да ү лкен болуы қ ажет. Жылыжайдың ауданы неғ ұ рлым кө п болса, одан алынатын ө німнің қ ұ ны соғ ұ рлым тө мен болады. Егер жылыжайдың ауданы 1 гектардан аз болса, онда оның ө зіндік қ ұ нын азайту ү шін кейбір керекті бағ алы қ ұ рал-жабдық тардан тартынуғ а тура келеді.