Жасанды ортада өсірілетін өсімдіктердің аурулары мен зиянкестері және оларға қарсы күрес шаралары

Кө кө ніс дақ ылдары ө сіп-ө нуіне ың ғ айлы жылыжай жағ дайлары тү рліше ауру қ оздыратын организмдердің кү шті қ арқ ынмен дамуына қ олайлы орта болып есептелелді. Зақ ымданғ ан кө кө ніс дақ ылдарының кө шеттері ө су барысындакө птеген ауруларғ а ұ шырайды. Қ ияр ө сімдігі кө бінесе, жас ө скіндері тамыр шірімесі, антакноз, аскохитоз, вентуриоз, ақ шірік, ақ ұ нтақ (мучинистая роса), ал қ ызанақ та қ оң ыр дақ ты оң тү стік фитофтороз ауруларымен зақ ымданады.

Жылыжайлардың ішінде тазалық сақ тау ө сімдік аурулары мен зиянкестердің болмауында кө птеген тү рлер ү шін химиялық препараттар пайдаланылады. Сонымен қ атар биологиялық жә не агротехникалық шаралар да қ олданылады. Химиялық жолмен кү ресу кезінде ө сімдікке анағ ұ рлым зиян келмейтіндей болуы керек. Кө птеген пестицидтер ұ нтақ тү рінде болады, оларды кө біне, ө сімдік гү лдеріне, ылғ алдылық қ а сезімтал ө сімдіктерге пайдаланады. Фумигаттарғ а газ немесе бу кү йінде ә сер ететін химиялық заттар жатады. Жылыжайды кешке таман немесе тү нде есік терезелерді жауып, препаратпен ө ң дейді. Бұ л шаралар адам денсаулығ ына зиян келмеу ү шін жү ргізіледі, себебі кө міртегі жанғ анда адам ү шін улылығ ы жоғ ары кө міртегі ангидрид газы бө лінеді.

Ө сімдіктерді қ орғ аудың биологиялық жолдары. Ашық грунтта зиянкестерді табиғ и жаулары – қ ұ стар мен жә ндіктер жояды. Ал жабық грунтта табиғ и тепе-тең дік жойылады, нә тижесінде жаппай зиянкестердің кө беюі байқ алады. Химиялық препараттарды аз пайдалануды кө здеп, кө птеген ғ алымдар ө сімдіктерді биологиялық қ орғ ау жолын ұ сынды. Тә жірибелер кө рсеткендей, бұ л ә діс кө птеген зиянкестердің жойылуына ә келіп соқ тырады. Қ ызанақ сабақ тарының шіруі (ауру қ оздырғ ыш – Didymella lieopersici) кезінде ө сімдік тез солып қ алады. Сабағ ының бетінде қ ара немесе қ оң ыр тү сті ө зек, айналасында саң ырауқ ұ лақ ретінде белгілі майда дақ тар пайда болады. Осы жерлердегі споралар қ ыстап шығ ады да, келесі вегетациялық кезең де инфекцияның жаң а ошағ ы бола алады. Қ атты зақ ымданғ ан ө сімдіктерді алып тастап, қ алғ андарын бенамил немесе каптан ерітінділерімен бү рку қ ажет. Ө сімдік гү лдерінің тү суі топырақ тың қ ұ рғ ақ тығ ына байланысты болады. Сондық тан профилактика ү шін ү немі суарып отырады. Қ ызанақ жемісі тү сінің ө згеруі кезінде жасыл дақ тың болуы немесе қ ызанақ тың бірқ алыпты қ ызарып піспеуі байқ алады.Бұ л ауру жылыжай температурасы жоғ ары болғ анда ө сімдік денесінде калийдің жетіспеуі байқ алады. Сонымен қ атар бұ л белгі болуы кө кө ністе азот жетіспеуінен жә не кү н сә улесінің кө п мө лшерде тү суінен де пайда болады. Бұ л жағ дайды жылыжайдың ішін желдету, ө сімдіктерге кө лең ке тү сіру, дұ рыс қ оректендіру мен суару арқ ылы болдырмауғ а немесе алдын алуғ а болады. Жылыжайғ а қ ызанақ тың жасыл дақ қ а тө зімді сорттарын (Московский осенний, Ленинградский осенний, Внуковский, Ласточка, журавль, т.б.) таң дап алу қ ажет. Сонымен қ атар қ ызанақ та сұ р тү стің пайда болуын темекі мозаикасы тудырады. Жемісті кескен кезде қ абық тың астынан сақ ина тә різді сұ р дақ тар кө рінеді. Бұ л аурумен ауырғ ан ө сімдіктің ө суі тоқ тайды. Алғ аш ауру басталғ анда-ақ зақ ымданғ ан ө сімдіктің барлығ ын жою тиімді.

Қ иярдың сарғ аюы азоттың топырақ та кө п мө лшерде болуынан немесе бірқ алыпты піспеуі кезінде байқ алады. Ол ү шін ауруғ а тө зімді сорттар Бирюса, Грибовчанка, Московский тепличный, Малахит, Зузуля, Манул, т.б. егіледі.

Жү зім ақ ұ нтағ ы (Ауру тудырушы – Uncinula necator) – жылыжайда ө сірілетін жү зімдер ү шін ең кү рделі ауру тү рі. Жапырақ та сабақ та жә не жемістерде ақ шыл бақ тар пайда болады (саң ырауқ ұ лақ споралары). Дамудың ерте сатысында зақ ымданғ ан жемістер тү сіп қ алады. Ал піскен жемістер қ атайып қ исаяды да, ү зіледі, дә л осы жемістер кейінірек басқ а инфекцияны, мысалы, сұ р шірік ауруын жұ қ тырады. Аурудың алғ ашқ ы белгілері білінгенде каптан немесе беномил ерітінділерімен бү ркиді. Магний жетіспеуінен жапырақ та жә не жеміс сабақ тарында кү лгін немесе сарғ ыш тү стер пайда болады. Онымен кү ресу ү шін ө сімдікті кө мірқ ышқ ыл магниймен сабын қ осылғ ан препаратпен (10 л суғ а 200 г) 14 кү нде екі рет бү ріккен пайдалы. Жү зімнің эдема ауруы зақ ымданғ ан жү зім тамыры суды жапырақ тың буландыру дә режесінен асық мө лшерде қ абылдауынан пайда болады. Аурудың белгісі ө сімдік жемісінде немесе жапырақ тың астың ғ ы бетінде сү йелденген кішкене тө мпешіктер пайда болады да, жемістің дұ рыс пісуіне кедергі келтірдеі. Осы тө мпешіктер жарылып, ақ шыл немесе кү лгін дақ тарғ а айналады. Дұ рыс кү тім жасап, топырақ пен ауаны қ ұ рғ атқ анда аурудан ө сімдікті айық тыруғ а болады.

Субстраттарды зарасыздандыру. Ө сімдік ө сіретін жасанды субстраттарды (керамзит, ұ сақ талғ ан тас, т.б.) нематод дернә сілдерінен жә не тү рлі ауру қ оздырғ ыш грибоктардан зарарсыздандыру ү шін карбатион мен формалин қ олданылады.

Карбатион – монометилдитиокарбамин қ ышқ ылының концентрлі тұ зы. Оның тікелей ә сер етуші заты суда жақ сы ериді. Сұ йық тық қ ұ рамында бұ л зат 36, 6-51, 7%. Тө мен температурада ә сер етуші зат тұ нба ретінде тө геді де, жылытқ ан кезде қ айтадан еріп, сұ йық тық бастапқ ы қ алпына келеді.

Формалин – тү ссіз, кейде ашық, сары тү сті сү йық тық. Қ ұ рамында 40% формальдегид бар. Тө мен температуғ а да ұ зақ сақ тағ ан формалин қ ұ рамындағ ы формальдегид параформальдегидке айналып кетеді де, тұ нба ретінде тү біне шө геді. Егер осындай қ алыптағ ы формалинді қ ыздырса, немесе ыстық су қ осса, параформальдегид қ айта формальдегидке айналады.

Негізгі кө кө ніс қ ияр, қ ызанақ егілерден 2–3 апта бұ рын, аралық кө кө ніс жинап алысымен, субстраттарды зарарсыздандыру қ ажет. Ол ү шін субстраттарды егілген ө сімдіктердің қ алдық тарын ә бден тазартады. Мұ нан кейін жылыжай қ абырғ алары, стеллаждың жә не астаушаның жақ таулары, стеллаж астындағ ы топырақ тар, жылыжай ішіндегі жолдар жә не қ ұ рал-саймандар 1–1, 5% карбатион ерітіндісімен немесе 3% формалин ерітіндісімен ө ң деледі. Соң ынан ө сімдіктердің сабақ тары бекітіледі, сым темірлерді дә ріленген шү берекпен сү ртіп, жылыжайдың кіре берісіне дезинфекциялаушы тө сеніш тө сейді. Субстраттарды нематодтардан жә не ауру тудырғ ыш микроскоптық грибоктардан дезинфекциялау ү шін кө бінесе, карботионның 2%-ды ерітіндісі немесе формалиннің 5%-ды ерітіндісі қ олданылады. Дезинфекциялау ү шін субстраттар осы аталғ ан ерітінділерде ү ш тә улік бойы ұ сталады. Дезинфекциялаушы ерітінділер арнаулы қ оректік ерітінділерге арналғ ан бакта даярланады. Одан трубалар арқ ылы стеллаждарғ а не астаушаларғ а, субстраттар толық бататындай мө лшерде жіберіледі. Егер зарарсыздандыру тек нематодтарғ а қ арсы жү ргізілетін болса, онда субстраттарды 2% карбатион ерітіндісінде алты сағ ат немесе 5% формалин ерітіндісінде 24 сағ ат ұ стау жеткілікті. Ал паразиттік грибоктерге қ арсы дезинфекциялау міндетті тү рде ү ш тә улік бойы жү ргізілуі тиіс. Тә жірибелерге қ арағ анда дезинфекциялау уақ ыты ү ш тә улікке жетпеген керамзиттің, паразиттік грибоктерден толық тазартылмағ андығ ы байқ алды. Ал одан аз уақ ыт ұ сталса, грибоктер тіршілігін жоймайды да, субстратта қ алып қ ояды. Егер субстраттар ол ерітіндіге толық батпайтындай болса, онда мезгіл-мезгіл субстраттарды қ алақ шалармен аударыстырып тұ ру қ ажет. Жылыжай толық ө ң деліп болғ ан соң, ерітіндіні қ ұ йып алып, келесі гидропонды жылыжай субстраттарын дезинфекциялауғ а пайдаланады. Карбатион ерітіндісін, сонымен қ атар топырақ ты зарарсыздандыру мақ сатында да қ олдануғ а болады.

Субстраттарды зарарсыздандырудың, кө шет ө сіретін жылыжайлар ү шін де маң ызы ө те зор. Гидропондық жылыжайларғ а арналып ө сірілетін кө шеттер зиянкестермен зақ ымданбағ ан, таза болуы керек. Егер кө шеттердің тамыры паразиттік грибоктармен жә не нематодтармен зақ ымданғ ан болса, онда сол кө шеттер арқ ылы ауру тудырушы микроорганизмдер гидропонды жылыжайларғ а таралады. Сондық тан қ ияр жә не қ ызанақ кө шеттері ө сірілетін жылыжайларда қ олданылатын керамзит немесе гранит ұ сақ тары, міндетті тү рде алдын ала зарарсыздандырылуы тиіс. Гидропонды жылыжайларғ а шымтезекте немесе топырақ қ оспаларында ө сірілген кө шеттерді отырғ ызуғ а болмайды.