Дәнді дақылдардың сапалылығын арттырудың биологиялық негіздері

Бидай. Бидай туралы, ә сіресе, оның морфологиясы мен жү йелілігі, сорттарының алуан тү рлілігі туралы жазылғ ан ғ ылыми ең бектер ө те кө п.

Бұ л ө сімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін білу арқ ылы оны ө сірудің дұ рыс агротехникалық жолдарын таң дау агрохимиялық жә не биологиялық ғ ылымның ө те тығ ыз байланыста екенін кө рсетеді. Бидайдың биологиялық қ асиеттерін, оның потенциалдық мү мкіншілігін ө ндірісте дұ рыс пайдалану арқ ылы максималды ө нім алуғ а болады.

Бидай Жер шарында – ә лемде ең кең тарағ ан дақ ыл, оның тү рлерін Еуропа мен Америка, Ресейдің полярлық солтү стігінің ең суық (Якутия, Верхонянск) жә не Орта Азия мен Африканың, тропикалық Ү ндістан мен Австралияның ең ыстық аудандарында кездестіруге болады.

Кө пғ асырлық егіншіліктегі тә жірибе бидайдың кө п тү рі мен сорттарын дү ниеге ә келеді.

Бидай (Triticum L) – астық тұ қ ымды дақ ылдар (Poaceae). Бидайдың жабайы жә не мә дени тү рлерін П. М. Жуковский (1957), Н. А. Майсурян (1960) 22 ботаникалық тү рлерге бө леді. Олар бір-бірінен биологиялық, морфологиялық, ө ндірістік ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Соның ішінде біздің елімізде кең таралғ ан 2 тү рі бар – ол жұ мсақ жә не қ атты бидай. Хромосом мен соматикалық клетка саны бойынша бидай 4 генетикалық топқ а бө лінеді.

Соматикалық клеткаларында 14 (2п) хромосом бар бидайлар – диплоидтық топқ а жатады. Бұ л тү рге жабайы бірдә нділік, (Tr. algiloploides Bal), жабайы Урарту (Tr. urartu Thum), мә дени бірдә нділік (Tr. monococcum L.) кіреді.

Соматикалық клеткеларында 28 (2п) хромосомы бар бидайлар – тетраплоидтық топқ а жатады. Оларғ а халдскойлық (Tr. haldium Men), жабайы екі дә нділік (Tr. diococides Korn), зандури (Tr. timopheev: Lhuk), колхидтік екідә нділік (Tr. palako Men), мә дени екідә нділік (Tr. dicoccum Schubl), карталинкалық (Tr. persicum Vav), қ атты (дурум) (Tr. durum Desf) тургидум (Tr. turgidum L.), турандық (Tr. orientale Pere), полоникум (Tr. polonicum L.), аббисиниялық (Tr. aephiopicum Jakubs) жатады.

Соматикалық клеткаларында 42 (2п) хромосомасы бар бидайлар – гексаплоидтық топқ а жатады. Бұ л топқ а бидайдың: Маха (Tr. macha Der. Et. Men), Спелта (Tr. spelta L.), жұ мсақ (Tr vulgare Host), домалақ дә нді (сферококум) (Tr sphaerococcum Pers), ванскаялық (Tr. vavilovi Jakubs), кең жапырақ ты (Tr. Amplissifolum Zhuk) тү рлері жатады.

Октаплоидтық топқ а соматикалық клеткаларында 56 (2п) хромосомасы бар бір ғ ана тү рлі қ аракү йетө зімді (грибобойнаялық) бидайлар жатады (Tr. fungicidum Zhuk).

Осы 4 топтағ ы бидайлар бір-бірімен оң ай будандасып, басқ а да тұ қ ым тү рлерін бере алады.

Бидайдың кейбір биологиялық ерекшеліктері мен ауруларғ а тө зімділігі клеткадағ ы хромосом санына байланысты болып келеді.

Кейбір зерттеушілердің пікірінше – 14 хромосомнан тұ ратын бидайдың тобы ә ртү рлі ауруларғ а – соның ішінде тат, қ ара кү йе ауруларына 28 хромосомды жә не 42 хромосмоды бидайларғ а қ арағ анда тө зімді келеді. Жоғ арыда келтірілген топтардағ ы бидай тү рлері кө рсетілген ауру тү рлерімен ауыруы немесе ауырмауы да мү мкін. Ауру кө рсеткіштері бидай сортына, олардың ө су ортасына байланысты келеді.

Морфологиялық жә не шаруашылық белгілеріне қ арай бидайдың барлық тү рлерін:

– жалаң дә нді бидай (ескі аты нағ ыз бидайлар);

– ү лбірлі (пленчатые, полбяные) бидай (ескі аты жалғ ан бидайлар) тү рі деп 2 топқ а бө луге болады.

Мұ ндай бө лулер масақ ты ұ стап тұ ратын сабақ тың сынуы мен дә ннің қ абық шасынан – ү лбірінен оң ай ажырауына байланысты.

І топқ а масақ ты ұ стайтын сабағ ы сынбайтын, дә нді орғ ан кезде ү лбірі дә ннен оң ай ажырайтын жұ мсақ, қ атты, карталинскаялық, полоникум, тургидум, турандық, ванскаялық, аласабойлы, дө ң гелекдә нді, кең жапырақ ты жә не қ аракү йетө зімді бидайлар жатады.

ІІ топқ а масақ ты ұ стап тұ ратын сабағ ы сынғ ыш, жарылғ ан кезде дә ні ү лбірінен оң ай ажырамайтын, мә дени бір дә нді, жабайы бір дә нді, жабайы урарту, халдскаялық, жабайы қ ос дә некті, зандурун, қ ос дә нділік колхидті, Полба, МахСпельта, абиссиниялық бидайлар жатады.

Ә лемде кездесетін бидайдың 22 тү рінен біздің елімізде шаруашылық егіншілікте 6 тү рі: жұ мсақ, қ атты, тургидум, бойы аласа, ү лбірлі (полба) жә не карталинскаялық пайдаланылады. Осылардың ішінде біздің елде ең кө п ө сірілетін жұ мсақ бидайлар (Tr.vulgare) барлық егістіктің 90%-ын алып жатыр, олар кү здік (озимый) жә не жаздық (яровой) болып келеді. Бұ л бидайлар еліміздің солтү стік жә не оң тү стік облыстарында жақ сы ө седі.