Күздік қара бидай

Халық шаруашылығ ында кү здік қ ара бидайдың тағ амдық жә не мал азық тық маң ызы зор дақ ыл. Тағ ам ретінде пайдалануы жө нінен бидайдан кейін екінші орында. Қ ара бидай наны бағ алы, дә мді, қ ұ рамында адам организмінде қ ажетті ақ уыз жә не А, В_1, В₂ жә не Е витаминдері бар. Кү тіміне жә не сортына байланысты дә нінде 9, 2-ден 17% ақ уыз болады. Сабағ ы мал астына тө селінеді, ал қ айнатылғ ан жағ дайда мал азық тық асқ абақ, қ арбыз, турнепс сү рлемдеріне қ осылады. Жер шарындағ ы жалпы егіс кө лемі 16, 4 млн гектар, ТМД-да ол 9 млн гектар жерге егіледі. Соның 70%-дан кө бі Ресейде, Еділ, орталық жә не Орал егістік аудандарында, біршамасы далалы-орман, Беларуссия мемлекеттерінде орналасқ ан. Қ азақ станның солтү стік, батыс облыстарында, Сібірдің аздағ ан жеріне себіледі. Кө рсетілген аймақ тарда кү здік қ ара бидай жазғ ы дақ ылдармен салыстырғ анда тұ рақ ты, кей жағ дайларда жоғ арғ ы ө нім береді. Кү здік қ ара бидай (Secаle сereаle) тамыры шашыраң қ ы 2 м терең дікке кететін, жасыл ө ркенді, сабағ ы 3–5 сабақ шалардан қ ұ ралғ ан, іші қ уыс, айқ ас тозаң данғ ан ө сімдік. Дә ні ақ шыл кө к, сары жә не қ аралау, 1000 дә ннің салмағ ы сортына, ө скен ортасына байланысты 12–35 г дейін болады. Тозаң дануы жел, кө бінесе, жә ндіктер арқ ылы жү реді, қ олайсыз желді, жауынды кездерде тозаң данудың нашарлығ ынан масақ дә ндері толық жетілмейді, кейде дә нсіз болуы да мү мкін. Ылғ алды топырақ та тұ қ ымның ө нуі 1–2 градус, жалпылама ө нуі 10–15 градуста жақ сы жү реді. Ө нгеннен 13–15 кү ннен кейін, ү шінші жапырағ ы пайда болғ аннан 2–3 кү н ө ткенде, тү птенуі басталады. Кө ктемде ауа жылуы 5 градус болғ анда жә не одан жоғ арылағ анда, кү здік бидайдан бұ рынырақ ө се бастайды. Сабақ танып гү лдеуі 14–15 градус, гү лденіп-қ ымырланып пісуі 16–18 градус жылылық ты қ алайды. Басқ а кү здік дақ ылдарғ а қ арағ анда қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді. Кү здік қ ара бидайдың минералдық тың айтқ ыштарғ а, ә сіресе, азотқ а деген қ ажетін кө ң шашумен де қ амтамасыз етуге болады. Кү здік қ ара бидай топырақ қ ұ нарлылығ ын аса қ ажет етпейді, ол жең іл сазды, қ ұ мды жә не борпылдақ қ ұ мды топырақ тарда ө се береді, кейде ерекше қ ышқ ылдық қ а да шыдайды. Тұ зды, батпақ ты жә не ауыр сазды топырақ тарда нашар ө седі. Д. Н. Прянишниковтың зерттеуінше бұ л дақ ылдың топырақ тағ ы фосфорды пайдалануы кө птеген дақ ылдардан артық болса, калийді сің іруі жө нінен тек сұ лыдан ғ ана кем тү седі. Кү здік қ ара бидай дә нді жә не техникалық дақ ылдар ү шін ө те қ олайлы алғ ы дақ ыл болып саналады. Ас бұ ршақ, картоп, мал азық тық сиыржоң ышқ а мен сұ лы қ осылып себілген парларды кү здік қ ара бидайғ а ә зірлегенде жыртылу мерзіміне кө ң іл аударғ ан жө н жә не кү здік танабына агротехникалық жұ мыстарды уақ ытында жү ргізу керек. Транспирациялық коэффициенті 265-418. Сабақ танып, гү лдеп жә не дә нінің толығ уы кезінде дымқ ылдық ты кө п қ ажет етеді. Осы кезең дерде дымқ ылдық тың жетіспеуі, масағ ының қ ысқ а дә нінің ұ сақ болуына ә кеп соқ тырады. Кө ктемде тез ө суі арқ асында кү здік қ ара бидай арамшө птерді басып озады ә рі оларды ә лсіретеді. Гү лдеуі сабақ тануынан 7-12 тә уліктен кейін басталып, 10-15 кү ндей созылады. Гү лденудің баяу жү руіне қ арамастан, басқ а дақ ылдармен салыстырғ анда, дә ні тез піседі. Кей жағ дайларда кү здік қ ара бидайдың пісуі мен себілу мерзімдерінің арасы алшақ болмайды. Орташа ө німі гектарғ а 15-20 ц, жоғ арғ ы ө німі 40-50 ц болады. Ылғ алы мол аудандарда кү здік қ ара бидай тү рі дақ ылдар егілген парларғ а сепсе жә не жақ сы кү тім жасаса, экономикалық тұ рғ ыдан тиімді болады. Бұ л дақ ылдың ә р гектарына 15-20 кг фосфор жә не калий тың айтқ ыштарын кө ктемде, сабақ шық қ анша 1 ц аммиак селтрасын, 1, 5-2 ц суперфосфат беру жоғ ары ө нім алуғ а мү мкіндік береді. Орталық қ ара топырақ ты оң тү стік-шығ ыс аудандарында кү здік қ ара бидайды 15 тамыздан 5 қ ыркү йекке дейін, Сібірде 5-30 тамыз аралығ ында сепкен дұ рыс. Бірақ бұ л себу мерзімдері ауа райына, топырақ ылғ алдылығ ына жә не т.б. жергілікті факторларғ а байланысты ө згеріп отырады. Кү дік қ ара бидай тұ қ ымының себу мө лшері топырақ тың қ ұ нарлығ ына, ылғ алдылығ ына, себу тә сілдеріне жә не егістіктегі арамшө птер санына тікелей байланланысты. Оң тү стік Шығ ыс, Солтү стік Кавказ, Украина, Сібір жә не Солтү стік, Батыс Қ азақ стан аймақ тарында кү здік қ ара бидайдың ә р гектарғ а себу мө лшері 4, 0–4, 5 млн ө німді дә н немесе 1, 2–2 ц, себілу терең дігі 3–4 см, жең іл жә не тез кебетін топырақ тарда 5 см шамасы.Кү здік қ ара бидай егістігіндегі кү тім жұ мыстары – кү зде жә не кө ктемде минералды тың айтқ ыштармен қ оректендіруден, егістіктегі жиналып қ алғ ан суды ағ ызудан, қ ыста тоқ тату мен кө ктемде егістікті тырмалаудан тұ рады. Негізгі егісті жинағ анда мү мкіндігінше дә н ысырабы аз болатын ә дістер пайдаланылады. Ал ылғ алдылығ ы мол аудандарда дә нді толық піскен кезде тікелей комбайынмен орады. Дә нінің толығ уы қ амырланып пісуіне дейін жү ретін болғ андық тан ерте жиналғ ан егін дә ні қ атпарлы, уақ болады. Ал пісіп кеткен егінді орғ анда дә ні масағ ынан кө п тө гіледі. Егін жинауды қ ысқ а мерзімде, 3–4 кү ннің ішінде аяқ талғ ан дұ рыс.