Егіншіліктің және өсімдік шаруашылығының негізгі заңдылықтары

Егіншілік – біріншіден, халық қ а тағ ам, малғ а азық, ө неркә сіпке шикізат ретінде қ ажет ө сімдіктерді ө сіретін ауыл шаруашылығ ының бір саласы; екіншіден, ауыл шаруашылығ ының ө німдерін ө сіру, кү ту, ө німін арттыру, жерді тиімді пайдалану жә не оның қ ұ нарлығ ын арттыруды зерттейтін ғ ылымның саласы. Егіншілік ғ ылымының дамуына байланысты бұ дан агрохимия, агрофизика, селекция, сорт, тұ қ ым туралы ғ ылым, фитопатология, ауылшаруашылығ ы энтомологиясы, суландыру ауыл шаруашылық қ ұ ралдары мен машиналары туралы ғ ылымдар бө лініп шық ты. Егіншілік ғ ылымы бұ лармен тығ ыз байланысты.

Егіншіліктің теориялық негізі – топырақ тану, ө сімдік физиологиясы, микробиология, метеорология, биофизика, биохимия, сондай-ақ кибернетика, радиоэлектроника, механика жә не басқ а да ғ ылымдар.

Ғ ылым мен озық тә жірибенің жетістіктеріне сү йене отырып, егіншіліктің жоғ арғ ы мә дениеті деген ұ ғ ымды іс жү зіне асыруда мынадай заң дылық ты атап ө ткен лазым.

1. Табиғ аттағ ы топырақ тү зілуінің жағ ымды тиімділігі заң ы. Топырақ қ ұ нарлығ ының қ алыптасуы жә не оның біртіндеп арта беретіні, ондағ ы жә ндіктер тіршілігі барғ ан сайын ұ лғ ая беретіні жә не кү н сә улесінің қ уаты мен қ оршағ ан ортаның қ оректік заттарды кө п жинауы, ал содан соң бұ ларды ө зі мекендеген аймақ қ а шоғ ырландыруы, жә ндіктер тіршілігінің жетекшілігінен топырақ тың қ ұ ралуы – осы заң ғ а жү гінеді.

Аймақ тың климаты, жылуы, су тә ртіптері – қ олайлы ө сімдіктердің топырақ қ ыртысының ү стің гі қ абаттарында микрофлоралар мен жануарлар тіршілігінің дамуына жақ сы жағ дайлар жасалатыны белгілі. Мұ ның ө зі топырақ қ ұ ралуын жең ілдетеді, оның қ ұ нарлылығ ын арттыруды тездетуге ық пал етеді. Мұ ндай аймақ тарда топырақ тың ө німділігі, оның биологиялық қ уаты арта тү седі. Мә селен, тоң ды жә не шө лді аймақ тардың топырағ ы табиғ и тұ рғ ыдан ө німділігі ө те кедей болып келеді.

2. Қ оректік заттарды топырақ қ а қ айтару заң ы. Бұ л қ айтару заң ының талабы бойынша – ысырап болу, егінмен бірге кету немесе басқ а да себептерден топырақ тың сің імді қ оректік заттарының тепе-тең дігі бұ зылғ ан жағ дайда, тиісті тың айтқ ыштар енгізу жолымен, яғ ни басқ а да агротехникалық ә дістермен сол тепе-тең дікті қ алпына келтіру қ ажет. Соның ө зінде топырақ – жанды іспетті екенін жә не ондағ ы микробиологиялық жұ мыстар дұ рыс реттелсе, ө сімдіктердің нә р алуына қ иын болып келген заттардың бір бө лігі сің імді кү йге ауысатынын ескерген жө н.

Заттарды қ айтару заң ының бұ зылуы топырақ тың қ ұ нарлылығ ының жойылып кетуіне соқ тырады.

3. Минимум, оптимум жә не максимум заң ы. Бұ л заң қ айтару заң ымен тығ ыз байланысты. Егін жайдағ ы ө сімдіктердің ө суінің минимумдегі факторғ а немесе қ оректік элементтерге тә уелді болатыны белгілі. Егер топырақ тың сің імді азот 1 гектардан 10 центнер мө лшерде астық алуғ а ғ ана жететін болса, фосфордың, калийдің жә не басқ а да қ оректік заттардың қ оры 30 центнер, одан да кө п тү сім алуғ а жететін болса, бә рібір ө нім 10 центнердің маң айында ғ ана алынады, ө йткені ө німнің мө лшерін ондағ ы минимум элемент айқ ындайды. Егер топырақ та қ оректік заттар жеткілікті болып, бірақ су тапшы болса, онда алынатын ө німнің мө лшерін ылғ ал белгілейді.

Факторлардың – ылғ алдың, қ оректік заттардың, жылудың, жарық тың шамадан тыс кө п болуы да, жетіспей аз болуы да ө сімдіктердің ө суі мен дамуын тежейді. Ө сімдіктердің тіршілігіне минималды – қ олайсыз жә не оптималды – ең қ олайлы жағ дайларымен қ атар максималды жағ дай да болады. Мұ ндай кө бінесе, ө сімдіктерге жайсыз жағ дай тудырады.

Егер барлық тіршілік факторлары қ олайлы мезгілде ә рі тиісті мө лшерде бар болса, онда ө сімдіктің ө німі мол болады.

4. Ө сімдіктердің ө з ортасына сә йкес келуі жә не дақ ылдарды уақ ытпен кең істік бойынша дұ рыс ауыспалы егіс жү йесін қ олдану заң ы.

Тек жекелеген ағ за ғ ана ө зінің ө сіп-ө нетін орнымен тығ ыз байланысты болып қ оймайтын, сондай-ақ тұ тас алғ анда бү кіл ө сімдік жасыл желегі ө зін қ оршағ ан ортамен тығ ыз бірлікте ө зара ә рекеттес болады. Ө сімдік қ ауымын қ ұ райтын ө сімдіктердің тү р-тү рі тек оқ шау-оқ шау топ қ ұ рып немесе жеке-жеке кө ршілес болып тә уелсіз ө сіп қ ана қ оймайды, олар ө здері қ оректенетін алаң, ылғ ал, жарық жә не тіршілікке қ ажетті басқ а факторлар ү шін кү ресуде ө зара бір-бірімен тығ ыз қ атынасы да болады. Екіншіден, ө сімдікті қ олдан іріктеуде осы фитоценозғ а жататын ө сімдік тү рлерінің ө здері мекендеген ортадағ ы жағ дайларының бү кіл (комплекске) кешеніне бейімделуін кө здейді.

Бір тү рге жататын ө сімдіктер арасында немесе белгілі бір факторларды бірдей мезгілде қ ажетсінетін ө сімдік тү рлері арасында бә секелестік кү шті болады. Ал мә селен, қ оректік заттар мен ылғ алды топырақ қ абаттарынан алатын жә не кү н сә улесін ә р мө лшерде қ ажет ететін, басқ а қ оректерін де ә ртү рлі мерзімде пайдаланатын ө сімдіктер арасында бә секелестік байқ алмайды немесе бұ л қ ұ былыс оларда аз болады. Сондық тан ө сімдік қ ауымдарында тамыр жү йелері топырақ тың ә ртү рлі қ абаттарын кеулейтін ө сімдіктер кездесетіні жайдан-жай емес. Ө сімдіктің бір тү рінің тамыры негізінен ү стің гі қ абатты жайласа, басқ аларының тамырлары одан едә уір терең ге бойлайды да, тайыздағ ы тамырларғ а кедергі келтірмейді.

5. Ө сімдіктердің ө суі мен дамуы факторларының бірлескен ә рекеттерінің нә тижесі деп аталатын бесінші заң аталмыш тө рт заң ның логикалық ү йлесімі болып табылады.

Ө сімдік тіршілігінің жекелеген факторлары ө з алдына оқ шау емес, қ айта бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысты ә рекет ететіні белгілі. Оларды басқ а еш нә рсемен алмастыруғ а болмайды, ө йткені бұ л факторлардың барлығ ы бірдей. Ө сімдік ө сіп дамуының қ андай кезең інде болса да жалпы бү кіл факторлар кешенінің ық палында болады. Вегетациялық ыдыстарда жә не егінжайында жү ргізілген нақ ты тә жірибелер, сондай-ақ егіншіліктің кө п жылғ ы мә ліметтері мынаны дә лелдейді: ө сімдіктер тіршілігінің факторлары тек бірлесіп ә рекет еткенде ғ ана барынша ә серлі болады. Егінжайдағ ы осы факторлардың бірінің ө сімдікке ық палын ө згертсе, басқ а факторларда да ө німді пайдаланудың мү мкіндігі мен жағ дайы сө зсіз бұ зылады.

«Факторлардың бірлескен ә рекеті» заң ынан шығ атын негізгі қ орытынды В. Д. Панников бойынша мынадай: «жеке агротехникалық шара қ анша кү шті болса да керекті тиімділікті қ амтамасыз ете алмайды, жақ сы тиімділікке тек агротехникалық шаралардың кешенді тү рлерін қ олданып жетуге болады».

Бұ л заң ның ә серін ескермей, тұ рақ ты табысқ а жетуге болмайтынын ә рбір маман терең білуге тиіс.

Егіншіліктің бұ л бес заң ынан басқ а да заң дар бар, мысалы, органикалық заттарды синтездеу жә не бұ зу заң ы, бұ ғ ан фотосинтез теориясы да кіреді.

Егіншілік саласында ғ ылымның басты міндеттері: еліміздің барлық аймақ тарында топырақ тың қ ұ нарлылығ ын жә не егіншілік мә дениетін арттырудың теориясы мен практикалық шараларын одан ә рі талдау, қ уаң шылық пен, эрозиямен жә не топырақ сортаң ымен кү рес жө ніндегі зерттеулерді кү шейту: ауылшаруашылық дақ ылдарын орналастыруды агроклиматтық тұ рғ ыдан негіздеу; интенсивті егіншілік жағ дайда егіс алқ аптары мен ауыспалы егістердің тиімді қ ұ рылымын белгілеу; мә дениет дақ ылдардың кө п ө німді ауруларғ а жә не зиянды жә ндіктерге тө зімді сорттарын шығ ару болып табылады.