Тарау. Егістік даҚылдардыҢ морфологиялыҚ жӘне биологиялыҚ ерекшеліктері

Екпе дақ ылдарына – соның ішінде астық тұ қ ымдастарына ү лкен мә н беріледі. Оларғ а бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, кү ріш, тары, жү гері, қ ұ май жә не қ арақ ұ мық жатады.

Бұ лар тағ амдық қ асиетінің жоғ ары болуына жә не тұ рмыста жан-жақ ты пайдалануына байланысты Жер шарының барлық аймақ тарында кең інен таралғ ан.

Астық дақ ылдары тұ қ ымында – ақ уыз, кө мірсу жә не май кө п мө лшерде болады. Астық дақ ылдарының бірқ атары (арпа, сұ лы, жү гері) – қ ұ нарлы мал азығ ы болып саналады. Олардың дә ні жиналып алынғ ан жә не кейінгі қ алғ ан сабандары мен топандары мал азығ ына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақ ылдарының дә ндері сыра, крахмал, спирт жә не декстрин ө ндірісінде кең інен қ олданылады.

Астық дә нді дақ ылдарының қ арақ ұ мық тан басқ асы – қ оң ырбастар (Poаceаe) тұ қ ымдастарына жатады. Сондық тан олардың сыртқ ы қ ұ рылысында кө птеген ұ қ састық кездеседі. Астық дақ ылдарының тамырлары – кө птеген тамыр шашақ тарының, тамыршаларының, тү йін тә різдес тарағ ан жанама тамырлардың жиынтығ ы болып шашақ ты тамыр тү рлеріне жатады.

Тұ қ ым алғ ашқ ы ө не бастағ анда алдымен дә ндік тамыршалар пайда болса, келесі даму сатысында ө сімдік ү шін аса маң ызды 2 тү йінді тамырлар пайда болады. Ө сіп дамудың нә тижесінде олар ұ зарып, топырақ ты ә ртү рлі бағ ытта қ ия отырып тамыр бұ тақ шаларын қ ұ райды. Бірақ та негізгі тамыр бө лігі – топырақ та ауа қ атысуымен жү ретін аэробты қ ұ былысы кү шті, жоғ арғ ы жырту қ абатында ғ ана орналасады. Тамыр арқ ылы топырақ тан су немесе оғ ан еріген қ оректік заттарды алып қ амтамасыз етеді.

Астық дақ ылдарының сабағ ы тү тікше тә різді немесе ө зектелген, сабақ ты буын аралық тан (жү гері, қ ұ май) ұ зына бойына 5-6 немесе одан да кө п (23–25) буындарғ а бө лінген. Сабақ тың ө суі алғ ашында тө мендегі буынннан басталады, кейіннен ортаң ғ ы жә не содан жоғ ары орналасқ ан сабақ кесінділерінің ұ заруына тікелей байланысты. Бірақ жоғ арыдағ ы сабақ буындарының ұ зындығ ы тө мендегілерін басып озады. Сабақ тың мұ ндай ө суін бойының ү стемелеп ө суі деп атайды.

Жерасты сабақ тү йіндерінен тамырлар жә не сабақ тың қ ия бұ тақ тары пайда болуына байланысты кө птеген астық ты дақ ылдарда бірнеше сабақ пайда болуы, шоқ тануғ а қ абілеттілігі жоғ ары болады.

Астық дақ ылдардың жапырағ ы – жапырақ қ ынабынан жә не жапырақ алақ анынан немесе тақ тасынан қ ұ ралады. Жапырақ қ ынабы тө менде тығ ыздалып сабақ қ а оралып орналасады, ал сабақ қ олқ асының ү стінде, жуандау сақ ина тә різдес – жапырақ тү йіні орналасады.

Жапырақ тү йіні – жапырақ қ ынабын сабақ қ а бекітумен қ атар, жатып қ алғ ан астық тың қ айта кө терілуіне жағ дай жасайды.

Жапырақ қ ынабының жапырақ алақ анына ө тер жерде мө лдір жұ қ а қ абық – жапырақ тілшесі орналасады. Сабақ қ а тығ ыздала орналасып, ол жапырақ қ ынабына су жә не тү рлі зиянды жә ндіктердің ө луінен сақ тайды. Тілшенің екі жағ ында орналасқ ан екі қ ұ лақ ша, жапырақ қ ынабының сабақ қ а жақ сы бекуін қ амтамасыз етеді.

Жапырақ қ ұ лақ шалары мен тілшелерінің кө лемі, кө рінісі ә р астық дақ ылдарының ө зіне тә н болып, оларды бір-бірімен солар арқ ылы ажыратуғ а болады.

Мысалы, сұ лының тілі ең ұ зын болса, ең ұ зын қ ұ лақ шалар – арпағ а тә н болады. Жапырақ тың кө лемі жә не жалпы саны ә р дақ ылдың биологиялық ерекшеліктеріне, сортына жә не ө сетін ортасының жағ дайына тікелей байланысты.

Астық дақ ылдарының гү л шоғ ыры 2 тү рлі болады:

1. Масақ ты – бидай, қ арабидай жә не арпа.

2. Шашақ басты – сұ лы, тары, кү ріш, жә не сорго.

Жү герінің бір ө сімдігінің ө зінде екі гү л шоғ ыры болады, аталық гү лдері сабақ тың ұ шында шашақ болып жиналып, аналық гү лдері жапырақ тардың қ олтығ ында тұ ратын собық қ а айналғ ан. Сондық тан жү гері бір ү йлі, қ ос жынысты ө сімдік деп аталады.

Астық тұ қ ымдастарының жемісі тұ қ ым қ абығ ы жемісімен бірігіп кеткен қ ұ рғ ақ дә н. Қ ауызды астық тұ қ ымдастарында (кү ріш, сұ лы, сорго, арпа) жемістері тұ қ ым қ абығ ының сыртына гү л қ ауызына оранады, сонымен оларды қ ауызды дақ ылдар деп атайды.

Дә ннің тө менгі жағ ында дө ң есті (арқ асында) ұ рық, жоғ арғ ы жағ ында жің ішке тү кшелер жинағ ы – айдар орналасқ ан. Ұ рық – дә н ө не бастағ ан кезде кү рделі қ осылыстардан ферменттер арқ ылы қ оректік заттар алуды қ амтамасыз ететін ұ рық қ алқ аншасынан, алғ ашқ ы тамырша, сабақ ша жә не жапырақ шағ а оралғ ан ө су бү ршігінен тұ рады.

Дә ннің қ алғ ан бө лігін (75-80%) қ оректік заттар қ оры – эндосперма алып жатыр. Жеміс қ абық шасының астына орналасқ ан эндосперманың бірқ атар клеткалардан тұ ратын қ абатын – алейрон қ абаты деп атайды. Бұ л ірі клеткалар қ абаты крахмал болмаса да, ақ уыздық заттарғ а ө те бай. Эндосперманың қ алғ ан алейрон қ абатынан кейінгі негізгі бө лімінде, крахмал дә ндеріне бай клеткалар орналасқ ан. Ал бұ л клеткалардың арасы тығ ыз орналасқ ан ақ уыздық заттармен толтырылғ ан.

Дә ннің жалпы салмағ ының 5-7%-ы жеміс жә не тұ қ ым қ абық шалары ү лесіне тиеді.

Дә ннің химиялық қ ұ рамына су, органикалық жә не гү л қ ұ рамындағ ы элементтер кіреді. Одан басқ а ферменттер мен витаминдер кездеседі, дә ннің негізгі салмағ ы кө мірсутектерінен жә не азотты қ осылыстардан (ақ уыздардан) тұ рады.

Азотты заттар – дә ннің тамақ тық жә не мал азық тық қ асиеттерінің бірі – онда азотты заттардың – ақ уыздардың болуы. Ақ уыз адаммен жануарлар ұ лпалары қ ұ рамының негізі болып саналады, ол ө зінің калория бө луі жағ ынан крахмал, кө мірсутекті қ осылыстардан артық, тек майдан ғ ана кем тү седі. Ақ уыз химиялық қ ұ рамына байланысты жай (протеин) жә не кү рделі протеинді болып бө лінеді.

Суда ерімейтін, қ ұ рамында аздағ ан крахмал, май жә не кү лі т.б заттары бар ақ уыздарды – клейковина деп атайды. Нанның дә мі, кө лемі, байламдылығ ы, созылғ ыштығ ы – клейковинаның саны мен сапасына тікелей байланысты.

Жақ сы клейковина – созылғ ыш, ү зілмейтін қ амыр береді, сондық тан бидай клейковинасы, басқ а астық дақ ылдарындағ ы бойламы аз нан пісіруге сапасы тө мен клейковиналардан артық бағ аланады.

Азотсыз сығ ынды заттар – дә ннің органикалық қ ұ рамының негізі болып саналады. Оларғ а нашар сутектері қ осылыстарының 90%-ы жуығ ы болатын крахмалдар жатады. Дә ндері сығ ынды заттардың негізін, кө мірсутекті қ осылыстардың бастысы – қ анттар қ ұ райды.

Май – негізінен дә нде жә не оның алейрон қ абатында кездеседі. Майлы дә ндерге жү гері, тары, кү ріш, сұ лы жатады.

Клетчатка – клеткалар қ абырғ аларының жә не дә н қ абыршағ ының негізі. Клетчатка қ ауызды дақ ылдарда кө бірек болады.

Су – дә н қ ұ рамында болатын басқ а да маң ызды заттардан кем емес. Ол – дә н қ ұ рамына кіріп қ ана қ оймай оның тіршілігін сақ тайтын басты факторлардың бірі.

Астық дақ ылдары дә ніндегі су мө лшері орташа 14% болса, ол 11-15% ауытқ ып отырады.

Ферменттер – ө нуге бағ ыт алғ ан дә нді қ оректік заттар қ оры мен тиімді мө лшерде қ амтамасыз ететін органикалық қ осылыстар. Мысалы: амилаза крахмалды қ анттарғ а, липаза – майларды глицерин жә не май қ ышқ ылдарына, басқ а ферменттер ақ уыздарды – амин қ ышқ ылдарына, одан да ә рі дә н пайдалануғ а жарамды жай қ осылыстарғ а ыдыратады.

Витаминдер – адам мен малдың тіршілік ә рекетіне ө те қ ажет, химиялық қ ұ рамы кү рделі органикалық заттар. Астық дақ ылдары дә нінің қ ұ рамында негізінен А, В₁, В₂, С, Д, РР, Е жә не т.б. витаминдер кездеседі. Тамақ тағ ы витаминдердің жетіспеуі жә не жоқ болуы зат алмасуын бұ зады жә не авитаминоз ауруына ұ шыратады.