Ауылшаруашылық дақылдарының қоршаған орта факторларына қоятын талаптары

Ауылшаруашылық дақ ылдарынан тұ рақ ты жоғ ары ө нім алу ү шін, оларды мезгілінде қ ажетті мө лшерде, барлық тіршілік факторларымен қ амтамасыз етеді. Дақ ылдардың тіршілік жағ дайларын білу, олардың ө суі мен ө нуін басқ ару, негізгі жә не қ олайлы жағ дай жасау – егіншіліктің маң ызды міндеті. Бұ л факторларғ а жататындар – жарық, жылу, су, ауа жә не қ оректік заттар.

Ө сімдік тұ қ ымының уақ ытында бө ртуі мен бү рін жаруына, кө ктеуіне, ө сімдіктің су мен қ оректік заттарды сің іруіне, органикалық заттардың пайда болуына, ө сімдіктің тү рлі мү шелерінің қ алыптасуына жә не олардың ә рбір ө су кезең інен ойдағ ыдай ө туіне жылу ө те қ ажет.

Ө сімдік пен қ оршағ ан айналадағ ы ортаның ө зара қ арым-қ атынасын, ә сіресе, ө сімдіктің ө ніп, ө суінің мә ні мен олардың тіршілік ету факторларын егіншілік пә ні арқ ылы оқ ып, білуге болады. Ө сімдіктердің бірқ алыпты ө сіп, тіршілік етуі ү шін қ ажетті факторлардың маң ызы зор.

Жарық қ а қ ойылатын талаптар. Кү н сә улесінің ө сімдікке тү су дә режесі аса маң ызды рө л атқ арады. Хлорофилдің қ атысуымен ө сімдік кү н энергиясын бойына сің іріп, оны химиялық қ осылыстар энергиясына айналдырады. Сонымен қ атар кү н сә улесін сің іріп, бос оттегін бө ліп шығ ару арқ асында жасыл ө сімдіктер жер бетіндегі тіршіліктің қ алыпты дамуына зор ү лес қ осады. Жарық кү ші кө мір қ ышқ ыл газының ыдырауына, судың булануына жұ мсалады. Пайда болғ ан оттегі ауағ а бө лінеді, ал сутегінің кө мір қ ышқ ыл газының кө міртегіне қ осылуына (кө мірсутектер) кө мірсутегілер, ақ уыздар, қ ышқ ылдар, витаминдер жә не басқ а органикалық заттар пайда болады.

Жарық ө сімдіктің ө су жә не даму кезең деріне ә ртү рлі ә сер етеді.

Ө сімдіктің тү птену кезең інде жарық жақ сы тү ссе, алғ ашқ ы сабағ ындағ ы буын аралығ ы қ ысқ а ә рі берік болады. Ә лсіз жә не кү н жарығ ы кем, ү немі кө лең кеде ө скен ө сімдіктердің бірінші буын аралық тары тым ұ зарып кетеді де, кейін ө се келе жатып қ алады. Ө сімдікке жарық тың толық тү суіне арнайы тә сілдер қ олданылады. Дақ ыл тұ қ ымын белгілі бір жиілікте себу, жү йектерді солтү стіктен оң тү стік беткейге қ арай орналастыру арқ ылы ө сімдіктерге тү сетін жарық шамасы ө згереді. Бойы аласа жә не жапырақ тары кө лбей ө сетін ө сімдіктерді қ ұ рылымы тиімсіз ө сімдіктер деп атайды, салат, қ ыша, ү рме бұ ршақ солардың қ атарына жатады. Жапырақ тары тік, ө зі биік болып ө сетін кү н сә улесін жақ сы қ абылдайтын ө сімдіктер тобына жү гері, басқ а дә нді дақ ылдар мен қ ант қ ызылшасы кіреді.

Жылуғ а қ ойылатын талаптар. Ө сімдіктерде фотосинтез басталуы ү шін ауаның жылулығ ы 0⁰С-ден жоғ ары болуы қ ажет. Ө сімдік жылулық тың белгілі бір мө лшерімен қ амтамасыз етілгенде ғ ана ойдағ ыдай ө сіп, дамиды. Ө сімдіктің ө суіне қ ажетті температураны минимум, оптимум жә не максимум деп бө леді. Мұ ның ішінде ө сімдіктерге барынша қ олайлысы – оптимум температурасы – 25-35⁰С шегінде болады. Ө сімдіктердің жер бетіндегі жә не топырақ қ абатындағ ы мү шелерінің ө суіне қ ажетті оптимум температураның едә уір айырмашылығ ы болады. Мысалы, зығ ыр, қ ара қ ұ мық, бидай, арпа, сұ лы, шалғ ам жә не пияздың жер бетіндегі (органдары) мү шелері 20-25⁰С температурада қ алыпты ө седі, ал олардың тамырының жақ сы ө суіне бұ дан 8-10⁰С тө мен температура қ ажет. Ө сімдікке қ ажетті температураны білудің екпе дақ ылдардың қ олайлы себу мерзімін белгілеуге, тұ қ ым себердің алдында арамшө птермен кү рес жү ргізуге пайдасы тиеді. Егер ө сімдіктерге қ олайлы (оптималды) температура 20 – 30⁰С аралығ ында фотосинтездің тү зілу қ арқ ыны жоғ ары болса, ал температурасы 40-45⁰С болғ ан кезінде бұ л ү деріс мү лде тоқ тайды.

Ө сімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне қ арай тыныс алуы жағ ымсыз температурада да жү реді, оның тө менгі шегі – 100С, ал қ ыстайтын ө сімдіктердің, мә селен, ағ аш бү ршіктерінің тыныс алуы –200С, - 300С шамасында да байқ алады.

Орталық бойлық тағ ы ауа райы жағ дайында бұ рыннан қ алыптасқ ан ө сімдіктер, айталық, бидай, қ ара бидай, сұ лы, арпа, қ ыша, бұ ршақ, зығ ыр жә не басқ алары жылудың тө менгі шегінде, яғ ни 1-ден 5⁰С кезінде де ө се береді, орташа температурасы 10-12⁰С шегінде де гү лдеп, піседі. Суық қ а тө зімділігі сондай – 6-10⁰С-қ а дейінгі суық қ а шыдайды. Кү здік дақ ылдар мұ нан да тө зімді келеді. Суық қ а тө зімді ө сімдіктердің кө пшілігі солтү стікке жақ ындағ ан сайын дамуын жылдамдата тү седі, оларды ұ зақ кү нді ө сімдіктер дейміз.

Жылу сү йгіш ө сімдіктерге кү ріш, жү гері, тары, қ арбыз, қ ауын, мақ та сияқ ты дақ ылдары жатады. Олардың ө сіп-ө нуіне 8-15⁰С, ал гү лденуіне 15-20⁰ С температура қ ажет. Мұ ндай дақ ылдар суық қ а шыдамсыз да, ыстық қ а тө зімді болады.

Сондық тан да еліміздегі егіншілікте сол аймақ қ а қ алыптасқ ан ө сімдіктерді, сорттарды егіп ө сіру қ ажет, ә рине, бұ л реттерде олардағ ы маусымның ұ зақ тығ ы мен жылуды қ ажетсінуі жө нінен алуан тү рлі екендігі есте болуы шарт. Қ азақ станның оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ысындағ ы суармалы аймақ тарда жү ргізілген кө пжылдық зерттеулердің нә тижесінде 5°С-дан жоғ ары жылы кү ндер саны 204–247-ге дейін, ал осы кездегі жылылық температура қ осындысы 3438–4616-ғ а жетеді. Бұ л кө рсеткіштер Қ ызылорда облысында – 207–212 кү н, 3798–3876 жылылық, Оң тү стік Қ азақ стан облысында – 244–247 кү н, 4385–4616 жылылық, Жамбыл облысында – 207–222 кү н, 3760–3770 жылылық, Талдық орғ ан ө ң ірінде – 204–223 кү н, 3438–3879 жылылық, Алматы облысында – 212–223 кү н, 3674–3867 жылылық. Кү н кө зінің жылылығ ын ө сімдіктер толық пайдалану ү шін оларды жан-жақ ты ойластырып іріктеп алу қ ажет.

Суғ а қ ойылатын талаптар. Су – табиғ атта ең кө п таралғ ан, сонымен бірге нағ ыз ерекше зат. Ө сімдік пен топырақ арасында ү здіксіз су байланысы болады. Судың ө сімдік тіршілігіндегі ә сері сан алуан. Су дегеніміз – ө сімдікті қ оректік ортамен жалғ астыратын буын. Ө сімдік организміндегі заттардың тү зілуіне, ыдырауына ә серін тигізеді. Судың жеткілікті мө лшерде болуы – клеткалардың тарамдары мен тұ тас мү шенің тіршілік ә рекетінің ең негізгі маң ызды шарты. Организмнің қ ұ рамында кездесетін мө лшері жө нінен су бірінші орын алады, барлық тірі организмдердің жалпы салмағ ының 50-90 пайызғ а дейінгі мө лшерін су қ ұ райды. Ө сімдіктердің кө бінің жапырақ тарында 80-90 пайыз, тамырларында 70-90 пайыз, тұ қ ымдарында 10-15 пайыз су кездеседі. Ө сімдіктің клеткалары мен тамырларында судың кө п болуы оның организмде атқ аратын зор рө ліне байланысты.

Ө сімдіктердің суды буландыруы транспирация деп аталады. Транспирация – ө сімдіктердегі су алмасу ү дерісінің негізгі кө рсеткішінің бірі. Ө сімдіктер транспирация жолымен ө те кө п мө лшерде су жұ мсайды. Ө сімдік бойына сің ірген 1000 г судың небары 1–2 грамын ғ ана пайдаланады, судың қ алғ ан 998 грамы ө сімдік арқ ылы ө згермей ө теді. Қ атаң ауа райы жағ дайында ө сімдіктер суды сің іруден гө рі транспирацияғ а кө п жұ мсайды. Соның нә тижесінде су тапшылығ ы туады. Сондық тан бірқ атар жағ дайларда ө сімдіктердің су тапшылығ ын азайту қ ажет. Транспирация жү рісін қ олдан тежеу ө сімдіктің қ ұ рғ ақ зат тү зуіне жә не оның ө німділігін арттыруғ а қ ажетті жағ дайларды сақ тай отырып, суды ү немдеуге мү мкіндік береді.

Сумен бірге ө сімдік бойына топырақ қ абатында еріген қ оректік заттар – азот, фосфор, калий, кү кірт жә не басқ алары енеді. Осы заттарды игеру ү шін де су керек болса, ө сімдіктегі тарамдарды салқ ындату мен қ ажетті жылылық ты сақ тауғ а да су қ ажет, міне, бұ л істерді транспирация десе, ө сімдіктер ө німінің қ ұ рғ ақ органикалық заттары бірлігін дайындауғ а жұ мсағ ан су мө лшерін транспирациялық коэффициент дейді. Яғ ни бұ л ө сімдіктер жұ мсағ ан су массасының ө німінің қ ұ рғ ақ заты массасына қ атынасы болып саналады. Егістегі дақ ылдардың транспирациялық коэффициенті олардың биологиялық ерекшеліктеріне қ арай ә ртү рлі болады, яғ ни қ ұ рғ ақ органикалық заттар тү зуге тары, жү гері ү немді су жұ мсайды, бұ лардың орташа транспирациялық коэффициентінің кө лемі – 200-300-ден аспайды. Ал кү ріш, мақ та ө сімдіктері суды бұ лардан кө п пайдаланады.

Дақ ылдардың қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді тү рлері мен сорттары да аз емес. Бұ л ерекше ө сімдіктердің кө птеген белгілері мен қ асиеттеріне негізделген.

Ауадағ ы кө мір қ ышқ ыл газы мен оттегіне қ ойылатын талаптар. Ө сімдіктер ауадан кө мір қ ышқ ыл газын, ал топырақ тан су жә не қ оректік заттарды алу арқ ылы кү рделі органикалық зат тү зеді, бұ л қ ұ былыс фотосинтез деп аталады. Фотосинтез ү дерісі нә тижесінде ө сімдіктер мү шесінде негізгі ү ш элементтен тұ ратын (кө міртегі, оттегі жә не сутегі) органикалық заттар тү зіледі.

Ө сімдіктердің ауадан кө мір қ ышқ ыл газын бойына сің іруінен органикалық заттардың пайда болуын олардың ауа арқ ылы қ оректенуі дейді.

Ө сімдіктердің топырақ ү стіндегі вегативтік мү шелерінің жалпы кө лемі (сабағ ы мен жапырағ ы) оның тамырлар жү йесі кө лемінен едә уір кө п болады да, ауадан қ оректенуі топырақ арқ ылы қ оректенуге қ арағ анда біршама артық келеді.

Атмосферада кө мір қ ышқ ыл газының қ оры ө те аз. Мысалы, 1 гектар жердегі атмосфераның 1 метрлік қ абатында небә рі 5-6 кг шамасында кө мір қ ышқ ыл газы болады, бұ л дақ ылдардың ө сіп, дамуына тым жеткіліксіз. Ө сімдіктердің ауадан қ оректенуі жарық, жылылық, ылғ алдылық жә не қ оректік заттар қ атысуымен ө тетін кү рделі ү деріс болып табылады. Агротехникалық тә сілдер, ә сіресе, органикалық тың айтқ ыштар қ олдану арқ ылы ауаның топырақ бетіне жақ ын қ абатындағ ы кө мір қ ышқ ыл газын бір пайызғ а дейін кө бейту ө сімдіктің тіршілік ә рекетін кү шейтіп, олардың шығ ымдылығ ын арттырады.

Ө сімдіктердің топырақ арқ ылы қ оректенуімен ауадан қ оректенуінің арасында тұ рақ ты байланыс бар екені белгілі. Ө сімдіктер кө міртегінен басқ а қ ажетті қ оректік заттарды тамыр жү йесі арқ ылы топырақ тың қ абаттарынан қ абылдап алып бойына сің іреді. Олар ө здерінде органикалық заттарды топырақ тан, кү л заттарын тамыр арқ ылы, ауадан кө міртегін жапырақ арқ ылы тү зеді. Ө сімдіктердің топырақ қ абатынан сің ірген минералдық заттарының кө бі ө ткізгіш сабақ тар арқ ылы жоғ арғ ы органдарына қ арай кө теріледі де, фотосинтездің ө туін реттейді. Ә рине, ө сімдіктердің топырақ қ абатынан тамырлары арқ ылы қ оректік заттар алып, бойына сің іруі белгілі бір заң дылық қ а сү йенеді. Айталық, ә рбір дақ ылдар ө зіне неғ ұ рлым жетіспейтін заттарды ең алдымен оптималды мө лшерде алады. Сондық тан ә рбір элементтің ө сімдіктер ө мірінде алатын орнын, топырақ та қ андай қ осылыстар тү рінде кездесетінін жә не ө су жағ дайларына байланысты оларды қ алай пайдаланатынын, қ алайша реттеуге болатындығ ын білген жө н.

Топырақ қ абатындағ ы қ оректік элементтердің біреуінің жетіспеуі дақ ылдың ө сіп, дамуын кү рт нашарлатады, тү птеп келгенде, олардың ө німдерін тө мендетеді.