Фенологиялық даму кезеңі бар.

1) Дә ннің ісінуі мен ө нуі – дә ннің ө нуі ү шін бойына белгілі мө лшерде су сің іп, ісінуі қ ажет. Суды сің іріп ісінуге байланысты тұ қ ымның бойында биохимиялық жә не физиологиялық ү деріс жү реді. Ферменттердің ә серінен кү рделі химиялық қ осылыстар крахмал, ақ уыз, май жә не т.б. қ осылыстар тү рінде жә не май дә нінің қ ажетіне жарайтын ерімелі жағ дайда болады. Тіршілік қ абілеті бар дә н тыныштық кезең нен жігерлі тіршілік ә рекетіне кө шіп, ылғ ал, ауа жә не белгілі жылу жағ дайы болғ ан кезде ө не бастайды. Осы кезде ылғ алдың жетіспеуі температураның тө мен топырақ тағ ы ауаның аз болуы тұ қ ым ө нуін бө геп, кідіртеді.

2) Кө ктеу – қ олайлы жағ дай туғ ан, ісінген тұ қ ым ө не бастайды. Алғ ашында тұ қ ымның тамыршалары, содан кейін сабақ тың кө гі ө седі. Тұ қ ым қ абығ ын тескен сабақ тың кө гі жұ қ а, мө лдір, қ ынаппен (колеоптиль) жабылып, екпінді тү рде ұ зарып, топырақ бетіне бағ ытталады. Колеоптиль – сабақ кө гін бү лінуден, зақ ымданудан сақ тайды. Жоғ арғ ы жағ ы сү йір, алақ аншалары жоқ, тү рін ө згерткен бастапқ ы жапырақ. Сабақ кө гінің жапырақ бетіне шығ уына байланысты кү н сә улесімен колеоптиль жыртылып, алғ ашқ ы қ алыпты жапырақ пайда болады. Алғ ашқ ы кө к жапырақ тың пайда болуымен астық дақ ылдарының кө ктеу кезең і басталады. Астық дақ ылдар кө гінің ә рқ айсысының ө зіне тә н тү сі болады. Мысалы, бидайда кө к-жасыл, қ ара бидайда қ оң ыр кү лгін, арпада кө кшіл-буылдыр, сұ лы мен тарыда – кө к болады. Астық кө гінің пайда болуы ә р дақ ылдың ерекшелігіне, тұ қ ымның ө ң гіштігіне, ылғ алғ а, жылуғ а, топырақ тың тығ ыздығ ы мен механикалық қ ұ рамына, себу терең дігіне тікелей байланысты келеді. Жылу жә не дымқ ыл ауада кө ктеу қ ұ былысы тез жү ріп, 4-6 кү нде топырақ бетінде жас сабақ ша пайда болады.

3. Тү птену – астық тұ қ ымдас ө сімдіктердің жерасты буындарынан жаң а сабақ тың кө ктеп шығ уын тү птену деп атайды. Кө ктеу кезінен кейін сабақ тан негізігі 2–3 жасыл жапырақ шығ ып, уақ ытша ө суі тоқ тап қ алады да, осы уақ ытта ө сімдікке бү йір ө ркендері мен буын тамырлары ө седі. Бұ л жағ дай топырақ қ абаттарында жү реді. Мұ ны тү птену дейді. Негізгі сабақ тү птенуі мен жақ ындасқ ан жер асты бө лігі тү птену бө лігі деп аталады. Ол 2–3 см терең дікте жатады. Оғ ан жарық, температура режимі, топырақ тың типі, сорттық ерекшелігі ә сер етеді. Кү здік астық тың бір ө сімдігінде 4–6-ғ а дейін, жаздық та 2–3-ке дейін ө німді тү птік болады. Тү птену тү йіні – ө сімдіктердің басты тіршілікке қ ажетті орындарының бірі. Оның дамуы тамырлардың жуандығ ына, сабақ тың шоқ тануына, қ ұ рғ ақ шылық қ а, суық қ а тө зімділігіне, т.б. белгілеріне тікелей байланысты. Жапырақ тың ә лсіздігі жә не қ ысқ а болуы тү птену тү йінінің тайызда жатуына, ол жапырақ тарының кү шті не ұ зын болуы тү йіннің терең ге орналасуына байланысты. Осығ ан орай, кү здің суық уақ ытында тү птену буыны терең ге орналасса, ө сімдіктің жақ сы қ ыстауына жағ дай жасалады, ал кү з жылы болса, керісінше, тү птену тү йінінің тайызғ а орналасқ аны пайдалы бір ө сімдіктің сабақ санын жалпы сабақ тану деп атайды. Қ олайлы жағ дай болса, тү птену буынын 5–10, кейде оданда кө п сабақ пайда болады.

4) Тү тік шығ ару – тү птену кезең інде ө те қ ысқ а буын аралық сабақ пайда болады да, біраз уақ ыттан кейін бұ л буын ұ зарады. Мұ ндай сабақ тың ұ зарып-ө суін – тү тіктену деп атайды. Тү тік шығ арудың бастамасы басты сабақ буын араларының ұ зарып, топырақ тың бетінен 5 см биіктегенде жапырақ сабағ ының ішінде тү йіннің пайда болуымен анық талады. Алғ ашында тө менгі буындары ұ зарса, ізінше екінші буын ұ зара отырып, оны басып озады. Ал 3- буын 2- буыннан да ұ зынырақ болады, т.с. 5–6- буындардың толық ө суімен аяқ талады.

5) Басалу – басалудың бастамасы сабақ тың жоғ арғ ы топырақ қ ұ нарлығ ынан масақ тың 3/1 мө лшерінің шығ уы. Тү тік шығ у мен басалу кезең дерінде масақ тың ұ лғ аюына, ө суінің тез жү руіне байланысты ө сімдіктердің жылуғ а, жарық қ а, топырақ ылғ алдылығ ына жә не қ оректік заттар мө лшеріне қ оятын талабы арта тү седі.

6) Гү лдену мен тозаң дану – масақ ты дақ ылдардың кө пшілігі басалудан кейін кө п кешікпей, гү лдей бастаса, қ арабидайдың гү лденуі бас алғ аннан кейін 8-10 кү ннен кейін басталады. Қ олайсыз жағ дайда арпаның гү лдеуі, жапырақ қ абатының жаралуы арқ асында ол тү йіннің аузына келіп тү седі. Гү лдену сипатына қ арай астық тұ қ ымдастары ө здігінен тозаң данатындар (бидай, арпа, сұ лы, тары, кү ріш) жә не айқ ас тозаң данатындар (жү гері, қ ара бидай) деп бө луге болады.

7) Дә ннің толық суы жә не пісуі – гү лдің тозаң далуы біткеннен кейін, тү йін қ алыпты дә ннің мө лшеріне дейін тез ө се бастайды да, эндосперма қ оректік заттарды жинай отырып, ұ рық қ а айналдырады. Дә ннің толық суы мен пісуі кезең інде температура жоғ ары болады. Аң ызық тың соғ уы топырақ ылғ алдылығ ының жетіспеуінен дә н ұ сақ қ атпарлы, толық болмайды, соғ ан байланысты ө німнің мө лшерімен сапасы тө мендейді. Керісінше, ауа райының тым жаң бырлы жә не жылы болуынан дә н бойындағ ы крахмал жеткіліксіз болады.

Пісу кезең і:

1. Сү ттеніп пісу;

2. Балауыздану – қ амырланып пісу;

3. Толық пісу болып 3-ке бө лінеді.

8) Сү ттеніп пісу – гү лденген соң 8-18 кү ннен кейін басталады. Дә ннің тү сі жасыл болып, сү тке толып тұ рады. Тө менгі жапырақ тары қ ұ рғ ағ анда сабақ тары тек тө менгі жағ ынан сарғ ая бастайды. Дә ннің ылғ алдылығ ы салмағ ының 50% -ын алады. Қ ысқ ан кезде, дә ннен ақ сү т жә не 50% су шығ ады.

9) Қ амырланып пісу жә не балауыздану – сү ттеніп пісуде 10–12 кү ннен кейін басталады. Дә ннің тү сі сарғ айып, тығ ыздала тү седі. Ылғ алдылығ ы 25–30% шамасында болады. Егістік бұ л кезең де толық сарғ аяды.

Балауыздану – қ амырланып пісу кезең інде дә нге қ оректік заттардың баруы біртіндеп тоқ талып, дә н сары тү стеніп, қ атаяды. Бұ л кезең де егінді дестелеп ору басталады.

10) Толық пісу – дә н артық суынан айырылып, ылғ алдылығ ы 17%-дай болып, қ атаяды, майыспайды. Толық пісу кезең інде жапырақ тү сіп, ө сімдік толық сарғ аяды. Дә н қ атайып, кішірейеді. Гү л қ абыршығ ынан оң ай ажырайды. Бұ л жағ дайда нақ тылы жиналмағ ан егінде дә ннің тө гілуінен ысырап кө п болады.

Астық дақ ылдары. Екпе дақ ылдарының ішінде астық тұ қ ымдастарына ү лкен мә н беріледі. Оларғ а – бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, кү ріш, тары, жү гері, қ ұ май жә не қ арақ ұ мық жатады. Бұ лар тағ амдық қ асиетінің жоғ ары болуына жә не тұ рмыста жан-жақ ты пайдаланылуына байланысты жер шарының барлық аймағ ына кең інен таралып отыр. Астық дақ ылдары тұ қ ымында ақ уыз, кө мірсутек жә не май кө п мө лшерде кездеседі. Астық дақ ылдарының бірқ атары (арпа, сұ лы, жү гері) қ ұ нарлы мал азығ ы болып саналады. Олардың дә ні жиналып алынғ аннан кейінгі қ алғ ан сабандары мен топандары мал азығ ына тікелей пайдаланылады. Ал астық дақ ылдарының дә ндері сыра, крахмал, спирт алуғ а жә не декстрин ө ндірісінде кең інен пайдаланылады.

Дә ннің химиялық қ ұ рамы. Астық дақ ылдары дә ндерінін қ ұ рамына су, органикалық жә не кү л қ ұ рамындағ ы элементтер кіреді. Дә ндердің химиялық қ ұ рамы ө сімдік ө скен орта жағ дайына, топырақ тың ө ң делуіне жә не осы дақ ылдардың сортына байланысты ө згеріп отырады. (8.1-кесте). Дә нде негізгі органикалық жә не кү л қ ұ рамындағ ы элементтерден басқ а ферменттер мен витаминдер кездеседі. Дә ннің негізгі салмағ ы кө мірсутектерінен жә не азотты қ осылыстардан (ақ уыздардан) қ ұ ралады.

Азотты заттар. Дә ннің тамақ тық жә не мал азық тық қ асиеттерінің бірі – онда азотты заттардың – ақ уыздардың болуы. Ақ уыз адам мен жануарлар ұ лпалары қ ұ рамының негізі болып саналады, ол ө зінің калория бө луі жағ ынан крахмал, кө мірсутекті қ осылыстардан артық, тек майдан ғ ана кем тү седі. Ақ уыз химиялық қ ұ рылысына байланысты жай жә не кү рделі протеинді болып бө лінеді. Суда ерімейтін, қ ұ рамында аздағ ан крахмал, май жә не кү ллі, т.б. заттары бар ақ уыздарды – клейковина деп атайды. Нанның дә мі, кө лемі, байламдылығ ы, созылғ ыштығ ы, клейковинаның саны мен сапасына тікелей байланысты. Жақ сы клейковина созылғ ыш, ү зілмейтін қ амыр береді. Сондық тан бидай клейковинасы басқ а астық дақ ылдарындағ ы байламы аз, нан пісіруге сапасы тө мен клейковиналардан артық бағ аланады. Сонымен қ атар ақ уыздардың сапасы қ ұ рамында кездесетін амин қ ышқ ылдарына да тікелей байланысты. Адам ағ засында синтезделмейтін – валин, лизин, триптофан жә не тағ ы басқ а да амин қ ышқ ылдарының ақ уыздар қ ұ рамында болуы, олардың тамақ тық, мал азық тық бағ асын жоғ арылата тү седі. Топырақ қ ұ нарлығ ына, ауа ылғ алдылығ ына жә не тағ ы басқ а факторларғ а байланысты дә н қ ұ рамындағ ы ақ уыздар солтү стіктен оң тү стікке, батыстан шығ ысқ а қ арай ұ лғ айып отырады.

Азотсыз сығ ынды заттар – дә ннің органикалық қ ұ рамының негізі болып саналады. Оларғ а кө мірсутектері қ осылыстарының 90%-ғ а жуығ ы болатын крахмалдар жатады. Дә ндегі сығ ынды заттардың негізін, кө мір сутекті қ осылыстардың бастысы – қ анттар қ ұ райды. Май негізінен дә нде жә не оның алейрон қ абатында кездеседі. Майлы дә ндерге жү гері, кү нбағ ыс, тары, кү ріш, сұ лы жатады. Клетчатка – клеткалар қ абырғ аларының жә не дә н қ абыршығ ының негізі. Клетчатка ақ уызды дақ ылдарда кө бірек болады. Су – дә н қ ұ рамында болатын басқ а да маң ызды заттардан кем емес. Жай дә н қ ұ рамына кіріп қ ана қ оймай, су оның тіршілігін сақ тайтын басты факторлардың бірі. Астық дақ ылдары дә ніндегі су мө лшері орташа 14% болса, егінді жинау жә не тұ қ ымды сақ тау жағ дайларына байланысты ол 11 – 15% шамасында ауытқ ып отырады. Ферменттер – ө нуге бағ ыт алғ ан дә нді қ оректік заттар қ орымен тиімді мө лшерде қ амтамасыз ететін органикалық қ осылыстар. Мысалы, амилаза – крахмалды қ анттарғ а, липаза – майларды глицерин жә не май қ ышқ ылдарына, басқ а ферменттер ақ уыздарды – амин қ ышқ ылдарына, одан да ә рі дә н пайдалануғ а жарамды жай қ осылыстарғ а ыдыратады. Витаминдер – адам мен малдың тіршілік ә рекетіне ө те қ ажет, химиялық қ ұ рамы кү рделі органикалық заттар. Астық дақ ылдары дә нінің қ ұ рамында негізінен А₁, В₁, В₂, С, Д, РР, Е жә не басқ а да витаминдер кездеседі. Тамақ тағ ы витаминдердің жетіспеуі немесе жоқ болуы зат алмасуын бұ зады жә не авитаминоз ауруына ұ шыратады.

8.1-кесте. Астық дақ ылдары дә ндерінің химиялық қ ұ рамы (% есебімен)

Қ азақ стан Республикасының ауыл шаруашылығ ында ө сімдік шаруашылығ ы, соның ішінде астық ө ндірісі негізгі жә не стратегиялық тұ рғ ыдан маң ызды сала болып табылады. Адамғ а қ ажетті азық -тү лік пен мал азығ ы жә не шикізат ү шін қ ажетті ө німдер молшылығ ын жасауда дә нді дақ ылдар, оның ішінде бидайдың рө лі ө те зор.

Бидай экологиялық тұ рғ ыдан неғ ұ рлым икемді, бейімделгіш тү р болып табылады. Ол алуан тү рлі климат жағ дайларына бейімделе алады, сондық тан Жер шарының барлық континенттерінде ө сіріледі. Бидай – ә лемдегі ең кең інен таралғ ан дақ ыл, 148 елдің негізгі азық -тү лігі болып табылады.

Бү кіл дақ ылдар ө німінің 60%-ы бидайдан алынады. Бидай ақ уызындағ ы амин қ ышқ ылдары қ ұ рамы ү йлесімді жә не организмге сің імді. Сонымен бірге, мал шаруашылығ ына керекті барлық қ ұ рамажем (комбикорм) қ ұ рамында бидай дә ні бар

Ә лемдік стандарт бойынша бидай дә ніндегі ақ уыз мө лшері 13, 5%-дан кем болмауы керек. Қ азақ станда 1996–2010 жылдары ө сірілген жаздық жұ мсақ бидай сорттары дә ніндегі ақ уыз мө лшері 12, 2-19, 8%, клейковина мө лшері 21-31, 4% аралығ ында болды. Бұ л ә лемдік стандарт дең гейіндегі кө рсеткіш, яғ ни Қ азақ станда ө сірілетін жұ мсақ бидайдың коммерциялық сорттары генетикалық тұ рғ ыдан жоғ ары сапалы.

Қ азіргі таң да Қ азақ стан жыл сайын 15–18 млн тонна астық (дә н) ө ндіреді. Орташа ө німділік 15 ц/га болғ анда республикамызда 20–22 млн т. астық ө ндіру мү мкіндігі бар. Халық аралық рынокта Қ азақ стан бидайы ө те сапалы болғ андық тан біздің еліміз бидай дә нін экспорттаушы негізгі мемлекеттердің біріне айналды жә не де 40-тан астам шетелдерге экспортталады. Сондық тан астық ө ндірісі саласын жеделдетіп дамыту еліміздің азық -тү лік кауіпсіздігін қ амтамасыз ету жолындағ ы мемлекеттік аграрлық саясаттың бірінші кезекті міндеттерінің бірі болып табылады.

Оң тү стік аймақ тардың суғ армалы егіншілік жағ дайында ауыл шаруашылығ ын кө терудің негізгі бағ ыты – басты дақ ыл – бидай егіншілігін интенсивті дамыту. Бірақ, соң ғ ы кездерде су кө здерінің суының азайып, жылдан жылғ а су тапшылығ ының ө суіне байланысты суармалы егіншілікті дамыту, аймақ ты азық -тү лікпен қ амтамасыз етуді қ ауіпсіздендіру тұ рғ ысынан алғ анда онша тиімді емес. Сондық тан суды аз талап ететін, экономикалық тұ рғ ыдан тиімді дақ ылдарды ө ндіріске енгізу керек. Бұ л жағ ынан алғ анда жаздық бидай бағ алы азық тық дақ ыл, оның биологиялық потенциалы жоғ ары.

Жаздық бидай. Жаздық бидайдың адам ө мірінде алатын орны ерекше, себебі, ол – негізгі тағ амдық дақ ыл. Жаздық бидай ұ нынан жоғ ары сапалы нан пісіріледі. Оның дә нінде ақ уызы кө п, қ атты бидай ұ ны макарон ө ндірісінде пайдаланылады жә не одан ұ нтақ жарма жасалады. Бидайдың тазаланғ аннан кейінгі қ алдығ ы малғ а жемазық болады.

Жаздық бидай негізінен Қ азақ станның солтү стік, батыс, сонымен қ атар орталық жә не шығ ыс облыстарында кең інен тарағ ан. Республикада ө сірілетін жаздық бидайдың 70 пайызынан астамы Солтү стік аймақ тарда ө сіріледі.

Жаздық бидай біржылдық ө сімдік. Оның ө сіп-даму дә уірі сортына байланысты 70–130 кү н аралығ ында болады. Бидайдың ө сіп-даму фазалары (кезең дері) тө мендегідей: 1) тұ қ ымның ө нуі; 2) ө скіннің «тебіндеп» шығ уы; 3) ү шінші жапырақ тың пайда болуы; 4) тү птенуі; 5) тү тіктенуі; 6) сабақ тануы; 7) дақ ылдың бас алып масақ тануы; 8) дә ннің сү ттенуі; 9) қ амырлануы; 10) дә ннің толық пісуі.

Бидай тұ қ ымы кө ктеп шығ у ү шін бойына ылғ ал сің іріп бө ртуі қ ажет, ол ү шін ө з салмағ ының 50-60%-ындай ылғ ал қ абылдайды, ал қ атты бидай тү рлері 50-70%-дан да кө п ылғ ал сің іреді, себебі оның қ ұ рамында бө лек мө лшері мол болады.

Ө сімдіктің ө суі кезінде ылғ ал қ абылдау жағ дайына қ арап бірнеше сатығ а бө лінеді. Ө сіп-ө ну кезең і бойында жалпы қ абылдайтын суды 100 % деп алғ анда жаң адан кө ктеп шығ у кезінде 5-7%, тү птену кезінде 15-20%, сабақ тану жә не масақ тану кезінде 50-60 %, сү ттеніп жетілу кезінде 20-30% жә не қ амырланып толық пісу кезінде 3-5% жұ мсайды. Сонымен, жұ мсақ бидайдың транспирациялық коэффиценті – 415, ал қ атты бидай кө рсеткіші – 406. Жалпы жаздық бидай, ә сіресе, қ атты бидай тү рі топырақ ты жақ сы талғ айды. Қ ұ нарлы, структурасы ұ сақ тү йіртпекті, ылғ алы жеткілікті, арамшө птен таза, яғ ни экологиялық жағ дайы жақ сы жерлер бидай ө сіруге ө те қ олайлы болып есептеледі.

Жаздық бидай тұ қ ымы 1–2°С жылы кезде ө се алады. Бірақ тұ қ ымның кө ктеп шығ уы 4–5°С жылылық ты қ ажет етеді жә не ө скіні 3-5°С жең іл суық ты кө тере алады. Жаздық бидайдың гү лденуі жә не дә н салуы кезінде 1-2°С суық болса, ү сіп кету қ аупі бар.

Жаздық бидай тү рлері, ә сіресе, қ атты жә не қ уатты бидайлар алғ ы дақ ылдарғ а жоғ ары «талап қ ояды». Қ азақ станның солтү стік облыстарында, жалпы тә лімі жерлерді қ ара парғ а орналастыру керек. Басқ а экологиялық аймақ тарда отамалы дақ ылдардан соң жә не дә нді бұ ршақ дақ ылдарынан кейін орналастырып мол ө нім алуғ а болады

Жаздық бидайдың ө німінің мө лшері мен дә нінің технологиялық сапасы ө ндіріске енгізілген сорттардың генетикалық ерекшеліктеріне тікелей байланысты болғ анымен, жоғ ары жә не сапалы ө нім белгілі бір топырақ – климат жағ дайына сә йкес сорттық агротехниканы қ олдану нә тижесінде қ алыптасады.

Дә н қ ұ рамында ақ уыз пен клейковинаның кө п жиналуына азот тың айтқ ыштарының ә сері ү лкен, ал клейковина сапасы – ө су кезең індегі, ә сіресе, масақ тану фазасынан кейінгі кезең дегі ауа райына, яғ ни гидротермиялық коэффициентке (ГТК) жә не сорт- NPK-ГТК факторларының ө зара ә серіне байланысты.

Жұ мсақ бидай полиморфты, бейімделгіш, ө су дә уірінің ұ зақ тығ ы бойынша ә ртү рлі (70–130 кү н) мерзімде пісетін дақ ыл болғ андық тан, Еуразия аймағ ында ү лкен территорияда жә не ә ртү рлі топырақ – климат жағ дайында ө сіріледі.

Қ азақ станда жаздық бидай кө лемі мен маң ызы жағ ынан барлық дақ ылдардың ішінде бірінші орында тұ р, оның ақ уызы 16-18% шамасында, ал қ атты бидайдікі 20%-ғ а жетеді.

Соң ғ ы кездерде Қ азақ станда жаздық бидайдың: Саратов-29, Саратов-39, Саратов-42, Саратов-55, Иртышанка-10, Интенсивная, Казахстанская раннеспелая, Казахстанская-4, Казахстанская-10, Омская-9, Скала, Целиниая-26, Целинная, Юбилейная, Павлодарская-93, Ақ мола-2 жә не т.б. қ атты жаздық бидай сорттарының: Алмаз, Алтайка, Безенчукская-139, Оренбургская-2, Саратовская-40, Светлана, Харьковская-46, Омский рубин, Наурыз-2 жә не т.б. сорттары егілуде.

Сыртқ ы ортаның факторларына қ ойылатын талаптар. Жаздық бидай тұ қ ымы 0°С шамасында бө рте бастайды, ал кө ктеп шығ уы ү шін кемінде 1–2°С температура болуы тиіс. Жаздық бидай 10–12°С температурада жақ сы тү птенеді, ал масақ тану – қ амырланып пісу кезең індегі ең колайлы температура 16–23°С.

Жаздың бидайдың ө сіп-дамуына температураның тө мен немесе жоғ ары болуы да зиянды. Егер бидай тү птену кезең інде 8–9 °С суық ты кө терсе, ал гү лдену-пісу кезең інде 1–2°С суық оғ ан зардабын тигізеді. Жаз айларының жоғ ары температурасы да зиянды. Жаздық бидайдың масақ тану-пісу кезең інде температура 35°С болса, онда оның ө німі 11–22%, ал 40°С-қ а кө терілсе, 43–48 % кемиді.

Ең негізгі факторлардың біріне ылғ ал жатады. Жұ мсақ бидайдың тұ қ ымының ө нуі ү шін ө з салмағ ының 50% шамасында ылғ ал керек, ал қ атты бидай тұ қ ымына 55–57% ылғ ал қ ажет. Жаздық бидайғ а қ ажетті барлық ылғ алдың 50–60%-ы тү тік шығ ару жә не масақ тану кезең інде пайдаланылады. Ол кезде ылғ алдың жеткіліксіз болуы ө те қ ауіпті.

Жаздық бидайдың транспирациялық коэффициенті 400-ге тең. Жаздық бидайдың тамыр жү йесі ә лсіз, сондық тан ол топырақ таң дайды. Ең жоғ ары ө німді қ ара жә не кү рең топырақ ты жерлерде береді.

Алғ ы дақ ыл. Жаздық бидайдың ө німділігіне, оның дә нінің сапасына алғ ы дақ ылдардың тигізетін ә сері зор. Кө птеген ғ ылыми-зерттеу мекемелерінің зерттеулері мен озық шаруашылық тар тә жірибелерінің нә тижелеріне қ арағ анда, таза жә не ық тырма сү рі жерлер, сү рлемдік жү гері, біржылдық шө птер қ оспалары, картоп, кө пжылдық шө птер жаздық бидай ү шін қ олайлы алғ ы дақ ылдар болып саналады.

Қ азақ станда жаздық бидай егісі негізінен солтү стік облыстарда орналасқ ан. Бұ л ө ң ірлерде жауын-шашынның жылдық мө лшері аз. Сондық тан мұ нда ылғ ал жинау басты мә селе. Ал, сү рі жерлерде басқ а алғ ы дақ ылдарғ а қ арағ анда, ылғ ал мол жиналады. Таза сү рі жерде қ оректік заттар да мол жиналады. Сү рі жердің тағ ы бір ерекшелігі – онда арамшө птер санының аздығ ы. Таза сү рі жерде ылғ алдың жә не қ оректік заттар қ орының мол болуы, арамшө птердің аздығ ы жаздық бидайдың ә р гектарынан алынатын ө німнің артуына бірден-бір қ олайлы жағ дай туғ ызады.

Таза сү рі жердің ә сері тек бір жылмен шектеліп қ оймайды. Сондық тан да жаздық бидайды одан кейін кем дегенде, 2–3 жыл қ атарынан себеді. Жаздық бидай егісінің кө лемі кө п болғ андық тан, оны тү гелдей сү рі жерден кейін орналастыру мү мкін емес. Сол себепті, жаздық бидайды сү рлемдік жү геріден, кө пжылдық бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардан кейін де себеді.

Тың айту. Жаздық бидай ө су кезең інің алғ ашқ ы 30–35 кү нінде фосфорды қ арқ ынды пайдаланады. Сондық тан топырақ ты негізгі ө ң деу кезінде немесе тұ қ ым себер алдында оғ ан фосфор тың айтқ ыштарын сің ірген жө н. Топырақ тағ ы фосфор қ орын есепке ала отырып, орташа есеппен ә рбір гектарғ а 60–80 кг ә серлі затпен фосфор тың айтқ ышын пайдалану керек.

Жаздық бидайдың негізгі егісі орналасқ ан қ ара жә не кү рең топырақ ты аймақ тарда ө сімдікке жең іл сің етін азот пен калий жеткілікті де, фосфор аз. Сондық тан фосфор тың айтқ ыштары мұ нда дә нді дақ ылдардың басты тың айтқ ышы болып саналады.

Азот тың айтқ ышын ә р гектарғ а орташа есеппен, 30 кг ә серлі затпен таза сү рі жерден кейінгі екінші бидайды себер алдында топырақ ты қ опсыту кезінде қ олданады. Сонымен қ атар кү рделі тың айтқ ыштар аммофос жә не нитроаммофос тың айтқ ыштары ө здерінің ә сері жағ ынан жеке шашылғ ан фосфор жә не азот тың айтқ ыштарынан ә лдеқ айда тиімді. Минералды тың айтқ ыштар жаздық бидайдың ө німін ғ ана кө бейтіп қ оймай, сонымен қ атар, астық тың сапасын да жақ сартады.

Топырақ ө ң деу. Топырақ ө ң деудің негізгі мақ саты – танапта ылғ ал қ орын жинау, оны сақ тау жә не тиімді пайдалану, арамшө птерді жою, топырақ эрозиясын болдырмау. Сондық тан топырақ ө ң деу жү йесі жердің топырақ -климат ерекшеліктеріне сә йкестендіре жү ргізілуі керек.

Республиканың жаздық бидай ө сірілетін негізгі облыстарының жері жазық, ауа райы қ уаң шылық ты, жауын-шашыны аз жә не желі кү шті болып келеді. Сол себепті, бұ л аймақ та топырақ жел эрозиясына бейімді. Сондық тан эрозияны болдырмау ү шін, топырақ ты аудармай жазық табанды сыдыра тілгіштермен ө ң дейді. Осы ә діспен ө ң дегенде ә рбір шаршы метрде 200–300 дана аң ыз қ алса, ол желдің кү шін азайтып, топырақ тың беткі қ абатын ұ шырып ә кетуден сақ тайды. Сонымен қ атар қ ыста аң ыз қ алдырылғ ан танапта қ ар кө п жиналады да, топырақ тағ ы ылғ алдың қ оры 1, 5-2, 0 есе артады.

Топырақ ты негізгі ө ң деу ү шін КПГ-250 терең қ опсытқ ыш сыдыра тілгіш қ олданылады. Бұ л қ ұ ралдармен ө ң дегенде танапта 70 %-ғ а дейін аң ыз сақ талады.

Кө ктемде жер кепкеннен кейін жү ргізілетін бірінші агротехникалық шара – ылғ ал жабу, оны арнайы инелі БИГ-ЗА тырмалары арқ ылы жү зеге асырады. Ол топырақ ты қ ажетті терең дікте қ опсытып, танап бетін тегістейді, пайда болғ ан топырақ қ абыршағ ын жояды.

Егер бидай дискілі дә н сепкішпен (СЗТ-3, 6, СЗП-3, 6) себілетін болса, онда топырақ ты КПП-5, КПП-9 сыдыра жыртқ ыш қ опсытқ ыштары тұ қ ым себілу терең дігін ө ң дейді. Ал бидай СЗС-2ДА дә нсепкішімен себілетін болса, онда қ опсыту жасалмайды. Ө йткені, СЗС-2ДА дә н сепкіш бірден 4 операция орындайды: тұ қ ым себер алдында топырақ ты ө ң дейді, арамшө птерді қ ырқ ады, тұ қ ым себеді, тың айтқ ыш сің іреді жә не топырақ ты жең іл нығ ыздайды.

Тұ қ ымды себуге ә зірлеу жә не себу. Себілетін тұ қ ымның сапасы жоғ ары болып, бірінші жә не екінші класқ а сә йкес келуі керек. Бірінші класқ а сай бидай тұ қ ымының тазалығ ы 99%, ал зертханалық ө нгіштігі 95% болуы керек, ал екінші класта бұ л кө рсеткіштер осығ ан сә йкес 98, 5% жә не 92% болуғ а тиіс.

Ә ртү рлі аурулардан (қ аракү йе, тамыршірігі, тат жә не басқ а) сақ тау ү шін тұ қ ымды себер алдында нитонакс, дероза, диниденд, раксил, суми-8 препараттарының біреуімен дә рілеу керек. Мерзімінде жә не сапалы дайындалғ ан тұ қ ым жаздық бидай ө німін 20–30%-ғ а кө бейтеді.

Себілу мерзімі. Жаздық бидай ө німін жә не оның дә нінің сапасын арттырудағ ы қ олданылатын маң ызды агротехникалық шаралардың бірі – ә р жердің топырақ -климат ерекшеліктеріне байланысты тұ қ ым себудің қ олайлы мерзімін белгілеу.

Тұ қ ымның себілу мерзімін дә л анық тау ү шін жергілікті жағ дайды, ғ ылыми-зерттеу мекемелері мен озық шаруашылық тардың тә жірибелерін кең інен пайдаланғ ан жө н.

Қ азір республиканың ә р аймағ ына тә н жаздық бидайдың себілу мерзімі анық талғ ан. Жаздық бидайдың ең қ олайлы себілу мерзімі – солтү стік облыстарда мамырдың екінші-ү шінші онкү ндігі аралығ ы. Бұ л мерзімде себілген бидай егісі қ ара сұ лыдан толық арылады жә не ылғ алды ең кө п қ ажет ететін кезең дері (тү тіктену-масақ тану) шілде айында жауатын жаң бырғ а дә л келеді.

Орталық Қ азақ станның қ уаң далалық аймақ тарында жаздық бидайды мамырдың 15–27 жү лдыздары арасында, ал шө лейт аймақ тарда мамырдың 5–15 жұ лдыздары аралығ ында себеді. Батыс Қ азақ станда жаздық бидайды мү мкіндігінше ерте, яғ ни мамыр айының бірінші онкү ндігінде сепкен дұ рыс. Шығ ыс Қ азақ станның тау бө ктеріндегі далалық аймағ ында мамырдың бірінші онкү ндігі, ал қ уаң шыл далалық аймағ ында мамырдың 8–16 жұ лдыздары аралығ ында себу керек.

Себілу мө лшері жә не тә сілі. Тұ қ ымның себілу тә сілі мен мө лшері жергілікті жердің топырақ -климат жағ дайына, сорттың биологиялық ерекшеліктеріне, танаптың арамшө птерден тазалығ ына, топырақ тағ ы ылғ алдың қ орына тікелей байланысты.

Жаздық бидайдың кең тарағ ан себу тә сілі – жай қ атармен (қ атар аралығ ы 15-23 см) себу. Сонымен қ атар ылғ ал мол тү сетін жә не суармалы аймақ тарда жаздық бидайды тар қ атарлы (7, 5 см) жә не тоғ ыспалы ә дістермен себеді. Солтү стік Қ азақ станның табиғ ат-климат жағ дайларына байланысты жаздық бидайдың тұ қ ым себілу мө лшері: орманды-далалы аймақ та ә р гектарғ а 2, 5-4, 0 млн дана дә н, орташа қ уаң шылық ты аймақ та – 2, 5-3, 5 млн, ал қ ұ рғ ақ шылық ты далалық аймақ та – 2, 0-3, 0 млн дана дә н. Орталық жә не Батыс Қ азақ станның қ уаң шылық ты-далалық аймақ тарында ә р гектарғ а 2, 5-3, 5 млн дана, ал шө лейт аймақ та 1, 5-2, 0 млн дана дә н сепкен дұ рыс. Шығ ыс Қ азақ стан облысының қ уаң шылық ты далалық аймағ ында 2, 5-4, 0 млн дана, тау бө ктерінде – 4, 0-5, 5 млн, ал таулы шалғ ындық -далалық аймағ ында 4, 5-6, 0 млн дана дә н себіледі. Тұ қ ым сің іру терең дігі – 6-8 см.

Егін жинау ә дісі ө сімдіктің биіктігіне, жиілігіне жә не танаптың арамшө птермен ластануына, ә сіресе, ауа райына тікелей байланысты. Егер танап арамшө птерден таза, бидай аласа жә не селдір болса, оны тікелей комбайнмен орғ ан жө н. Керісінше, егістікте арамшө птер басым, ө сімдік биік жә не қ алың болса, онда бидайды бө лектеп орады.

Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында кү з айы жаң бырлы, салқ ын жә не бұ лтты келеді. Жаздық бидай баяу піседі жә не суық қ а ұ рыну қ аупі туады. Сондай жағ дайда диқ ан егінді бө лектеп оруғ а мә жбү р болады. Тікелей комбайнмен ору жаздың бидайдың толық пісу сатысында, бө лектеп оруды қ амырланып пісу сатысында жү ргізеді.