Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 9 страница

77. Жалпы синтаксис дегеніміз не? Синтаксис жә не морфология (морфосинтаксис) жайында не айтасыз? Синтаксис - сө з тіркесі туралы, сө йлем туралы ғ ылым. Сө здердің сө йлемде байланысуының белгілі заң дылығ ы бар, сө здер бір-бірімен белгілі бір тә сілдермен байланысады. Сол тіркестердің де, сө йлемдердің де ө з жү йелері, ө з заң дары болады. Қ азақ тілінде сө йлемдегі сө здер тө рт тү рлі тә сіл арқ ылы байланысады: жалғ аулар арқ ылы; шылаулар арқ ылы; сө здердің орын тіртібі арқ ылы жә не интонация арқ ылы. Осы амалдарды біз былай топтап атаймыз: қ осымшалар синтетикалық тә сілдер деп, шылаулар, сө здердің орын тә ртібі, интотацияны аналитикалық тә сілдер деп аталады. Осы аталғ ан тә сілдерді қ олданып сө з тіркестерін қ ұ рауда тілдің қ алыптастырғ ан формасы бар. Сө здердің тіркесу формасы 5 тү рлі: 1) қ иысу, 2) матасу, 3) мең геру, 4) қ абысу, 5) жанасу.Сө йлем – біршама аяқ талғ ан ойды білдіретін сө здер, я сө здер тобы. Қ азақ тілінің синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сө з тіркесінің синтаксисі, сө йлемнің синтаксисі. Соң ғ ысы ө з ішінен жай сө йлем синтаксисі, қ ұ рмалас сө йлем синтаксисі болып жіктеледі. Сө йлемдер айтылу мақ сатына қ арай хабарлы, сұ раулы, бұ йрық ты, лепті; қ ұ рылысына қ арай жай жә не қ ұ рмалас; Баяндаудың шындық қ а қ атысы жағ ынан болымды жә не болымсыз; Тұ рлаулы, тұ рлаусыз мү шелердің қ атысына қ арай жалаң жә не жайылма; Баяндауыштарының қ ай сө з табына қ атысты келуіне орай есімді жә не етістікті; Бастауыштарының қ атысына қ арай жақ ты жә не жақ сыз болып бө лінеді. Грамматика бір-бірімен байланысты екі сала – морфология мен синтаксистен қ ұ ралады. Морфология – сө здердің морфологиялық қ ұ рылымы мен типтері, морфема мен оның тү рлері, сө здердің тү рленуі, олардың формалары, сө з таптары туралы грамматика саласы. Грамматиканың морфология саласында қ арастырылатын мә селелердің бірі- сө здің морфологиялық қ ұ рылысы туралы мә селе.Сө здің морфологиялық қ ұ рылымы морфемалардан тұ рады. Морфема дегеніміз тілдің ары қ арай бө лшектеуге келмейтін ең кіші мағ ыналық единицасы. Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағ ынаны білдіретіндері де, грамматикалық мағ ынаны білдіретіндері де бар. Лексикалық мағ ынаны білдіретін морфема - негізгі морфема (тү бір морфема), ал грамматикалық мағ ынаны білдіретін морфема - аффикстік морфема.

Морфеманың ө зіне тә н мағ ынасы(мазмұ ны) жә не ө зіне тә н сыртқ ы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Морфемалар тү бір морфема жә не қ осымша морфема деп екіге бө лінеді|Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағ ынаны білдіретіндері, грамматикалық мағ ынаны білдіретіндері де бар. Тү бір морфема – сө здің ә рі қ арай бө лшектеуге келмейтін ең тү пкі негізі. Мысалы: айт, тіл. Қ осымша морфемалар деп тү бірге қ осылып, оғ ан қ осымша мағ ыналар ү стейтін мағ ыналарды айтамыз.Мысалы: тіл- і, тіл- сіз, айт- ыл, айт- ылар, айт- атын. Қ осымша морфемалар сө з тудыратын жә не форма тудыратын қ осымшалар (морфемалар) жұ рнақ тар деп, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшалар (морфемалар) жалғ аулар деп аталады. Сө з тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө здерінен жаң а туынды сө з жасайтын болғ андық тан (лексика-грамматикалық) категория қ атарына жатады, форма тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө зінің белгілі бір сө з табына тә н грамматикалық қ ызметін анық тау ү шін қ олданылатын болғ андық тан, функционалды-грамматикалық категория қ атарына жатады. Тү бір морфемадан сө з тудыратын аффикстерді - сө з тудырушы аффикстер дейміз. Сө з тудырушы аффикстердің мағ ынасы деривациялық мағ ына деп аталады. Сө з бен сө зді байланыстырып, олардың бір-біріне қ атынасын білдіретін аффикстер — сө з тү рлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағ ыналары реляциялық мағ ына деп аталады. Ал синтаксис – сө з тіркесі мен сө йлем, олардың қ ұ рылымы мен тү рлері, сө здердің сө йлемдегі тіркесімі туралы ілім. Сө йлеу дағ дысы бойынша сө здер ө зара белгілі бір жү йемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сө йлемдердің де ө з жү йелері, ө з заң дары болады. Синтаксис сө йлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. Морфосинтаксис – морфемаларды синтаксистік қ ызмет тұ рғ ысынан зерттейтін грамматика саласы.

78. Негізгі синтаксистік бірліктерді атаң ыз. Олардың ә р қ айсысына тоқ талың ыз. Синтаксистің негізгі бірліктері: сө з тіркесі мен сө йлем. Толық мағ ыналы кемінде екі сө здің тұ лғ алық жә не мағ ыналық жағ ынан байланысқ ан тобы сө з тіркесі деп аталады. Сө йлем ішіндегі сө здердің ә р тү рлі байланысуына қ арай сө з тіркесі еркін сө з тіркесі жә не тұ рақ ты сө з тіркесі болып бө лінеді. Еркін сө з тіркесінің қ ұ рамындағ ы сө здерді ө згертіп айтуғ а болады. Мысалы, кө рікті деген сө зді бірнеше сө збен тіркестіруге болады: кө рікті адам, кө ріктіжігіт, кө рікті қ ыз, кө рікті табиғ ат, т. б. Еркін сө з тіркесінің қ ұ рамындағ ы сө здер бағ ының қ ыжә не басың қ ы сың арғ а бө лінеді.