Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 2 страница

Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистикалық даму барсына шолу жасап, жеке сала ретіндегі негіздерін анық тауғ а арналғ ан ең бегінде профессор М.М.Копыленко қ азақ тіл біліміндегі академик
Ә.Т.Қ айдаров бастағ ан этнолингвистикалық мектепті қ азіргі этнолингвистикадағ ы жаң а бағ ыт деп бағ алап, оның негізгі ерекшелігін былай деп кө рсетеді: «Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным предметом анализе; этнология, история, культурология и прочие нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные».Демек, негізгі салмақ лингвистикағ а жү ктеледі. Оның себебі мен мә нін нақ ты тү сіну ү шін академик Ә.Т.Қ айдаровтың тө мендегі пікірін келтірейік: «Этностың басып ө ткен сан ғ асырлық даму жолы, оның
белгі\бейнелері біздерге тас мү сіндер мен жартастарғ а қ ашалғ ан сына
жазулар арқ ылы, мә дени ескерткіштер мен ә ртү рлі ғ имараттар тү рінде жетуі мү мкін. Бірақ бұ лардың бә рі этнос ө мірінің мың да бір елесі ғ ана.Оның шын мә ніндегі даналығ ы мен дү ниетанымы тек тілінде ғ ана. сақ талады. Ә рбір дә уірде ө мірге қ ажет болғ ан қ ұ рал-сайманның, қ ару-
жарақ тың, киер киім мен ішер тамақ тың, ә дет-ғ ұ рып, наным-сенімге, ойын-кү лкі, той-домалақ қ а
байланысты ұ ғ ымдардың аты-жө ні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғ ана, яғ ни жеке сө здер мен сө з тіркестері, фразеологизмдер мен мақ ал-мә тел, арқ ылы ғ ана бізге жетуі мү мкін». Осы тұ жырым біздің жұ мысымыздың да кағ идасының негізін қ ұ рап, бағ ытын белгілейді.
Кө ненің кө зіндей тілдің қ ат-қ абат қ ойнауларында сақ талып қ алғ ан бұ л дү ниенің сыры мол. Оның терең іне ү ң іліп, тарихымен тұ тас қ арап сырын ашу - этнолингвистиканың ү лесі. Осы орайда академик Ә. Т. Қ айдаровтың ұ зақ жылдар бойы орасан бай материал жинап,
сұ рыптап оларды макрожү йелер («Адам», «қ оғ ам», «табиғ ат») мен микрожү йелерге бө ліп, табиғ и жү йе бойынша жіктеп, топтап, ө зара байланысты салағ а бө ліп, ү лкен идеографиялық классификация негізінде жасап жатқ ан қ азақ тілінің этнолингвистикалық сө здігінің
болашағ ы зор, маң ызы ерекше.Осы саладағ ы зерттеу жұ мыстарының ішінде Е.Жанпейісовтың ең бектері ө зінің теориялық дең гейімен, бай этнографиялық материалымен кең ауқ ымды салыстырмалы, этимологиялық талдаулармен ерекшеленеді. Солардың арасында М.Ә уезовтың щығ армаларының материалы негізінде қ азақ тың этномә дени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналғ ан соң ғ ы шық қ ан монографиясының орны бө лек. Осы ең бекте материалдық рухани мә дениетке, халық тық ө лшемге, туыстық қ а жә не қ атынастарғ а лексикадан тұ ратын бай материалды талдау ү стінде басқ а тү ркі тілдерінің деректері де кең інен пайдаланылғ ан. Кітаптың соң ында М.Ә уезов шығ армаларындағ ы этнолексемалардың тізімі берілген. Қ азақ тіл білімінде жеке-жеке қ ырлары жан-жақ ты қ арастырылып ө ріс алып келе жатқ ан этнолингвистика саласының дамуында жақ ында жарық кө рген профессор М.М.Копыленконың осы мә селенің жалпы теориялық негіздерін тү сіндіруге арналғ ан " Основы этнолингвистики" атты монографиясы елеулі жаң алық болды. Бұ л жұ мыс -тікелей этнолингвистика негіздерін анық тауғ а арналғ ан жалпы тіл біліміндегі тұ ң ғ ыш зерттеу. Басқ асын былай қ ойғ анда, автордың тақ ырыпқ а ә ртү рлі дә режеде қ атысы бар 1300-ден аса ү лкенді-кішілі қ ыруар ғ ылыми зерттеулерді кө рсетуінің ө зі ү лкен ең бек. Жә не оларды жай кө рсетіп қ ана қ оймай, тақ ырыптық табиғ атын ескере отырып таныстырып, ә рқ айсысы жө нінде ө зінің кө зқ арасын, ой-пікірін білдіріп отырады. Кітап арқ ылы зерттелу тарихына қ ысқ аша шолудан басталып, ә р қ арай славян жә не ө зге де тү рлі ү ндіеуропа тілдері бойынша ә р кезде жарияланғ ан, сондай-ақ жалпы тү ркітанушы ең бектерде этнолингвистикағ а байланысты кездесетін теориялық тұ жырымдар мен тү рлі байқ аулар негізінен толық қ амтылғ ан. Атап айтқ анда, М.Қ ашқ ари ең бегіндегі этнолингвистикалық материалды талдаудан бастап, бергі дә уірдегі В.Гумбольдт, Э.Сепир, А.А.Потебня, қ азіргі замандағ ы Н.И.Толстой, В.В.Иванов. В.Н.Топоров т.б. ғ алымдардың бұ л саладағ ы ізденістеріне дейін кең інен тоқ талады. Осындай ізденістер нә тижесінде " этнолингвистика" терминінің Б.М.Уорфқ а тиесілі екенін анық тайды. Соның бә рін қ орыта келіп, этнолингвистика саласының отырғ ан негізгі қ ағ идасымен ү ндеседі. Жалпы бұ л салада ә ртү рлі тақ ырып қ орғ алып жатқ ан кө птеген докторлық (Е.Жанпейісов, Ә.Ахметов, Ж.Манкеева) жә не кандидаттық (С. Сә тенова, А.Жылқ ыбаева, А.Мұ қ атаева, К.Аронов, Р.Шойбеков) диссертациялар «Қ азақ» этнолингвистикалық мектебінің негізі қ аланып, бағ ыт-бағ дарын, ө зіндік зерттеу тә сілін қ алыптастыра бастағ анын кө рсетеді. Этнолингвистикағ а тә н бір ерекшелік - оның тілдік объектілер мен фактілерге жаппай емес, зерттеудің нақ тылы мақ саты мен тақ ырыптарына қ арай сұ рыптап алып, саралай қ арастыру, осы орайда ол тілдің ең басты, ә рі негізгі тұ лғ асы жеке-дара сө здерді ғ ана емес, атау сипаттағ ы жай тіркестер мен кө ркемдік, бейнелік, астарлы да ауыс мә нге ие тұ рақ ты тіркестерді де (фразеологизм, тең еу — салыстыру, мақ ал), тіпті, тү сінік, ұ ғ ым, пікір, дерек, мағ лұ мат беретін кішігірім кө ркем жанрлық мә тә ндердә де объекті етіп қ арастырады. Этнолингвистиканың бір міндеті - сан алуан бұ лақ тардан этнос болмысына қ атысты фактілерді тірнектеп жинау болса, екінші міндеті- оларды саралап жү йеге салу, олардың мазмұ нын айқ ындау, тә тіштеп тү сіндіру, қ орыту, яғ ни оларды этностың ө зі туралы «сө йлете білу». Сонымен, қ азақ этнолингвистикасының қ алыптасу, даму ү рдісінен кейбір ө зіндік ерекшеліктер де байқ алады. Ол жалпы этнолингвистикалық идеясында туындап, қ азақ этносын оның тілі арқ ылы танып білу мақ сатымен бұ дан 15-20 жыл бұ рын (1985 ж.) ө зінің бағ ыт\бағ дарын, мақ сат-мү ддесін айқ ындай тү скен, зерттеу объктілерін саралап, тә сіл-ә дістерін кү н санап ширата тү скен ғ ылым саласына жатады.

40.Ойлау мен танымдағ ы тілдің рө лі туралы неогумбольдтшылдық теориясы жайында жайында не білесіз Тіл философиясы тіл білімінен кө п жыл бұ рын пайда болғ ан. Тіл ғ ылымы дү ниеге келген кү нінен бастап философиямен тығ ыз байланыста келеді. Дү ниеге келу тарихының кө нелігіне қ арамастан, тіл философиясы осы атауғ а 19 ғ асырда ғ ана ие болды. 19 ғ асырда Еуропа халық тарының салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен қ атар тіл философиясының ғ ылым саласы ретінде қ алыптасуына, дамуына, ө зіндік нысанының айқ ындалуына кө п кө ң іл бө лінді. Бұ л дә уірдегі тіл философиясының алғ а қ ойғ ан мақ саты – тілдің табиғ аты мен мә нін, оның қ оғ ам ө мірінде алатын орны мен қ ызметін, ойлаумен, адамдардың рухани ө мірімен байланысын айқ ындау болды. Бұ л мә селемен сол дә уірдің кө рнекті ойшылдары – Гердер, Шлегель, Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияқ ты ғ алымдар айналысты. Бұ лардың ішінде ө з дә уірі ү шін де, кейінгі заман ү шін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт (1767-1835) болды. Тіл ғ ылымы тарихында оны салыстырмалы тіл білімінің, жалпы тіл білімінің жә не тіл философиясының негізін қ алаушы деп санайды. Гумбольдт салыстырмалы-тарихи ә дістің тіл зерттеу ә дісі болып қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды. 20 ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында Еуропа мен Америкада неогумбольдтианствобағ ыты дамыды. Ол негізінен тілдің семантикалық жағ ын зерттеуге жә не тілді халық мә дениетімен тығ ыз байланыста зерттеуге мә н берді. Бірақ идеалистік, метафизикалық философия тұ рғ ысынан тілдің ой-сана мен танымдық процестегі қ ызметін асыра бағ алады. Неогумбольдтшылдық – ойлау мен танымдағ ы тілдің рө лі туралы. Тіл ә лемді тү сінудің " кілті" туралы В. Вайсгербер теориясы. Тілдің семантикалық қ ү рылымы жә не ә лемді тү сінудегі неогумбольдтшылдық. Тілдегі субъективтік пен объективтік факторлардың арақ атысы. Тіл жә не ә лем бейнесі. Семантикалық ө ріс теориясы: И. Трир, В. Порцит.Неогумбольдшылдық - тілді жаң а идиоэтникалық тұ рғ ыда зерттейтін тіл біліміндегі лингвофилософиялық бағ ыт. ХІХ-ғ асырдың 50-70 жылдары Неогумбольдшылдық германистиканың министрлік мектебі (И. Трир жә не Бонн университетіндегі Л. Вайсбергер бастағ ан лингвистер) маң ында шоғ ырланды. Неогумбольдтық концепциядағ ы тіл мен ойлаудың арақ атынасы туралы мә селе. Тіл білімі тарихында тіл мә селелерін сол тілде сө йлеуші халық тың мә дениетімен, салт-санасымен байланыстыра зерттеу В.Гумбольдттың ең бектерінде кездеседі, алайда оның ә сіресе белең алғ ан кезең і – ХХ ғ. 20-30 ж. Осы негіздегі 2 бағ ыт: бірі – америкада, екіншісі – Германияда. Олар этнолингвистика д.а. Америка этнолингвистикалық ө кілдері: Э.Сепир, Б.Уорф болса, Германия этнолингвистика мектебінің ө кілі – Л.Вайсгербер, оның «Неміс тілінің кү ші туралы» (1950) деген 4 томдық ең бегі бар. Кемшіліктері: қ оғ амның рухани жақ тары халық психикасына тә уелді (диалектикалық материализм бойынша қ оғ амның рухани жағ ын оның экономикасы билейді); тіл қ оғ ам ө мірінің барлық салаларын басқ арып, нұ сқ ашы, сондай-ақ адамдардың кө зқ арасын, мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастырушы деп есептеді; тілдердің ә р тү рлі болуы – халық тардың ойлау дә режесінің ә р тү рлілігінен деп қ ате тұ жырым жасады. Тілдің ық тимал теориясы В. Фон Гумбольдттың тіл мен ұ лт рухының тең дестігі жә не ұ лт ө міріндегі тілдің ерекше анық тауыштық рө лі жө ніндегі теориясынан шығ ады. Тілдің салыстырмалы теориясының негізгі шарттары жеке тіл мазмұ ны жоспарының ө зіндік толық ерекшелігін бекіту мен ө зге тілдер мазмұ ны жоспарымен оның ұ станымдық ортақ тығ ы жоқ тығ ын дә лелдеуден тұ рады. Тіл ерекше феномен ретінде адам мен шындық арасында атқ аратын ерекше «тілдік аралық ә лемді бейнелейді.

41) Этнолингвистика – этностың болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақ талып, тіл арқ ылы ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан рухани-мә дени мұ ра ретінде атадан балағ а, ә улеттен нә сілге ауысып келе жатқ ан дә стү рлі мирасты жаң ғ ыртып, танымдық мә нін ашып, болашақ ұ рпақ қ а ұ сыну мақ сатына байланысты дү ниеге келген тіл білімінің кү рделі де қ ұ нарлы саласы. Этнолингвистика – жалпы ғ ылымғ а тә н дифференция процесінің тіл біліміндегі бір кө рінісі іспетті іштей жіктелудің нә тижесінде пайда болғ ан. Тіл білімінің экстролингвистика, психолингвистика, паралингвистика, т.б. салаларымен қ атар тұ рады. Этнолингвистика терминінің кө п тарағ ан анық тамасын О.С. Ахманова берген: «Этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий отношения между языком и народом и функионировании и развитии языка Этнос (ұ лыс – халық – ұ лт) т іліне байланысты лингвистикалық теорияның негіздерін салғ ан 18 ғ. 2 жартысы мен 19 ғ. бірінші жартысында ө мір сү рген В.Гумбольдт. Ол ә рбір жеке тіл – ұ лттың тілдік санасында қ алыптасқ ан нә тижесі, сол себепті тілдің қ ызметі қ андай деген мә селеге, оның ішкі ө мірінің қ алай дамығ анын, ұ лттың рухани кү шін, оның ө зіндік ерекшелігін тү сінбейінше жауап беру мү мкін емес дейді. Тіл мен рухани кү штер бір-бірінен бө лек, бір-біріне жалғ ассыз дамымайды, олар бірлесіп зияткерлік қ абілеттерінің біртұ тас қ ызмет ә рекетін тудырады [2, 67]. В.Гумбольдтың тілдік формалар арқ ылы тілдің семантикалық ө згешелігін білдіретін оның (тілдің) ішкі формасы туралы ілімі этнолингвистиканың қ алыптасуына да ө те маң ызды болды. Проф.М.М.Копыленко В.Гумбольдт іліміне сү йене отырып, ә лем тілдерін зерттеу дегеніміз олардың дыбыстық кө рінісін ғ ана емес, этнолингвистикасын зерттеу деп тұ жырымдайды [3, 9]. Ә лемдік тіл білімінде В.Гумбольдт ілімі кейін Бодуэн де Куртенэ, А.А. Потебня, Ф. де Соссюр, А.Вежбицкая т.б. зерттеулерінде ары қ арай дамытылды. Қ азақ тіл білімінде этнолингвистика мә селелері проф. М.М.Копыленко, акад. Ә.Қ айдар, проф. Е.Жампейісов зерттеулерінен басталып, кейін М.Манкеева, Ә.Ахметов, С.Сә тенова, А.Жылқ ыбаева, Р.Шойбеков, Б.Уызбаева, Қ.Аронов, А.Мұ қ атаеваның, М.Абдрахманованың жеке салаларғ а байланысты ең бектерінде кең ейтілді. Қ азақ тіл білімінде этнолингвистика ғ ылымымен алғ аш айналысқ ан ғ алымдардың бірі акад. Ә.Қ айдар этносты, этнос болмысын тек оның тілі арқ ылы толық тү сінуге болатынын, этнос ө міріндегі «мол деректер мен мағ лұ маттарды тіл ғ ана бойына сыйғ ызып», ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткізетінін, тіл этностың ө зін танып-білудің қ айнар бұ лағ ы екенін айтады. Сол себепті ғ алым тіл феноменін «тіл ә лемі» деп қ олдануды ұ сынады. Осығ ан орай Ә.Қ айдар этнолингвистика дегенге мынадай анық тама берді: «Этнолингвистика этнос болмысын оның тілі арқ ылы танып білу мақ сатынан туындағ ан лингвистиканың (тіл білімі) жаң а да дербес саласы»

42) В.фон Гумбольдтың лингвистикалық тұ жырымдарын сараптаң ыз. Ө з дә уірі ү шін де, кейінгі заман ү шін де ең беделдісі Вильгем Гумбольдт болды. В.Томсеннің пікірінше «Германиядағ ы ұ лы адамдардың бірі» - болып есептелінетін Гумбольдттің лингвисттикалық алымы кең. Лингвистикалық тарихында оны салыстырмалы-тарихи тіл білімінің философиялық негізін қ алаушы деп санайды.Тұ жырымдарын толық, айқ ын баяндайтын ең бектері: «Адамзат тілі қ ұ рлысының ә р алуандығ ы туралы», «Ява аралығ ындағ ы Кави тілі туралы» деп аталатын туындылары. Г. Ө зінің лингвистикалық, философиялық концепциялары арқ ылы лингвистика тарихында жаң а бет бұ рыс, жаң а дә уір жасағ ан адам. Дамудың ә р тү рлі сатысындағ ы тү рлі халық тар тілдері мен олардың рухани ө мірінен жиналғ ан материалдарды ө з замандастарының қ ай-қ айсынан да кө п жә не терең білетіндігінің арқ асында бірінші болып, тілдің ішкі қ ұ рылымын, оның халық тардың рухани ө мірімен, ой-санасымен, мә дениетімен, тарихымен байланыс дә режесін жан-жақ ты талдады, ө зіндік лингвистикалық, философиялық біртұ тас сындарлы жү йе қ ұ рды. В.Г. тілдерді типологиялық жағ ынан топтауда ағ айынды Август жә не Фридрих Шлегельдердің флективті, аффиксті, аморфты тілдер деп жіктеуін қ абылдай отырып, аморфты тілдерді даралаушы тілдер деп атадыда жә не бұ л ү шеуіне тө ртінші етіп инкорпорптивті немесе полисинтетикалық тілдер тобын қ осты. Соң ғ ы топқ а ол Солтү стік Америкадағ ы индеецтер мен Солтү стік Шығ ыстағ ы чукот тілдерін жатқ ызды. Инкорпоративті тілдер тобының ерекшелігі ретінде олардағ ы сө йлемнің сө збен берілетіндігін атады. В.Гумбольдт ә лембік лингвистикағ а «тілге таң балық сипат тә н», «ол жү йелі қ ұ былыс», «тіл – халық рухы, халық рухы тіл арқ ылы кө рінеді», «тіл ү немі дамуда болады» деген сияқ ты иедялар мен концепциялар ұ сынды. Г. Тіл білімінің ө зіндік философиялық базасы – тіл философиясы. Адам тілді неғ ұ рлым жақ сы мең генген болса, соғ ұ рлым тіл оның ойлауына ә серін тигізеді дейді. Тілдің қ оғ амдық сипатын ұ лттық табиғ ат, адамдардың жанында, санасында болатын идеялық нә рсе деп біледі. Бұ л идеалық – индивидуалық емес. Жалпы халық тық, тілдік ойлау. Тіл жеке адамдардың сө йлеуі арқ ылы кө рінгенмен, ол – жеке адамның табысы емес, халық тың табысы. Г. Гегельдің идеалистік концепциясын басшылық қ а алғ ан, белгілі шамада боса да, И.Канттың философиялық принциптеріне еліктеген ғ алым, сондық тан оның тіл философиясында қ ате тұ жырымдарда аз емес. Канттың ізімен Г. та сананы материалдық дү ниеге тә уелсіз деп санайды. Тілдің ең бек прцесінде, қ оғ амдық қ ажеттіктен туғ анына мә н бермей, оны адам баласынның ішкі табиғ и қ ажетінен туғ ан, тіл адам табиғ атына тә н дейді. Тілдің ішкі формасы тек қ ана ұ лттық рухпен, абсолюттік идеямен байланыста қ арайды. Г-тің тілдік форма жө ніндегі тұ жырымдары оының лингвистикалық теориялары ішіндегі ең маң ғ ызды саласы. Г. Тіл халық тың ә рекетімен, ойлауымен байланысты болғ анымен, оның ө зіндік ерекшелігі, белгілі мө лшерде болса да, тә уелсіздігі, тұ рақ тылығ ы бар, сө йлеу ә рекеті мен тіл ө зара байланысты, бірақ тепе-тең емес, тілдік форма тұ рақ ты, ал оның кө рінісі ә р тү рлі. Тіл – форма, онан басқ а т.к емес дейді. Г.тілді адам мен материалдық дү ние арасындағ ы аралық категория деп тү сіндіреді. 20 ғ асыр лингвистикасында ең мә нді проблемалардың бірі болғ ан тілдік жү йе, тілдік қ ұ рылым мә селелерін Г. осы салада кө рсеткен.

43) Шлейхер тұ жырымдарының барлығ ы да тілдің ө зіндік мә ні жө ніндегі оның екі тү рлі концепциясына: тіл — ойды қ алыптастыраты, білдіретін қ ұ рал, тіл — жаратылыс организмдер ішіндегі ең жоғ арғ ы организм дейтін концепцияларына негізделді, содан тарайды. ^[1] А.Шлейхер тілді табиғ и организм, тіл де табиғ и организмдер сияқ ты басқ аларғ а тә уелсіз, ө з бетінше ө мір сү реді, туады, ө седі, қ артаяды, жаратылыс заң ына бағ ынады, сондық тан тілді зерттегенде, жаратылыс заң дарын басшылық қ а алу керек, тіл білімі жаратылыстану ғ ылымдары тобына жатады, соның бір саласы дейді. Тіл табиғ аты жө ніндегі бұ л тұ жырым, ә рине, қ ате. Ө йткені тіл қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатады да, оны зерттейтін тіл білімі қ оғ амдық ғ алымдар тобына қ осылады. Философиялық екінші тұ жырымы - тілдің мә ніне байланысты. Оның пікірінше, тілдің негізгі функциясы - ойды қ алыптастырып, жарық қ а шығ ару. Тіл дегеніміз - дыбысты ойлау дейді. Тілдің ойды қ алыптастыратын қ ұ рал екені даусыз, бірақ ол тілдің негізгі жә не бірден-бір қ ызметі емес, оның негізгі қ ызметі - коммуникативтік. Бұ л жө нінде ол ештеме айтпайды. А.Шлейхер кө терген тағ ы бірмә селе - тілдегі болатын ө згеріс-қ ұ былыстарғ а, тіл тарихына байланысты. Ол тілдегі ө згеріс адам еркіне тә уелсіз, ө зіндік заң ы бойынша іске асады, сондық тан ол биологиялық организмдер тобына жатуы керек, ө йткені биологиялық организмдер де басқ аларғ а тә уелсіз ө з заң ы бойынша ө згереді, сө йтіп, екеуі де ө згерудің бірғ ана заң ына бағ ынатындық тан, екеуіндегі ө згерістің сипаты да бірдей, яғ ни тілдегі ө згеріс, қ оғ амдағ ы ө згерістер сияқ ты, тілдің дамуымен тарихын кө рсетпейді, биологиялық организмдегі сияқ ты тек ө су, қ артаю ғ ана болады дейді. Тілдік ө згерістерді А.Шлейхер тарихқ а дейінгі, тарихтан кейінгі деп екі жікке бө леді де, тілдің тарихқ а дейінгі ө згерісі оның дамуы, тарихи болады да, тарих басталғ аннан кейінгі ө згерісі оның дамуы емес, тек ө суі ғ ана дейді. Оның натуралистік кө зқ арасы " Лингвистикалық салыстырмалы зерттеу", " Неміс тілі", “Дарвин теориясы жә не тіл білімі" дейтін ең бектерінен толық кө рінеді.

45) Мә скеу лингвистикалық мектебі.
Мә скеу лингвистикалық мектебін ХІХғ асырдың 70-80 жылдарында Мә скеу университетінің ғ алымдары қ алыптастырды.Оны басқ арғ ан сол кездегі орыс тіл білімінің кө рнекті ғ алымдарының бірі –академик Филипп Федорович Фортупатов (1848-1933). Ол Германияда, Францияда Англияда болып, жас грамматикалық бағ ыттағ ы кө рнекті ғ алымдардың лекциясын тың дағ ан, ө зі де осы бағ ытты қ уаттағ ан, компаративистиканың Россиядағ ы кө рнекті ө кілі болғ ан, Ү нді-Еуропа тілдерінің фонетикасы, морфологиясын зерттеп, бұ л саладан біраз ең бектер берген. Бұ л мектеп қ ұ рамында орыс тілі білімінің кө рнекті ө кілдері академик Алексей Александрович Шахматов (1864-1920), Александр Матвеевич Пешковский (1878-1933), т.б болды. Мә скеу лингвистикалық мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистерінің Россиядағ ы қ олдаушылары болды. Бұ лар да инивидуалдық психологизмді ө зінің методологиялық негізгі принціпі деп санады. Лейпциг мектебі сияқ ты бұ лар да тілді фонетикалық заң ын ө з зерттеулерінде ә рдайым есепке алып отыруғ а ерекше мә н берді. Бұ лардың концепциялары, кө п жағ дайда, психологизм принципіне сү йенді. Тілді жан-жақ ты зерттеу ү шін, жас грамматиктердін психологизміне тілдің ө зіндік " формалды" критерийлерін қ арсы қ ойғ андық тан, кейде Мә скеу Фортунатов мектебін " формалды" мектеп деп атайды, ө йткені ол 19 ғ асыр аяғ ында психология (морфологияда), физиология (фонетикада), логика (синтаксисте), халық тарихына (лексикологияда) кө ң іл бө лді. Мә скеу Фортунатов мектебі тіл табиғ атының тұ тастығ ына сай тіл білімінің бірлігі мен тұ тастығ ын тү сінуде манызды ү лес қ осты. Лингвистикалық талдаудың жетілдірілген ә діс-тә сілдерін анық тады. Фортунатов ү нді еуропа тілдерінің жү йелі салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жасауда жетекші рө л атқ арды. Ол тілге жү йе тұ рғ ысында қ арап, тілдің синхрониялык жә не диахрониялық жағ ын, осы кү нгі нақ ты жә не кайта жаң артылатын фактілерін қ атан тү рде жіктей отырып, халық тын сө йлеу тілінің мә ліметтерін жоғ ары бағ алады.

46. Қ азан лингвистикалық мектебі (орыс. Казанская лингвистическая школа) — 19 ғ. 2-жартысындағ ы орыс тіл білімінің бір бағ ыты. Қ азан лингвистикалық мектебінің ө кілдері И. А. Бодуэн де Куртенэ, оның шә кіртері Н. В. Крушевский, В. А. Богородицкий, А. И. Анастасиев, А. И. Александров, Н. С. Кукуранов, П. В. Владимиров т.б. 1873 — 1883 жылдары Қ азанда қ ызмет етті. В. В. Радлов, С. К. Булич, К. Ю. Аппель де осы мектепке жатады. Қ азан лингвистикалық мектебінің идеялары Бодуэн де Куртенэнін Қ азан университетінде окығ ан лекцияларының бағ дарламаларында, Крушевскийдің " Очерк науки о языке" (1883), Богородицкийдің " Очерки по языковедению и русскому языку" (1911) т.б. ең бектерде баяндалғ ан. Қ азан лингвистикалық мектебіне тә н принциптер: дыбыстар мен ә ріптерді, сө здің фонетикалық, морфологиялық мү шеленуін қ атан шектеуге мә н беру; тілдің қ азіргі кезең і мен тарихи кезең деріндегі процестерді қ атан шектеу. Қ азан лингвистикалық мектебі ө кілдері тіл білімінің бірқ атар ө зекті мә селелерін зерттеп, қ ұ нды ең бектер қ алдырғ ан. Мә селен, " Қ азандық тар" ө з ең бектерінде зерттеу объектісі тұ рғ ысынан барлық тілдердің тең қ ұ қ ық тылығ ын атап кө рсетті. Бодуэн де Куртенэ тіл білімін психологиялық -ә леуметтік ғ ылым деп қ арады. Оның ең бектері психолингвистика саласын дамытуғ а ық пал етті. Крушевскийдін антропофоника бойынша енбектері қ азіргі артикуляциялық жә не акустикалық фонетиканың негізіне жатты. Қ азан лингвистикалық мектебі ө кілдері (Бодуэн де Куртенэ) тіл жү йесін қ ортындылаушы конструкция деп қ арады. Оның тұ тастығ ын сө здің фонетикалық жә не морфологиялық қ ұ рылымын жә не сө йлемнің морфологиялық қ ұ рылымын зерттеу арқ ылы ашуғ а болады деп есептеді. Қ азан лингвистикалық мектебі ө кілдерінде тілге тарихи кө зқ арас айқ ын байқ алады. Бодуэн де Куртенэ тілдің дамуы мен тарихын ажыратып қ арағ ан. 19 ғ. 80 жж. ол статика—динамика—тарихтан тұ ратын ү ш тағ ан (триада) идеясын ұ сынғ ан. Ол бойынша тілдің статикасы мен динамикасы тарихтың кө мегі арқ ылы тү сіндіріледі. Крушевский сө з ә лемі мен ұ ғ ым ә лемінің сә йкестігін тіл дамуының негізгі заң ы деп есептейді. Ол ү ндіеуропа тілдерінің даму процесінде тү бірдегі суффикс пен жалғ аудың шекарасы тұ рақ сызданғ анын атап кө рсетеді. Богородицкий сө здердің морфологиялық ө згерістерге тү скен тү рлерін (ұ ксатылуы, бір-бірінен ажыратылуы, қ айта жіктелуі) анық тады. Бодуэн де Куртенэ славян тілдерінің екі кұ рылымдық белгісіне (дауыстылардың созылмалылығ ы/қ ысқ алығ ы жә не екпіннің қ ызметі) қ арап, олардың типологиялық классификациясының негізін салды. Сонымен бірге ол ү ндіеуропа жә не Орал — Алтай тілдерінің морфологиялық типологиясын зерттеді. Жалпы алғ анда, Қ азан лингвистикалық мектебі психологизм мен сө йлеудің индивидуалдық тү ріне мә н берді де, ал тілдің ә леуметтік аспектілеріне жете кө ң іл бө лмеді. Қ азан лингвистикалық мектебінің неғ ұ рлым нә тижелі идеяларын Мә скеу филология мектебі мен Прага лингвистикалық мектебі жә не басқ а бағ ыттар мен шетелдік ғ алымдар ә рі карай дамытып терең детті.