Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 4 страница

56.58.Қ азақ тіл білімін зерттеуші ғ алымдар мен олардың ең бектері Қ азақ тіл білімінің негізін салушылар тө ң ірегінде ғ алымдар арасында тү рліпікірлер бар. Бір топ ғ алымдар – П.М. Мелиоранский десе, біреулері – Н.И.Ильминскийді, кө пшілік ғ алымдар – А. Байтұ рсыновты атаса, енді бір ғ алымдар –негізін салғ ан бір адам болмауы да мү мкін екендігін алғ а тартады.Дереккө здерге сү йенсек, қ азақ тіл білімі ХІХ ғ асырдың екінші жартысынанбастап қ олғ а алына бастайды. Осы ғ асыр тү ркі тілін зерттеудің «алтын ғ асыры» дегенатауғ а ие болып тарихта қ алғ анын қ азақ тіл білімін зерттеуші-ғ алымдар: А.Н.Кононов, Н.А. Баскаков, І. Кең есбаев С. Аманжолов, Р.Ғ. Сыздық ова т.б.

ең бектерінде айтылады. Орыс жə не Батыс Еуропа ғ алымдары тү ркі тілдерін тарихи, ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуді осы кезең де нақ ты қ олғ а алады. Патшалық Ресей қ оластындағ ы шығ ыс халық тарын орыстандыру арқ ылы ө з ү стемдігін жү ргізбекші болып, оларды ортақ бір тілде сө йлету жолында миссионерлік саясатты жү зеге асыруғ а бар кү ш-жігерін салады. Осы ə рекет орыс тү ркітанушылары арқ ылы жү зеге асырылады. Оларғ а ү лкен міндеттер жү ктеледі, ө з ең бектерінде тү рік грамматикасын ү ндіеуропа, оның ішінде

орыс грамматикасымен байланыстыра зерттеу басты нысанғ а алынады. Патша ү кіметінің тапсырмасымен орыс ғ алымдарының келе бастауының нə тижесінде кө птеген ең бектер орысшағ а аударылып, жарық кө ре бастайды. Орыс оқ ымыстылары қ азақ тарғ а орысша ү йретіп, олармен араласа бастайды. Барлық тү ркі тілдері сол кезең де отандық ғ алымдардың ғ ылыми-зерттеу нысанына айналады. Тү ркі тілін, соның ішінде қ азақ тілін зерттеуде атақ ты орыс ғ алымдары – Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, Н.Созонтов, Г.В.Архангельский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, С.Е. Малов. Н. Лаптев, Е.А. Алекторов, қ азақ халқ ының ағ артушы-ғ алымдары А. Диваев, М.Н. Бектемиров, Қ. Кемең геров, А. Байтұ рсынұ лы, Тоқ аш Бокин, Е. Букин, Н.С. Жетпісбаев, Ж. Кө шербаев, М.А. Машанов т.б. ғ алымдары зор ү лес қ осады. Аталғ ан ғ алымдар қ азақ тіл білімінің лексикалық, грамматикалық жə не фонетикалық қ ұ рылымын зерттеумен айналысады. Қ азақ тілі туралы алғ ашқ ы зерттеу – неміс ғ алымы Г.Ю. Клапроттың 1823 жылы жариялағ ан «Қ азақ тілі жайында» деген француз тіліндегі мақ аласы (Klaproth J.Aaia

jolyslotta.Paris, 1823). Шығ ыстанушы ғ алым бұ л мақ аланы Парижде «Азия

журналында» жариялағ ан. Мақ аланың алғ ашқ ы бө лімінде қ азақ тілі жайлы жалпы

шолу жасалса, екінші бө лімінде французша-қ азақ ша сө здік беріліп, сол арқ ылы қ азақ

тілінің фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері, оның монғ ол тілінен

айырмашылығ ы, тү ркі тілдерімен туыстығ ы салыстырылады. Содан бері қ азақ тілі

жө ніндегі зерттеулер 1888-1902 жылдары қ азақ зиялыларының мақ алаларында ү збей

жарияланып, мерзімді баспасө з беттерінде сө з етіледі. Мысалы, Р. Дү йсенбаевтың (Р.

Дү йсенбаев 1894, № 39), қ азақ тілі туралы газет бетіне тұ ң ғ ыш мақ ала жазғ ан Бө кен

Адық овтың, Дінмұ хамет Сұ лтанғ азиннің «Біздің қ азақ туралы 5-6 ауыз» (Д.

Сұ лтанғ азин. 1890, № 6) деген мақ алалары негізінен, «қ азақ тілінің тү ркі тілдерінің

ішінен алатын орны, қ азақ тіліне басқ а тілдерден сө з қ абылдау принциптері, алфавит,

орфография, пунктуация, т.б. болды» (Б. Ə білқ асымов. 1993: 7-9 б.). Аталғ ан

мақ алалар қ азақ тіл білімінің негізін қ алыптастыруғ а тү рткі болады.

Ал алғ аш практикалық мақ сат ү шін жазылғ ан ең бек – Н.И. Ильминскийдің

«Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» (Ильминский Н.И. 1861.)

атты ең бегі болғ ан. Ол ү ш бө лімнен тұ рады: фонетика (часть звуковая), грамматика,

сө здік. Барлық фонетика-грамматикалық бө лім бар-жоғ ы 30 беттен (110-140 бб.)

тұ рады. Ең бектің 152 беті сө здікке арналғ ан. Грамматика бө лімінде тек татар тілінен

ерекшеленетін формаларды ғ ана қ арастырғ ан. Н.И. Ильминский ең бегінде зерттеу

тілі ретінде Орынбордың біраз бө лігі мен Орал даласының батыс бө лігіндегі

кө шпенді қ азақ тардың тілдерін пайдаланғ ан. Сол кездегі халық тілінің лексикасымен

таныс болу ү шін кітап соң ында 300-ге тарта сө здік берілген.

Қ азақ тілі грамматикасын зерттеудегі ең бектердің ішінде ғ алымдардың назарын

аударғ ан ең бек – П.М. Мелиоранскийдің «Краткая грамматика казак-киргизского

языка» (Мелиоранский П.М. 1894: 92 с.) деп аталатын ең бегі. Қ азақ тіл білімін

зерттеуші ғ алымдарА.Н. Кононов, Н.А. Баскаков, І. Кең есбаев С. Аманжолов, Р.Ғ.

Сыздық ова т.б. ө з ең бектерінде ғ алымның қ азақ тілін зерттеудегі ең бегін айрық ша

бағ алады. Грамматика Петербург университетінің шығ ыс тілдері факультетінде

басылып шық ты. Автор ең бегін қ азақ тілін ү йренем деушілерге ғ ана арнап жаздым

деп практикалық мақ сатты кө здегенін айтса да, сол кездегі қ азақ тілін жү йеге

келтірген басқ а ең бектердің алды болып табылады. Оның ең бегі «этимология»,

«синтаксис» деген екі тараудан тұ рады. «Отандық тү ркология саласында

лингвистикалық бағ ыттың негізін қ алаушы» (Кононов А.Н. 1982: 220 с.) деген

керемет марапаттауларғ а ие болса да, кітаптың мазмұ нына зер сала отырып, біз бұ л

ең бекті де қ азақ тіл білімін қ алыптастырғ ан ең бек деп бере алмаймыз, қ азақ тіл

білімін зерттеуге тү рен салғ ан ең бек деп бағ алаймыз. Себебі, аталғ ан ең бек алдың ғ ы

зерттеушілердің ең бектері сияқ ты практикалық мақ сатта жазылғ ан зерттеу жұ мысы

болып табылады. Қ азақ халқ ының танымына терең бойлай алмағ андық тан, Санк-

Петербург университетінің студенті Б.Т. Саматовтан қ азақ тілінің ерекшеліктерін

сұ рап отырғ ан. Грамматика бө лімін профессор Н.Ф. Катанов қ арап шық қ ан.

Зерттеуші-ғ алым: «Поединогласному свидетельству всех исследователей киргизского

языка он принадлежит к числу самых богатых тюркских наречий...» деп, қ азақ тілінің

байлығ ын мойындағ ан.

Тө ртінші грамматикалық ең бектің авторы Василий Владимирович Катаринский

(1846-1902) – Орта Азиядағ ы кө рнекті тү ркітанушылардың бірі, Н.И. Ильминскийдің

шə кірті. Қ азақ лексикографиясына да, қ азақ грамматикасына да қ осқ ан ү лесі мол

ағ артушы-ғ алым. Ол оқ у-ағ арту істеріне қ атысты: «Краткий киргизско-русский

словарь» (Оренбург, 1895, 1898), «Русско-киргизский словарь» (Оренбург, 1899-

1900), «Киргизско-русский словарь» (Оренбург, 1897), А.Н. Кононовпен бірлесіп

жасағ ан «Практические уроки русского языка для киргизов» (Оренбург, 1895),

«Грамматика киргизского языка» (Оренбург, 1897) жə не «Первоначальный учебник

русского языка для киргизов» (Казань, 1909) т.б. ең бектерімен танымал болады.

Сондай-ақ, «Сборник киргизских пословиц», «Материалы по этнографии киргиз»

(Оренбург, 1899) жинақ тарын қ ұ растырады.

Бесінші грамматикалық ең бек–Н.Созонтовтың «Записки по грамматике

киргизского языка» (Созонтов Н. 1912: 67 с.) деп аталатын ең бегі. 1912 жылы

Ташкентте басылып шық қ ан. Фонетика, этимология, синтаксис тарауларынан

тұ ратын 67 беттік жазба. Автор кіріспесінде жазбаның орыстарғ а арнап жазылғ анын,

Н.Н. Пантусовтың транскрипциясы мен мə тінін қ арап шық қ анын жазады да, Діни

миссионерлік қ оғ амның жазбаларын пайдаланғ андығ ын айтады. Автор жазбада қ азақ

тілінің сө з таптары мен жалғ ауларының арасында айырмашылық тар жоқ деп, род

категориясының болмауын басқ аша тү сінеді. 9 cептіктің тү рі бар деп демеуліктермен

шатастырады. Бірақ ойды жү йелеуде синтаксис саласының Еуропа тілдеріне

қ арағ анда маң ызы жоғ ары екендігін дұ рыс бағ ымдайды.

Алтыншы зерттеу жұ мысы - Г.В.Архангельскийдің қ ұ растыруымен жарық

кө рген “Грамматика казахского языка” (1927) атты ең бегі (Грамматика казакского

языка. Составил Г.В.Архангельский. Под редакцией Кеменгерова. 1927: 62с.). Бұ л

ең бек қ азақ тілінің оқ ытушысы Қ.Кемең герұ лының 1924-25 жылдары Тү ркістанда

шығ ыстану курсында оқ ығ ан дə рістерінен алынғ ан. Бұ л ең бек туралы Мə селен, 1927

жылы Г.В.Архангельскийдің қ ұ растырумен жарық кө рген “Грамматика казакского

языка” атты оқ улығ ы М.Жолдыбаев, А.Байтұ рсынұ лы, Т.Шонанов, Нұ рымов,

Х.Досмұ хамедұ лы, Қ ұ дайбергенов т.б. қ атысқ ан Халық Ағ арту Комиссариатының

ғ ылыми-ə дістемелік комиссиясында мақ ұ лданып, оғ ан А.Байтұ рсынұ лы: “Ценное

пособие для русских, задавшихся целью серьезно изучить казахский язык” (Жұ баева

О. 2002 жыл.), – деп жоғ ары бағ а беріп, пікір жазғ ан.

Сонымен ХІХ ғ асырдың екінші жартысындағ ы орыс ғ алымдарының ең бегінде

қ азіргідей ə р ұ ғ ымғ а сай орнық қ ан, ə р ғ ылым саласына қ арай бө лінген терминдер

жү йесінің реті ə лі қ алыптаспағ андығ ын кө реміз. Бұ л кезең де қ азақ тілі терминдерінің

жасалу немесе қ абылдану принциптерінің жолдары айқ ындалмағ аны анық талды.

Бұ дан шығ атын қ орытынды: ғ алымдар қ азақ тіл білімін қ анша зерттеп, ө з

болжамдарын айтқ анымен, сол тілдің тө л ө кілі болмағ ан соң, бұ л ұ лттың танымына

терең бойлай алмағ ан.

Қ азақ тіл біліміндегі осы олқ ылық тың орнын толтырғ ан ең бек – Ахмет

Байтұ рсынұ лының «Тіл қ ұ ралы» (Байтұ рсынов А. 1992: 446 б.) (сө з жү йесі 1914,

Қ ызылорда) ең бегі еді. Қ азақ халқ ының ұ ғ ымына сə йкестендіріп, қ ажетті ұ ғ ымды

атау ү шін теріліп алғ ан термин сө здерді осы ең бектен кездестіреміз. Ұ лы

зерттеушінің «Тіл қ ұ ралы» – қ азақ балаларының бірнеше буынын тə рбиелеген, ана

тілінің табиғ атын танытқ ан қ азақ тіліндегі бірден бір оқ у қ ұ ралы атанды. Қ азақ тіл

білімінің қ ұ рылымын жү йелеп, талдап берген тұ ң ғ ыш ғ ылыми жұ мыстың басы

болды. Қ азіргі қ азақ тіл білімінің салаларын жү йелеуде кү ні бү гінге дейін арқ ау етіп

келе жатқ ан қ ұ нды дү ние ретінде қ азақ тіл білімінің тарихында қ алды. Демек, қ азақ

тіл білімінің теориялық іргесін А.Байтұ рсынұ лы қ алады деп айтуғ а негіз бар.

Кең есбаев «Основные вехи изучения языка казахского народа» атты мақ аласында қ азақ тілінің тө ң керіске дейінгі жә не тө ң керістен кейінгі жалпы мә селелерін сө з етеді. Ол ө з ең бегінде тө ң керіске дейін шамамен 250 ең бектің, оның ішінде қ азақ тілінде 60, орыс тілінде 190 екі тілді сө здіктер, мақ алалар, оқ у қ ұ ралдары шық қ анын айтады. Қ азақ тілін зерттеудің ғ ылыми ө зектілігін атап кө рсетеді. Тө ң керіске дейінгі қ азақ тілін зерттеудің ү ш кезең іне тоқ талады:

Классификациялық жү йелеу тұ рғ ысынан қ азақ тілінің фонетика-морфологиялық ерекшеліктері анық талып, тү ркі тілінің бір тармағ ы ретінде орны белгіленді;

Қ азақ тілінің фонетика-грамматикалық нормалары қ ысқ аша тү рде жазылып, екі тілді жеке сө здіктер қ ұ растырылды;

Бай ауыз ә дебиеті ү лгілері туралы шамалы болса да мақ алалар жарық кө рді.

Академик-ғ алым Р.Г. Сыздық ова [9, 13-32 б.] қ азақ тілінің лексикографиясына арнайы тоқ талып, осы кезең дегі шық қ ан сө здіктердің кемшіліктері мен жетістіктерін терең дей зерттеді. Ғ алым қ азақ тілін зерттеген тү ркітанушылардың біраз ең бектеріне тоқ талып, І. Кең есбаевтың пікірлеріне қ осыла келе:

-қ азақ тіл білімінің іргетасы қ аланды;

-тұ ң ғ ыш рет қ азақ тілі туралы лингвистикалық ілім пайда болды;

-грамматика мен фонетика курсы қ ұ рылды;

-алғ аш рет кө п мө лшерде ана тіліндегі лингвистикалық терминдер енгізілді;

-қ азақ жазуы, орфографиясы мен пунктуациясы мә селелері кү н тә ртібіне қ ойылып, шешімін тапты деген тұ жырымғ а келеді. Басқ а мақ алаларында [21] қ азақ тілін зерттеген орыс ғ алымдары мен қ азақ лексикасындағ ы терминдердің қ алыптасуы жә не грамматика мә селесі жө нінде сө з етеді.

С. Аманжолов «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» [22] атты кітабында қ азақ тілінің осы кезең дегі зерттелу тарихына тоқ талып ө теді. Ғ алымның зерттеу нысаны диалектілер болғ андық тан, басқ а ғ алымдардың ең бектерінде осы мә селе тө ң ірегінде сө з етіледі. Арасында В.В. Радловтың, Н.И. Ильминскийдің, В.В. Катаринскийдің, М.А. Терентьевтің, П.М. Мелиоранскийдің ең бектеріне бағ а беріп, ең бектеріндегі диалектілерді талдайды. Дә лелдері орынды, ойларын нақ ты мысалдармен береді. Бұ лардан басқ а Х.К. Жұ бановтың «Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер» [23] атты ең бегі, Ш. Ш. Сарыбаевтың «Қ азақ тіл білімі ә дебиетінің библиографиялық кө рсеткіші» [24] атты т.б. ғ алымдар ең бегінен қ ұ нды-қ ұ нды материалдармен танысуғ а болады.

Б. Ә білқ асымовтың «ХІХ ғ асырдың екінші жартысындағ ы қ азақ ә деби тілі» [25], «Қ азақ тілі жө ніндегі революциядан бұ рынғ ы зерттеулер» [26] деген ең бегінде 1825 жылдан бастап жарық кө рген қ азақ тілі жайлы алғ ашқ ы мақ аладан бастап, тө ң керістен кейінгі ең бектер де арнайы қ амтылады.

57.Қ азақ тіл білімі-жалпы тү ркітанудың қ ұ рамдас бө лігі ХІХ ғ асырдың екінші жартысы тү ркі тілін зерттеудің «алтын ғ асыры» деген атауғ а ие болып тарихта қ алды. Орыс жә не Батыс Еуропа ғ алымдары тү ркі тілдерін тарихи, ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуді осы кезең де нақ ты қ олғ а алды. Патшалық Ресей қ оластындағ ы шығ ыс халық тарын орыстандыру арқ ылы ө з ү стемдігін жү ргізбекші болып, оларды ортақ бір тілде сө йлету жолында миссионерлік саясатты жү зеге асыруғ а бар кү ш-жігерін салып бақ ты. Осы ә рекет орыс тү ркітанушылары арқ ылы жү зеге асырылды. Оларғ а ү лкен міндеттер жү ктелді, ө з ең бектерінде тү рік грамматикасын ү ндіеуропа, оның ішінде орыс грамматикасымен байланыстыра зерттеу басты нысанғ а алынды. Ал тү ркі тілдері тобының бір тармағ ына жататын қ азақ тілі де бұ дан тысқ ары қ ала алмады.Қ азақ тілінің қ айнар кө здерін зерттеуді алғ ашқ ы «баспалдақ» аталатын ХІХ ғ асырдың екінші жартысынан бастау – тарих беттеріндегі қ азақ тілі грамматикасының негізі қ аланғ ан кезең ге қ азіргі кү н тұ рғ ысынан бағ а беру, ө ткен олқ ылық тарды тү зетуге қ адам жасау болып табылады.Патша ү кіметінің тапсырмасымен орыс ғ алымдарының келе бастауының нә тижесінде кө птеген ең бектер орысшағ а аударылып, жарық кө ре бастады. Орыс оқ ымыстылары қ азақ тарғ а орысша ү йретіп, олармен араласа бастады. ХІХ ғ асырдың екінші жартысында орыс тү ркологиясы ә лемдік шығ ыстану ғ ылымының алдың ғ ы сапынан кө рінді. Барлық тү ркі тілдері сол кезең де отандық ғ алымдардың ғ ылыми-зерттеу нысанына айналды. Тү ркі тілін, соның ішінде қ азақ тілін зерттеуде атақ ты орыс ғ алымдары – Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, Н.Созонтов, Г.В. Архангельский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, С.Е. Малов. Н. Лаптев, Е.А. Алекторов, қ азақ халқ ының ағ артушы-ғ алымдары А. Диваев, М.Н. Бектемиров, Қ. Кемең геров, А. Байтұ рсынұ лы, Тоқ аш Бокин, Е. Букин, Н.С. Жетпісбаев, Ж. Кө шербаев, М.А. Машанов т.б. зор ү лес қ осады. Аталғ ан ғ алымдар қ азақ тіл білімінің салаларын зерттеумен айналысты.Осы кезең де орыс тү ркологиясында қ азақ тілі туралы мә селе бекер қ озғ алмағ ан еді. Себебі, біріншіден, қ азақ тілі «туыстас тү ріктес елдермен салыстырғ анда сө зге шешендіктерімен ерекшекө зге тү ссе» екіншіден, «Ресей ү шін Жайық тан Ертіске дейінгі кең істікте тұ рғ ан оның кө ршілері – қ азақ тармен қ арым-қ атынас жасау бә рінен де маң ызды болды»Осығ ан дейін Николай Иванович Ильминскиийдің «Материалы к изучению киргизского наречия» [8] деп аталатын практикалық мақ сатта жазылғ ан ең бегі жарық кө рді. Николай Иванович Ильминский (1822-1891) – Қ азан діни академиясының ірі ө кілдерінің бірі, тілші-тү рколог М.А. Казембек пен М.Г. Махмудовтың шә кірті. Мұ сылмандарғ а қ арсы арнайы миссионерлік курс діни академиясын тамамдағ ан соң, араб елінде екі жарым жыл жұ мыс істеп қ айтады. 1854 жылы Қ азан қ аласына келіп, діни академия мен университетте шығ ыс тілдерінен сабақ береді. 1858 жылы Орынборғ а келеді де, Орынбор шекаралық комиссиясында аудармашы қ ызметін атқ арады. Мұ нда зерттеуші-ғ алым В.В. Григорьевтің қ олдауына сү йене отырып, қ азақ тілін жетік мең геруді мақ сат етіп қ ояды. Оның ө тініші бойынша В.В. Григорьев Шекаралық комиссия жанындағ ы қ азақ балаларына арналғ ан мектепті бітірген, қ азақ тілін жетік білетін ү ш қ азақ жігітін жанына қ осып береді. Солармен бірге Н.И. Ильминский татар тілінде жазылатын ресми хаттарды қ азақ тіліне аударады. Н.И. Ильминский қ азақ ауылдарына барып, қ азақ халқ ының тұ рмыс-тіршілігімен танысады. Ел арасындағ ы сауатты адамдардан қ азақ тың тілі мен ә дебиетіне, этнографиясына қ атысты материалдар жинайды. Атап айтқ анда, 1859 жылы Маң ғ ышлақ та, 1860 жылы Бө кей хандығ ында болып кө птеген лингвистикалық деректер жинағ ан. Ертегіші Марабайдан «Ер Тарғ ын» ертегісін жазып алып, 1861 жылы жарық қ а шығ арады. Ел аралау кезінде ғ алым қ азақ интеллигенциясының ірі ө кілдерінің бірі Ш. Уә лихановпен де таныс болып, оны жоғ ары бағ алағ ан.1859 жылы Н.И. Ильминский Ы. Алтынсаринмен танысады. Ыбырай Алтынсарин зерттеушінің миссионерлік идеяларын қ ұ птамайды, алайда екеуінің арасында достық қ арым-қ атынас берік орнайды. Ы. Алтынсарин қ айтыс болғ ан соң, Н.И. Ильминский оның хаттарын, іскери қ ұ жаттарын жә не ағ артушы туралы ө з естеліктерін шығ арады (1891). Ғ алымның Алтынсарин туралы жазғ ан материалдары қ азіргі кезең де де ғ ылыми маң ызғ а ие болып табылады.Ал оның қ азақ тілі грамматикасы мен фонетикасы туралы жазғ ан «Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» ең бегі ү ш бө лімнен: фонетика (часть звуковая), грамматика, сө здіктен тұ рады. Барлық фонетика-грамматикалық бө лім бар-жоғ ы 30 беттен (110-140 бб.) аспайды. 140-159 беттер жә не ең бектің 152 беті сө здікке арналғ ан. Грамматика бө лімінде тек татар тілінен ерекшеленетін формаларды ғ ана қ арастырғ ан.Н.И. Ильминскийдің тү ркітану ғ ылымына қ алдырғ ан «бағ а жетпес байлығ ы» – Рабғ узидің «Бабыр-наме» мен «Қ ысас-ә л-анбияны» жарық қ а шығ аруы. Мұ нан кейін ғ алымның В.И. Вербицкиймен жә не Алтай діни миссионерлерімен (М. Невский) бірлесіп, 1869 жылы Қ азанда қ ұ растырғ ан «Алтай тілінің грамматикасы» атты ең бегі басқ а тү ркі тілдерінің грамматикасын жазуғ а себепші болды. «Сонымен қ атар оның қ азақ тілі ү шін де орны ерекше. Ө йткені бұ л «Грамматиканың» негізгі объектілері болғ ан телеут, алтай, шор, тува тілдерінің фактілері кітаптың ө н бойында қ азақ тілі материалдарымен салыстырылып отырылады» Тү ркі тілдерін зерттеудің жаң а кезең і В.В.Радлов (1837-1918) ең бектерінен басталады [22]. Тү ркі тілінің бір тармағ ы болып келетін қ азақ тілін жә не оның салаларын зерттеуде В.В.Радловтың 1882 жылы Лейпциг қ аласында неміс тілінде жарық кө рген «Солтү стік тү ркі тілдерінің фонетикасы» деп аталатын ең бегінің маң ызы ерекше. Мұ ң да қ азақ тілінің дыбыстық жү йесі біршама дұ рыс жү йеленген. Тү ркітанушы ең бегінде қ азақ тілінің дыбыстық жү йесін 9 дауыстыдан (а, ә, е, о, ө, ы, і, ұ, ү) жә не 20дауыссыздан тұ ратынын анық тағ ан. Дауыстыларды ашық (а, ә, е, о, ө), қ ысаң (ы, і, ұ, ү), жуан(а, о, ұ, ы), жің ішке(ә, е, ө, ү, і), ерің дік(о, ө, ұ, ү), езулік(а, ә, е, ы)депжіктейді. Ал дауыссыздарды да іштей қ атаң (қ, к, т, п, с, ш), ұ яң (ғ, г, д, б, з, ж), ү нді(н, ң, м, р)жә неаралық немесе жарты дауысты (у, й) дыбыстар деп бө лген.В.В.Радлов л дыбысын ә рі жуан, ә рі жің ішке айтылатын екі дыбыс деп қ арағ ан. Бұ дан ө зге ол қ азақ тілінен екі, ү ш дыбыстың қ осындысынан тұ ратын дифтонг, трифтонгтарды кө рсеткен. Бірақ бұ л пікірі шындық а сай келмейді.Тү ркітанушы В.В.Радлов кө п буынды сө здерде негізгі екпін сө здің соң ына тү сетінін кө рсетеді. Сонымен қ атар ол дауыссыз дыбыстардың тіркесу заң дылық тарын анық тағ ан. В.В.Радлов, ә сіресе, дауыстылардың сингормизіміне айрық ша назар аударады. Тіл ү ндестігіне зор мә н береді де, ерін ү ндестігіне айырық ша мә н бермейді. Оның «Опыт словария тюркиских наречий» дейтін атақ ты сө здігінде қ азақ сө здері мол қ амтылғ ан. Автор келтірген сө здерін барынша айтылуына жуық татып жазғ анын айтады. Сө здікте ХІХ ғ асырда ерін ү ндестігінің жақ сы сақ талғ андығ ын кө реміз. Мысалы: бү лдү ргө, бү рмө лө, бү ркө ндү р, бү ркө ншү к, бү гө жө к, бү гө жө кте, бө лтү рү к, бө дө нө, бө пө, бө бө шү к, жұ дұ рұ қ, жұ лдұ здұ, жө ндө ндү р, кө гү лдү р, жү рө ксү здү к, кө ң ү лшө к, кө рү мдү к, кө ргө ндү, кө зү лдү рү к, кө лө ң кө лү, кү ң ү рө ндү р, кү лдү рө уү ш, тө ң ө рө ктө, тоқ таусұ з, тө бө лө стү р, тұ мұ лдұ рұ қ, тү ймө лө, тү ймө лү, тү гө ндө, тү ң ү лдү р, т. б.

59.А.Байтұ рсынұ лы қ азақ тіл білімінде алатын орны «Ө нер алды-қ ызыл тіл» деп мақ алдап ө ткен қ азақ ақ ындары, жазушылары осы кү нге дейін қ азақ поэзиясында биік орын алады.Солардың бірі –Ахмет Байтұ рсынұ лы.Ө з заманының ағ ысына қ арсы тұ ра білген қ айраткер.Қ азақ халқ ының рухани кө семі болып, болашақ тың жарық, тыныш, кө к аспан астында ө мір сү руіне ө зінің ақ ылын арқ ау еткен.Ө з достарының алды бола білген Ахмет ө ткір, алмас қ ылыштай адамның ойын осып ө тетін сө здерімен ө лең арқ ылы ой-сезімін білдірген.Қ азақ тың қ азақ бола білуіне кеудесіндегі жанын аямағ ан.Қ арусыз-ақ сө збен адам ө лтіретін Ахмет қ азақ елінің келешегін тә уелсіздікке жетелеген халық тың рухани жетекшісі.Халық ү шін, халық тың мә дени- ә леуметтік болмысын кө теру ү шін қ ызмет еткен.Халық ты ағ арту баладан, мектептен бастау алады. Ең алғ аш қ азақ тілінде ә ліппе кітабын жинақ тағ ан Ахмет еді. Қ азақ балалары кө зі ашық, сауатты азамат болып шығ уғ а септігін тигізген. Қ азақ тіліндегі ә ліп-би осы сө здердің бә ріне дә лел. Тек қ ана кітап жазумен тоқ тамағ ан Ахмет, орыстың белгілі жазушыларының белгілі жазушыларының белгілі ең бектерін ана тілімізге аударып, ө зінің халық қ а, шамшырақ екенін дә лелдеп ө ткен. Халық тың білімді болуына, сауатын ашуғ а кө п кө мек кө рсеткен. Бұ рынғ ы қ арапайым қ ара сө здерді жаң ғ ыртып, халық санасына қ алыптастыру басты мақ саттарының бірі. Кө кейіндегі тү йілген ойды ана тіліндегі асыл, ұ тқ ыр сө здермен жеткізе білген. Ө лең деріндегі сө здердің ө зі адам кө ң іліне талпыныс, алғ а қ арай жол бастап, кө ш артында қ алып қ оймауғ а себепші болғ ан. Қ азақ тілін болашақ ұ рпақ тарғ а дамыта тү скен қ алпында, басқ а тілдерден биігірек ұ стап, тазалығ ын сақ тауғ а демеу болды. Қ азақ тілінің табиғ атын, қ ұ рылымын танудағ ы қ ызметі қ азіргі мектептерде қ азақ тілін пә н ретінде ү йрететін оқ улық тар жазумен ұ ласады. Ахмет қ алыптастырғ ан ә деби-теориялық терминдер осы кү нге дейін ө мірін жалғ астыруда. Бұ ның бә рін ә дебиетші Ахметтің қ ымбат, алтын, гауһ ардай асыл сө здері мен тә лім- тә рбиеге толы, адамдық қ асиеттерді сипаттап жазғ ан ө лең дері бә рі- бә рі болашақ ұ рпақ қ а келешегіне керек, нұ сқ ау болатын тү зу жол емес пе?! Қ азақ тілін ә сем сө здермен ә шекейлей білген Ахмет ө з ең бектерімен басқ а да елдерге танымал бола білді. Ө зі де басқ а халық ақ ындары мен жазушыларының жақ сы деген ө лең дері мен мысалдарын ө з ана тілімізге аударып кетті. Артына ө шпес із қ алдырды.Ахмет қ азақ ә ліпбиінің атасы, тү ркі тілтану ғ ылымының ағ артушысы. Ахметтің мұ рағ аты жаң а уақ ыт, жаң а заманғ а, халқ ына қ ызмет етуде. Ахметтің ілімдері — ә лі зерттелетін ү лкен ғ ылым. Ахмет Байтұ рсыновтың ұ лтым деп соқ қ ан жү регі, ү лгі-ө негесі — қ азіргі жаң а заманғ а ө те керек.Ахмет Байтұ рсынұ лының қ азақ тілінің табиғ атын, қ ұ рылымын танып-танытудағ ы қ ызметі енді мектепте қ азақ тілін пә н ретінде ү йрететін оқ улық тар жазумен ұ ласады. Осы тұ стаоның атақ ты «Тіл – қ ұ рал» атты ү ш бө лімнен тұ ратын, ү ш шағ ын кітап болып жарияланғ ан оқ улық тар жазылды. «Тіл – қ ұ рал» тек мектеп оқ улық тарының басы емес, қ азақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, қ азіргі қ азақ тілі атты ғ ылым саласының іргетасы болып қ аланды. Жалпы қ азақ тіл білімін қ алыптастырып, зерттеп, танып білу тарихымызда Ахмет Байтұ рсынұ лының «Оқ у қ ұ ралы» мен «Тіл – қ ұ ралдарының» орны айрық ша. Ахмет Байтұ рсынұ лы қ азақ ә ліппесі мен қ азақ тілі оқ улық тарын жазуды 1910 жылдардан бастап қ олғ а алады.Онымен бірге қ азақ графикасын жасауғ а кіріседі.Қ азақ графикасының негізінде қ азақ тың мә дени дү ниесіне кө п ғ асырлық дә стү рі бар, ө зге тү ркі халық тарды да пайдаланып отырғ андық тан, туыстық, жақ ындық сипаты бар араб таң баларын алады.Оны қ азақ фонетикасына икемдейді, ол ү шін қ азақ дыбыстары жоқ таң баларды алфавиттен шығ арады, арабша таң басы жоқ дыбыстарына таң ба қ осады, қ азақ тілінің жуанды-жің ішкелі ү ндестік заң ына сай жазуғ а ың ғ айлы дә йекші белгі жасайды.Сө йтіп, оқ у-ағ арту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай мойын бұ рды. Ә рбір зиялы азамат халқ ына қ ара танытып, сауатын ашуды сол ә рекетті «Ә ліппе» қ ұ ралдарын жазудан бастауды мақ сат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қ алаларының баспаханаларында жарық кө рген. Ахмет Байтұ рсынұ лының ә ліппесі «Оқ у қ ұ ралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қ айта басылып, оқ ыту ісінде ұ зақ ә рі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғ алым «Ә ліпбидің» жаң а тү рін жазды.Қ азақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетас қ алауындағ ы Ахметтің тағ ы бір зор ең бегі – ғ ылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғ алым қ азақ тілі грамматикасына қ атысты категориялардың ә рқ айсысына қ азақ ша атау ұ сынды. Осы кү ні қ олданылып жү рген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағ ай, ү стеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сө йлем, қ ұ рмалас сө йлем, қ аратпа сө з деген сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы Ахмет Байтұ рсынұ лынікі. Бұ лар не бұ рынғ ы қ арапайым сө здің мағ ынасын жанғ ырту арқ ылы, не жаң а тұ лғ адағ ы сө з жасау арқ ылы дү ниеге келген соны сө здер, сә тті шық қ ан атаулар екені олардың кү ні бү гінге дейін қ олданылып келе жатқ андығ ы. Ахмет Байтұ рсынұ лының 1928 жылы Қ ызылордада жарық кө рген екі бө лімнен тұ ратын екі кітапты «Тіл жұ мсар» деген ең бегі белгілі. Ол методика саласында 1910 жылдардан бастап 1927-1928 жылдарғ а дейін бірнеше материалдар жинағ ан. Жазу таң баларын ү йрету амалдарын тү сіндіретін «Баяншы» атты кітапшасы 1912 жылы жарық кө рген. Жалпы сауат аштыру ә дістерінің жө н-жобасын «Ә ліпби астары» методикалық ең бегінде тағ ы кө рсетеді. 1927-1928 жылдары «Жаң а мектеп» журналында қ азақ тілі методикасына арналғ ан бірнеше мақ ала жариялайды.Қ азақ тілін ана тілімізде тұ ң ғ ыш зерттеуші Ахмет Байтұ рсынұ лы ө зінің алдына жү йелі бағ дарлама қ ойғ анғ а ұ қ сайды: ол ә уелі қ азақ тың ұ лттық жазуын (графикасын) жасауды мақ сат еткен. Бұ л ү шін араб алфавиті негізіндегі «Байтұ рсынұ лы жазуы» дү ниеге келген екінші сол жазумен сауат аштыруды ойлағ ан бұ л ү шін «Оқ у қ ұ ралы» атты ә ліппе оқ улығ ын жазғ ан одан соң қ азақ тілінің граматикалық қ ұ рылымын ана тілінде талдап беру мақ сатын қ ойғ ан бұ л ү шін «Тіл қ ұ ралды» жазғ ан.