Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 3 страница

47. Кең ес тіл білімі туралы не білесіз? Кең ес дә уіріндегі тіл білімінің зерттелуі жайында айтың ыз. Кең естік тіл білімі орыс. советское языкознание — Кең ес ө кіметі жылдарында калыптаскан тіл білімі. Кең естік тіл білімі революциядан бұ рынғ ы орыс тіл білімі дә стү рін жалғ астырды. Ә р тү рлі мектептер мен бағ ыттар болғ анымен, Кең естік тіл білімі бірың ғ ай методологияғ а — маркстік философияғ а (диалектикалык материализм) негізделді. Кең естік тіл білімі тілдің ә леуметтік табиғ атын мойындай отырып, тілді қ арым-қ атынас кұ ралы, сананын шындық ө мірдегі кө рінісі деп таныды.Кең ес ө кіметі орнауының алғ ашқ ы жылдарында тіл білімі алдына қ ойғ ан ең басты міндеттердің бірі — бү кіл халық пен бірлесе отырып елдегі сауатсыздық ты жою, жер-жерде ашылып жатқ ан оқ у орындарына қ ажетті оқ улық тар жазу, ө зіндік жазуы жоқ ұ сақ халық тардың ө з тілдерінің дыбыстық жү йелеріне лайық ты жазулары болуына, емлесінің, жазу тілінің қ алыптасуына жә рдемдесу болатын. Тіл ғ алымдары бұ л міндеттерді абыроймен іске асырды.Жер-жерлерде ә р тү рлі дә режедегі оқ у орындарының кө птеп ашылуы, олардағ ы оқ ыту істерінің алғ ашқ ыда ә р халық тың ө з тілінде жү ргізілуі, ана тілінің оқ у пә ндерінің бірі ретінде оқ ытылуы — одақ кө леміндегі тілдердің грамматикалық қ ұ рылыстарын зерттеуді, олардың практикалық жә не ғ ылыми грамматикаларын жазуды кү н тә ртібіне қ ойды. Кү рделі де қ иын бұ л міндетті де тіл ғ алымдары абыроймен орындады. Соның нә тижесінде одақ кө леміндегі жалпы білім беретін оқ у орындарының барлығ ы да ана тілінде жазылғ ан грамматикалық оқ улық тарғ а ие болды, қ ырық -елуден астам тілдердің академиялық грамматикалары жарық кө рді.Тілдің грамматикасын жазу ү шін ә р тілдің ө зіне тә н нормасын айқ ындау қ ажет болады. Ол ү шін тілдің диалектілік ерекшеліктерін, грамматикалық, тілдік норма етіп, ол ерекшеліктердің қ айсысын қ олданудың жө н болатындығ ын айқ ындау қ ажет. Осығ ан байланысты кең ес тіл ғ ылымында диалектологиялық зерттеу де кең кө лемде етек алды. Одақ тағ ы кө птеген тілдердің диалектілік сө здіктері, диалектологиялық карталары жасалды.Бұ л жұ мыс тек норманы, тілдегі диалектілерді айқ ындаумен ғ ана шектелген жоқ, соларғ а қ оса жер-жерде ә р халық тың ұ лттық ә деби тілін қ алыптастыру, оның ө ткені мен қ азіргі кү йін, болашақ бағ ыт-бағ дарын зерттеу жұ мыстары да қ арқ ынды жү ргізілді. Жер-жерде ә деби тілдің теориялық жә не практикалық жақ тарын жан-жақ ты қ амтығ ан кө птеген зерттеулер дү ниеге келді.Айтылғ андар жалаң болмау ү шін қ азақ тілі мысалдарымен толық тыра тү сейік. Қ азан тө ң керісіне дейін тү ркі халық тарының біразы, солардың ішінде қ азақ тар да араб жазуын қ олданды.Ислам дінінің енуіне байланысты ІХ-Х ғ асырлардан бастап тү ркі халық тары арасына тарағ ан араб жазуы жергілікті халық тар тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне сә йкестендірілмей, арабтар қ алай қ олданса, сол қ алпында ө згеріссіз тү ркі тілдерінде де қ олданылды. Ө йткені ө з заманында қ алыптасқ ан ұ ғ ым бойынша араб тілі канондық тіл деп есептелді, сондық тан оны озгертуге арабтарғ а тә уелді болғ ан халық тардың қ ұ қ ы болмады. Сол себептен консонанттық принципті араб жазуы тү ркі тілдерінің дыбыс жү йесіне сай келмеді. Бірақ соғ ан қ арамастан ол он шақ ты ғ асыр бойы тү ркі халық тарының, солардың ішінде қ азақ халқ ының да мә дени-рухани дамуына қ ызмет етіп келді.XIX ғ асырдың екінші жартысында қ азақ даласының ә р жерінен миссионерлік мақ сатта болса да, орысша-қ азақ ша мектептер ашыла бастағ аны, бірді-екілі болса да мерзімді баспасө здің алғ ашқ ы қ арлығ аштарының кө ріне бастағ аны белгілі. Қ азақ тілі де араласатын дү ниеге келген бұ л жаң алық тар енді сол тілдің жазба тіліне икемделуін, ө зіндік жазуы болуын қ ажет етті. Бұ л қ ажеттілік аталғ ан мә селелерді шешуді алғ аш рет кү н тә ртібіне қ ойды, мерзімді баспасө з беттерінде пікір алысу орын алды. Қ азақ тың тұ ң ғ ыш тіл ғ алымы Ахмет Байтұ рсынұ лы араб жазуын ө згертіп, соның негізінде қ азақ тілінің ұ лттық жазуын қ алыптастыруды Қ азан тө ң керісінен бұ рын қ олғ а алғ ан болатын. А.Байтұ рсынұ лы қ азақ ә ліппесі 1915-жылдың ө зінде қ азақ халқ ының ұ лттық жазуы деген атқ а ие болып, 1929-жылғ а дейін ел ө мірінің барлық саласында да кең қ олданылды. Қ азақ тілінен мектептерге арналғ ан тұ ң ғ ыш оқ улық тарды жазғ ан да А. Байтұ рсынұ лы болды. Оның «Тіл қ ұ ралы» деп аталғ ан оқ улық тары 1914-жылдан бастап 1928-жылғ а дейін бірнеше рет қ айталанып басылды. Сондық тан А.Байтұ рсынұ лын ана тілімізде дамығ ан қ азақ тілі білімінің атасы, бас ғ алымы дейміз.

48. Ресей тіл білімі жайында жә не зерттеушілеріне тоқ талаң ыз. Ресейдің ә лемдік тіл ғ ылымына теориялық мә нді ештең е қ оса алмағ аны, Батыста қ алыптасқ ан ә р тү рлі лингвистикалық мектеп пен ә діс-тә сілдерді қ айталаудан аса алмағ аны белгілі. Бірақ соғ ан қ арамастан Кең естік дә уір дү ниеге келген кү ннен бастап, " ескі дү ниені талқ андап, жаң а дү ние жасаймыз" деген тә різді ө ркө кіректікке, астамшылық қ а салынып, Батыстағ ының бә рі жаман, бә рі зиянды деп лепірушілік етек алды. Бұ л салада бірінші болып қ олғ а алынғ ан мә селе тіл білімінің философиялық негізі, тілдің ә леуметтік мә ні жайындағ ы мә селе болатын. Бұ л отан ғ ылымының, солардың ішінде тіл білімінің де негізі - марксистік диалектикалық материализм деп жарияланды. Сө йтіп, осы негізде Кең естік жаң а тіл білімін қ алыптастыру талабы қ ойылды, оны қ алыптастырушылардың жолбасшысы, кө семі болып, Н.Я.Марр Кең естік тіл білімі ә леміне кө терілді.

49.Н.Я.Марр теориясының маң ыздылығ ы неде? Н.Я.Марр — иберий-кавказ тілдерінің маманы. Ол алғ ашқ ыда бұ л тілдердің туыстық тө ркін, олардың семит тілдерімен байланысын зерттеді де, келе-келе ө з теориясын «яфет теориясы» деп атады. «Яфет» деген терминді басында Н.Я.Марр бү кіл Кавказия, Жерорта тең ізі бассейндеріндегі толып жатқ ан тілдердің бә ріне ортақ шартты атау ретінде қ олданғ ан да, артынан осы тілдерді зерттеуден туғ ан ө з тұ жырымдарын «Яфет теориясы» деп атағ ан. Бұ л атау бертінірек келе «Тіл туралы жаң а ілім» деген атаумен ауыстырылды. Бірақ ә дебиеттерде бұ л екі атау кейде бірінің орнына бірі қ олданыла берді.Н.Я.Марр бастағ ан «Тіл туралы жаң а ілім» ө з қ адамын революциядан бұ рын ү нді-еуропалық тіл білімі деп аталатын ғ ылымды кең естік дә уір талабы тұ рғ ысынан қ айта қ арап, ү нді-еуропа тіл біліміндегі сол кездегі қ айшылық тардың, тоқ ырашылық тардың біразын дұ рыс кө ре білді. Бұ л бағ ыттың буржуазиялық тілдерде бірсыпыра мә селеде реакциялық, нә сілдік бағ ытта болып, отар елдер мен аз ұ лттарды, олардың тілдерін кемсітіп, қ орлайтындық тарын ашық айтты. Шынында да, ә сіресе XX ғ асырдың бас кезінде ү нді-еуропа семьясына жататын тілдерде сө йлеуші халық тарды жоғ ары бағ алау, бү кіл мә дениетті, ғ ылымды жасаушы солар, прогресс соларғ а тә н қ асиет, басқ а халық тар жараталысынан дамуғ а икемсіз, кері-тартпа дейтін шовинистік бағ ыт едә уір етек алды.Н.Я.Марр тіл туралы жаң а ілімді яфет тілдерін жан-жақ ты зерттеу, оның басқ а семьядағ а тілдермен қ атынасын айқ ындау негізінде ғ ана қ алыптастыруғ а болады деп санады. Ол қ алыптастырғ ан «Жаң а ілімінің» ө зіндік жү йесі, бағ дарламалық бағ ыты, концепциялары болды. Бірақ олар Маркстің қ оғ ам дамуына байланысты айтылғ ан қ ағ идаларын ешбір ө згеріссіз тілге де қ олданғ андық тан, бірсыпыра қ ате тұ жырымдар жасалды: 1.) Марксизм — қ ұ лдық, феодалдық, капиталистік қ оғ амдар —
таптық қ оғ амдар. Бұ ларда адамдар қ анаушы, қ аналушы таптарғ а бө лінеді, таптан тыс адам болмайды десе, Н.Я.Марр осы
қ ағ иданың кө мегімен таптық қ оғ амдағ ы тіл де таптық болады, қ анаушы таптың ө з тілі, қ аналушы таптың ө з тілі болады, жалпыхалық тық тіл деген жалғ ан сө з деді; 2) Марксизм — қ оғ амның саяси, қ ұ қ ық тық, діни, кө ркем
ө нерлік, философиялық кө зқ арастары — қ оғ амдық базистің
қ ондырмалары, базис жойылумен бірге бұ лар да жойылады, бұ л
жаң а базистің ө зіндік қ ондырмасы болады, ескі базис тұ сындағ ы қ ондырма жаң а базис мү ддесіне қ ызмет ете алмайды десе,
Н.Я.Марр тіл де қ оғ амдық қ ондырма, ол қ оғ амдық базиспен
бірге жойылып отырады, феодалдық базис тұ сындағ ы тіл капиталистік базиске, капиталистік базис тұ сындағ ы тіл социалистік базиске қ ызмет ете алмайды, қ оғ амдық формациялардың ә рқ айсысының ө зіндік тілдері болады деді; 3) Н.Я.Марр — дыбыс тілі адам қ оғ амымен бірге туғ ан қ ұ былыс емес, дыбыс тілсіз де қ оғ ам болғ ан, дыбыс тілі қ оғ ам мү шелері тү рлі таптарғ а бө лінген кезең де пайда болғ ан жә не ол алғ аш дү ниеге келгенде адамдардың бір-бірімен қ атынас жасау қ ұ ралы ретінде емес, магиялық қ ұ рал ретінде, тайпа кө семімен қ атынас жасау қ ұ ралы ретінде шық қ ан, оны тек бақ сы-балгерлер, тайпа кө семдері ғ ана қ олданғ ан, адамдардың бір-бірімен қ атынас жасауының алғ ашқ ы қ ұ ралы — қ ол тілі болғ ан дейді. Ал марксизм дыбыс тілі адам қ оғ амымен бірге туып, қ атар жасап келеді, қ оғ амсыз тіл болғ ан емес. Дыбыс тілі тілсіз қ оғ ам, адамдар қ атынасының ең маң ызды қ ұ ралы дейді; 4) Н.Я.Марр тіл зерттеуде тө рт тү рлі элементке негізделген палеонтологиялық талдау ә дісін қ олдануды ұ сынды. Бұ л ә діс бойынша дү ние барлығ ы да о бастағ ы сал, бер йон, рош деген тө рт элементтен тарайды. Бұ л элементтердің қ алдығ ын қ азіргі заман тілдерінің қ ай-қ айсысынан болса да табуғ а болады деді. Бірақ бұ л бос болжам еді.Лингвистикалық бұ л мектепті қ алыптастырушы, бұ рыннан да ғ ылыми беделі, ұ йымдастырушылық тә жрибесі бар Н.Я.Марр 20-жылдар ішінде-ақ кө рнекті марксшіл тіл ғ алымы ретінде танылды. 20-жылдардың аяқ кезінен бастап оның ілімін жақ таушы тіл ғ алымдарының тобы қ ұ рыла бастады. Бұ л топ ө здерін Н.Я.Маррдың шә кіртіміз деп санады. Елдегі тіл білімін басқ ару органдары бірте-бірте «Тіл туралы жаң а ілімді» жақ таушылардың қ олына кө шті. Олар кең естік тіл біліміндегі істің жайын аздап та болса сынауғ а, тіпті тіл біліміндегі «жаң а ілім» дегенді сынау жө ніндегі болмашы ә рекеттің ө зіне тыйым салып, Н.Я.Маррдың мұ расына сын кө зімен қ арағ ан, оның ілімін мақ ұ лдамағ ан зерттеушілерді қ уғ ындап отырды. Бұ л кең ес тіл білімінің дамуын кенжелетіп, тұ йық қ а тірей бастады.Тіл біліміндегі айтыстан кейін кең ес тіл білімі ұ йымдық, басқ арушылық жағ ынан қ айта қ ұ рылды. Бұ л кезде тіл зерттеуші ғ алымдарымыздың ерекше назар аударғ ан мә селесі. Тіл туралы жаң а ілімнің» қ ателіктерін, оның тигізген зиянды зардаптарын жан-жақ ты ашып кө рсету болды. Бұ л іс мақ алалар жариялау арқ ылы да, орталық та болсын, одақ тас республикаларда болсын тіл мә селелеріне арналғ ан кең естер ө ткізу арқ ылы да жү ргізілді. Осы жұ мыспен қ атар қ олғ а алынғ ан тағ ы бір маң ызды мә селе «Тіл туралы жаң а ілім» ү стем болып тұ рғ ан кезде кө пшілікке теріс тү сіндірілген салыстырмалы-тарихи ә дістің шын сипатын, тіл зерттеуде тигізетін пайдасын, оны қ олданудың жолдарын саралап тү сіндіру болды.Айтылғ андарғ а қ оса ұ лттар мен тілдері туралы мә селе де кү н тә ртібінен тү спеді. Бұ ғ ан Ресейдің кө п ұ лтты мемлекет болуы себепші болды. Мұ ндай атақ қ а Ресей ө зінің шектен асқ ан отаршылдығ ы, айналасындағ ы кө рші ірі-ұ сақ ты ұ лттарды аяусыз жаныштап, отарлану нә тижесінде ие болғ аны белгілі. Мұ ндай озбырлық дә мін ү ш ғ асырғ а жуық уақ ыт бойы қ азақ тар да тартты.

50.Л.В.Щербаның лингвистикалық кө зқ арастарына тоқ талаң ыз. Нейролингвистика натуралистік (биялогиялық) тіл білімнің арнасында нейрология (нейрофизиялогия бө лімінен), психология мен лингвисканың тоғ ысында туып, тіл жү йсін, тіл ә дебінің ми субстратымен қ атынаста зерделейді. Орта ғ асыр дә уірінен бері миғ а зақ ым келгенде тіл ә дебінің бұ зылуы қ адағ алайды. Жү йелі зерттеу ХІХ ғ асырдың екінші жартысынан баслғ ан. А. Шлайгер, Г. Вернике, И. Бодуэн де Куртене, В.А. Богородицкий, Л.В. Щерба, Р.О. Якобсон, Л.Р. Зиндер жә не басқ алары тіл патологиясы фактілеріне назар аударғ ан. Замани ғ ылымда адамзат тілінің глоттогенезін, функциясы мен даму процестерін тү сіну ү шін биялогиялық факторларғ а жиі кө ң іл бө луде. Мұ ндайда социология, антропология, этнология, психология, палеоневрология, тілдердің тарихи типологиясы, семиотика, куинематика мә ліметтерді ескерді. Тілдің кө й дең гейлі жү йесінің қ ұ рылысы мен генетикалық кодтың кей дең гейлі қ ұ рылымындағ ы ұ қ састық ты табуғ а кө п талпыныс жасалуда (Р.С. Якобсон, Вяч. Вс. Иванов). Хайуандардың белгіні тү сінуіне сандағ ан бақ ылау жасалынып, оларды адам тіліне ү йрету тә жірибесі жү ргізілді.

51.Мещанинов Иван Иванович – тілші-ғ алым, археолог, КСРО Ұ А академигі, Социялистік Ең бек Ері. Санкт-Петербург университетінін жә не Археология институтын бітірген. Мещанинов тілдің даму кезең дерін зерттеп, синтаксис мә селелерін қ арастырды. Мещанинов Ресейдің солтү стік ө лкелері мен Кавказ халық тары тілдерін зерттейтін арнайы тіл мамандарын даярлауғ а ең бек сің ірді. Оның ең маң ызды жумысы синтаксистік типология. Оның айтуынша барлық тілдерге ортақ белгі — ә рекет, ә рекетті орындаушы жә не бъектісінің бір бірімен арақ атынасы. Осы белгіге сү йене отырып тілдерді сө йлемдердін қ ұ рылуына байланысты ү ш топқ а бө лген: атаулы(номинативті), эргативті жә не пассивті сө йлемдерден қ ұ ралғ ан тілдер. Пассивті сө йлемдерден тұ ратын тілдерге инкоропоративті тілдер яғ ни ә рекеттің американдық индейцтердің, чукот жә не т.б. тілдер жатады. Бұ л тілдерде сө з бен сө йлемдер арасы бө лінбейді. Эргативтті сө йлемдердің ерекшелігі олардың кавказ, барск жә не кейбир Азиядағ ы Америкадағ ы тілдердегі сө йлемдердің эргативті конструкциядан қ ұ ралуы. Бұ л тілдерде субъект эргативті септік жалғ ауында ал объект атау септік жалғ ауында тұ рады. Атаулы немесе активті сө лемдерден қ ұ ралатын тілдер саны айтарлық тай кө п. Бұ л сө йлемдерде бастауыш етістіктің қ ай тү рімен тіркесіп келмесін бә рібір ә рқ ашанда бірдей болады. (атау септігіндегі зат есім, есімдік) Белсенді сө йлемдерде етістіктер екіге бө лінеді: динамикалық жә не статикалық.

52. Поливанов Евгений Дмитриевич (1891- 1938) — орыс шығ ыс зерттеушісі, тү рколог.

Петербург университетінің профессоры (1919). Ол 1912 ж. Петербург университетін жә не шығ ыс практикалық академиясын бітірген соң, сонда салыстырмалы тіл білімі кафедрасында (жетекшісі — И. А. Бодуэн де Куртенэ) қ алдырылды. 1917 ж. Сыртқ ы істер халық комиссариатын қ ұ руғ а қ атысып, онда 1918 ж. февралына дейін Шығ ыс елдері бө лімін басқ арды. 1921 ж. Мә скеуде, кейін Ташкентте (1926 ж. дейін) Коминтернде қ ызмет етеді

Ол сол заманғ ы тілдерді зерттеп олардың ө згеруіндегі заң дылық ты кө рсеткісі келді, ө зі лингвистикалық тарихнама деп атағ андай тілдік дамудың ортақ теориясын жасап шығ аруда кө п ең бектенді. Осылайша Поливанов сол теорияның бір бө лігін- фонологиялық конвергенция мен дивергенцияның теориясын жасап шығ арды

Марр теориясына қ арсы шығ а отырып, тіл туралы марксистік ілімнің негізін қ алауғ а ө з бетінше тырысты. Ол социолингвистика жә не тілдің дамуы барысындағ ы ә леуметтік факторлар тжайындағ ы сұ рақ ты алғ ашқ ы болып қ озғ ады. Алғ ашқ ыда ол Марр теориясын жақ таушылардың бірі болып одан кейбір қ ұ нды кө зқ арастар таба білді. Кейіннен оның оң тү стік кавказ тілдерін салыстырмалы-тарихи зерттеудегі жетістіктерін терең ірек зерттей келе яфеттік теорияны тілдік фактілермен сай келмегендіктен қ абылдай алмады.

Евгений Дмитриевич — тілді қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде зерттеген алғ ашқ ы совет социолингвистиканың негізін қ алаушылардың бірі. Оның тілдік кө зқ арасы тілдік эволюцияның қ арқ ыны қ оғ ам дамуының қ арқ ынына тә уелді деп тануы.

Поливановтің 1920-жылдардағ ы ең бектерінде алғ аш рет қ оғ ам тілге тікелей ә сер етпейді, қ оғ амдық ө мірдегі ө згерістер тілдік эволюцияның табиғ аты мен бағ ытына ә сер ете алмайды, тек оның барысын не жиілетеді не бә сең детеді деген ой жазылғ ан болатын.Концепция Поливановтың концепциясын 1960-жылдары М. В. Панов жалғ астырып, тілдік антонимия теориясын қ ұ рғ ан болатын.

Сондай-ақ ол салғ астырмалы ә дістің теориясы мен практикасына айтарлық тай ү лес қ осты. Cинтаксис, морфология жә не лексика айырмашылығ ына келсек, Евгений Дмитриевич алғ аш лингвистикалық жеке бірлік ретінде фразеология жө нінде сұ рақ ты қ озғ ады. Поливанов фольклорды да зерттеумен айналысты; ә сіресе, ол қ ырғ ыз эпосы «Манас»ты зерттеушілердің бірі болғ ан. В 1930жылдары осы эпостың кө п тарауларын орыс тіліне аударды.

53. Потебня Александр Афанасьевич (22. 9. 1835, қ азіргі Гавриловка с., Полтава облысы, —11. 12. 1891, Харьков) — орыс жә не украин филологы, Санкт-Петербург ғ ылым академиясының корр. мү шесі (1875), Харьков ун-тінің профессоры (1875). Осы аталғ ан ун-тті 1856 ж. бітірген. Оның ғ ылыми-зерттеу ең бектері жалпы тіл білімі, тарихи синтаксис, семантика, этимология, фонетика, диалектология жә не сө з ө нері теориясына, халық тың поэтикалық ө нері мен этнографиялық мә селелеріне арналғ ан

Потебня Вильгельма фон Гумбольдттің идеяларын кө п басшылық қ а алды дегенмен оларды тек психологиялық рухта ғ ана тү сінді. Тіл мен ойлау арақ атынасын кө п зерттеп, ә сіресе тарихи тұ рғ ыда, ә уелі орыс кейіннен славян материялдарында халық тың ойлауындағ ы тарихи ө згерістерді кө рсетті. Лексикология жә не морфология мә селелерімен айналыса отырыпорыс грамматикасына бірқ атар терминдер мен карама-кайшылық тү сініктерін енгізді.

Сондай-ақ, ол сө здің «алыс» жә не «жақ ын» мағ ыналарын ажыратуды ұ сынды. «Алыс»-бір жағ ынан, энциклопедиялық мағ ынамен, екінші жағ ынан, жеке психологиялық ассоциациялармен байланысты; жә не «жақ ын»-халық тық, яғ ни барлық сол тіллді қ олданушылардың бә ріне ортақ сө з мағ ыналары. Морфологиясы жақ сы дамығ ан тілдерде жақ ын мағ ына заттық жә не грамматикалық болып екіге бө лінеді. А. А. Потебяны славян тілдеріндегі зат есім мен сын есім категорияларының пайда болу тарихы мен есім мен етістіктің қ арама-қ арсы қ ойылу тарихы қ атты қ ызық тырды.

Сол заманда тілдік қ ұ былыстар жалпы тілдік дамудан бө лек қ арастырылды. Тіл мен оның дамуында мызғ ымас жү йе барын айта келе тіл тарихындағ ы барлық аспектілер оның жан-жақ ты байланысы мен қ атынасына сү йене отырып зерттелуі керек дегенді де алғ ашқ ылардың бірі болып Потебня айтқ ан болатын.

Этнолингвистикалық кө зқ арас алғ аш 19 ғ -дың 2-жартысында В.Гумбольдт, А.А. Потебня зерттеулерінде пайда болды

А.А. Потебня – Харьков лингвистика мектібінің негізін қ алаушы оның идеялары XIXғ екінші жартысы – XX ғ. Бірінші жартысындағ ы кө птеген лингвистерге ү лкен ә сер тигізді.

Бұ л мектеп лингвистері Потебняның «тілдің ономатопоэтикалық теориясы» на сү йене отырып, Ойлау-сө йлеу ә рекетіиндивидуалды-психологиялық шығ армашылық ә рекет нә тижесі деді. Осыдан барып, сө з материалды тү рде тек жеке қ олданылғ анда ғ ана, екінші жағ ынан сө здер қ олданысының тарихын зерттеу жә не белгілі бір тілдің тарихи дамуы зерттеледі. Осылардан тү йіндей келе, Потебня тілдің дамуы негізінде сө з бен айтылым тү ріндегі поэтикалық ойлаудың прозалық ойлаумен ауысуы жатыр деп есептеді.

Поэтикалық сө зде яғ ни поэтикалық шығ армада потебня 3 қ ұ раушы элементтерді атап кө рсетті: сыртқ ы форма, мағ ынасы, ішкі формасы. Потебняның бұ л ілімі Гумбольдт идеяларымен ұ штасады.

54. Филипп Федорович Фортунатов — Ресей лингвисті, профессор, Ресей Ғ ылым Академиясының мү шесі, Мә скеу лингвистикалық мектебін қ ұ рушы. Ол индоариялық, балтық жә не славян тілдерінің тарихын, грамматикалық теорияны жә не ү ндіеуропа тілдерін зерттеді. Фортунатов кө п жағ ынан жасграмматистердің методологиялық принциптеріне жақ ын еді. Оны Ресей ғ алымдарының ішінде Жасграмматистердің ең бірінші жә не маң ызды ө кілі деп атауғ а болады. Ол кө птеген теоретикалық сұ рақ тарғ а ө згеше шешімдер таба білген. Фортунатов «тірі тілдерге» кө п кө ң іл бө лген, халық тардың ұ лттық кө не туындыларын жоғ ары қ ойып, халық тардың территориялық сө йлеу ерекшеліктерінің тілдің тарихын зерттеуде маң ызды екенін кө рсетеді.

Фортунатов ү ндіеуропа тілдерін зерттеуде кө птеген жұ мыс атқ арды. Ол балтославян тілдерінің тарихын, фонетикасын жә не ең алғ аш болып тарихи акценталогиясын зерттеген. Оның атымен екі фонетикалық заң аталады: «Фортунатов заң ы» жә не «Фортунатов–де Соссюр заң ы». Біріншісі кө неү нді ретрофлекстік дыбыстардың пайда болыун сипаттайды ал екіншісі балтославян тарихи акценталогиясы жә не осы тілдердегі екпіннің бір тү рінің қ алай пайда болып жә не ө згергенін айқ ындайды.

Фортунатов жалпы морфологияғ а қ атысты грамматикалық форма, сө зжасам, сө з таптарына бө лу жайлы коптеген теоретикалық кө зқ арастарын ұ сынғ ан. ОЛ тілдердің морфологиялық корреляттарының маң ыздылығ ын айтып, сө з таптарын бө лгенде тек қ ана морфологиялық критерияғ а ғ ана бағ ынғ ан дә стү рлі жолды ұ сынғ ан. Фортунатовтың лингвистикалық кө зқ арастары Ресейдегі кейінгі лингвистерге ық палын тигізіп Ресейдегі структурализмнің бастауын қ алағ ан еді.

55. Виктор Владимирович Виноградов – Ресей лингвисті, ә дебиеттанушы, академик, филология ғ ылымдарының докторы, Сталин премиясының лауреаты. Оның жұ мыстарсы негізінен орыс тілінің грамматикасы мен тарихын зерттеумен байланысты. Ол ө зінің «Русский язык. Грамматическое учение о слове» атты ең бегінде орыс тілінің теоретикалық грамматикасының жү йелік тү рде тү сіндіреді. Сонымен қ атар ол тіл мен стильдерді зерттеумен айналысқ ан. Ол структурализм бағ ытына кү мә нмен қ арап ө з жұ мыстарында революцияғ а дейінгі орыс тіл білімінің дә стү рлі ә дістерін қ олданды. Ол сө зжасамғ а, сө збен сө йлемнің стиліне, олардыің байланысын анық тағ ан. Виноградов орыс тіл білімінің тарихын зерттеуге кө п ү лес қ осқ ан. «Из истории изучения русского синтаксиса (от Ломоносова до Потебни и Фортунатова)» кітабында жіне Ломоносов, востоков, Потебня, Шахматова, Пешковскийдің грамматикалық кө зқ арастарына арналғ ан мақ алаларында ө зінің орыс тілінің синтаксисиінің дә стү рлі анализін ұ сынғ ан. Сонымен қ атар ол лексикография, лексикология жә не фразеология салаларында жұ мыс істеді. Ол Ушаков бастағ ан орыс тілінің тү сіндірмелі сө здігін жасауғ а қ атысты, «Словарь современного русского литературного языка» атты «. Томнан тұ ратын академиялық жұ мыстың редакторларынын бірі болғ ан. Ол лингвист қ ана емес сонымен қ атар кө рнекті ә дебиеттанушы болғ ан. Пушкин, Ахматова, Гоголь, Достоевский сияқ ты ақ ын жазушылардың ең бектерін зерттеп, жазу ерекшеліктерң туралы ең бектер жазғ ан. Виноградовтың ең бектері филологияда жаң а бағ ыттардың пайда болуына ық пал тигізді: орыс ә деби тілінің тарихы, кө ркем ә деби тілдің ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттелуі, фразеология.