Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 6 страница






Бастапқ ы ә дістемелік позициялар мен бірқ атар мә селелерде лингвокультурология этнолингвистикамен тоғ ысады. «Этнолингвистика» терминін тұ ң ғ ыш рет кө рнекті америкалық лингвист – антрополог Б. Ли Уорф тіл білімі, этнография мен социология тоғ ысында пайда болатын жаң а ғ ылымды атау ү шін енгізген. Этнолингвистика – кешенді ғ ылым, оның міндетіне, біріншіден тілдің жә не тілдердің диалектіге бө лінуінің, сол тіл бойынша этностың материалдық жә не рухани мә дениетінің негізінде этностың географиялық бө лінуін қ айта қ ұ ру, екіншіден, «мә дени лексикада» кө рініс тапқ ан онтология, космологиялық, ә леуметтік тү сініктердің ең кө не жү йесін қ алпына келтіру, мифологиялық сипатты сө здерді этимогиялау жатады. Кең естік тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердетиісінше «диалектологиялық» (Н.И. Толстой мен мектебінің ғ алымдары) жә не ә этимологиялық (Вяч. Вс. Иванов, О.Н. Трубачев, В.Н. Топоров) екі бағ ытқ а бө лінеді. Лингвокультурологиямен аралас басқ а салада — ә леуметтік лингвистикада немесе социолингвистикада мә дени-тілдік ө зара ә рекеттестік проблемасы тіл мен қ оғ амның ө зара ық палдастығ ы мен ө зара ә рекеттестігінің жалпы проблемалары кешеніне қ ұ рамдас бө лік ретінде енген, себебі мә дениет қ оғ амның бө лшегі болып табылады. Осылайша тіл мен мә дениет проблемасы лингвокультурологиядай емес бірінші қ атардан екінші жылжытылып, жалпы проблематикағ а бағ ындырылғ ан.

64. Қ олданбалы лингвистика деген не? Қ азіргі жай кү йі жә не даму ерекшеліктері. Қ олд.лин.теориялық лингвистика ғ ылымының бір бө лшегі болып саналады. Қ азіргі практикалық міндеттерді зерттеу негізінде машиналық аударма, ақ паратты автоматты тү рде іздеу жә не т.б. жалпы тіл білімінің тармағ ы. Тілді зерттеудегі қ олда.лин. саласы қ олданбалы тіл білімі атқ аратын қ ызметтердің бір тармағ ы ғ ана деуге болады, себебі, «қ олданбалы тіл білімі» ұ ғ ымы кө птармақ ты бола келе, кү нделікті ө мірде дә стү рлі жә не жаң аша мағ ынада кездесіп жү р. Ө ткен ғ асырдың 50 жыл. бастап «қ ол.лин.» термині жаң а мағ ынағ ы мағ ынағ а ие болды. Ол кү нделікті ө мірімізге компьютерлік техно-ң ж/е автоматтық басқ ару жү йесінің араласуы арқ ылы мә тінді автоматты тү рде ө ң деуге қ атысты кө птеген қ олданбалы бағ ыттағ ы тілдік бірліктерді талдау мен жинақ тау негізінде тілдің танылуы мен талдану заң дылық тарын белгілеу қ ажеттілігінен туындайды. Орыс тілінде жарық кө рген ә дебиеттерде «қ олд.лин.», «есептік лин.», «инженерлік лин.», «автоматты лин.», «матем.лин.», «статистистикалық лин.»терминдері бірінің орнына бірі қ олданыла бастады. Бұ л аталғ ан терминдерді ортақ тастыру дұ рыс шешім болмайды, себебі олардың қ олданбалы тіл саласындағ ы мақ саты мен міндетінде же ә діс тә сілдерінде ө зіндік ерекшеліктері бар.Тіл қ ызметінің пә наралық қ асиеті тілдік теорияғ а тек қ ана он ісерін тигізумен қ атар, қ азіргі тіл білімінде тұ жырымдамалық бағ ытын жаң артуғ а мү мкіндік туғ ызды. Қ.л. саласы-ң кең мағ ыналылығ ын тілдің қ ұ рылымы мен қ ызметіне қ атысты ғ ылыми мағ ұ лматтарды тілге қ атыссыз пә ндер саласында, адам баласының практикалық мұ қ таждығ ынан ж/е мұ ндай қ ызметтердің теория-қ негіздемесі ретінде қ олданылуынан туындайды. Соң ғ ы жылда пайда болғ ан қ олданбалы лин. жаң а аспектілерінің бә рі бір ғ ана ортақ проблемағ а тә уелді екенін байқ атты, ол тілдің жазба немесе сө йлеу тү рлерін автоматты тү рде ө ң деу мә селесі. Мұ ндай проблемамен айналысу тілді талдау мен сипаттаудың жаң а ә діс тә сілдерінің дамуына жә не тіл табиғ аты мен тіл білімі қ ұ рылымына жаң аша кө зқ арас пайда болды. Қ азақ қ олданбалы лингвистика бө лімі қ ызметкерлері жә не ғ ылыми мең герушісі ө з ұ стазы проф. Қ.Б.Бектаевтың ғ ылыми жолын жалғ астыру мақ сатымен, қ азіргі қ азақ тілінің жаң а саласы қ олданбалы тіл білімінің теориялық жә не практикалық негізін қ алау ісіне айтарлық тай ү лес қ осты деуге негіз бар. Мә селен, ө ткен ғ асырдың 90-шы жылдары 20 томнан тұ ратын М.Ә уезовтің шығ армалар жинағ ы ЭЕМ жадына енгізіліп, соның нә тижесінде 1995 жылы «М.Ә уезовтің 20 томдық шығ армалар текстерінің жиілік сө здіктері» атты жиілік сө здіктер жү йесі жарық кө ргенін айтуғ а болады. Міне, осындай жиілік сө здіктердің негізінде ұ лы жазушының тіл байлығ ы мен стильдік ерекшелігі жайында бірнеше ғ ылыми зерттеулер жү ргізіліп, диссертациялар қ орғ алды.1991-1993 жылдар аралығ ында бө лімде «Қ азақ тілінің қ олданбалы саласындағ ы проблемалар» атты тақ ырыпты орындауда филол.ғ.д., профессор Ә.Болғ анбаев, А.Жұ банов, Ш.Дә улетқ ұ лов, С.Бизақ ов сияқ ты ғ алымдар ө німді ең бек етті. 1998 жылы аталмыш бө лім Институттың қ ұ рылымдық ө згерістеріне байланысты енді «Компьютерлік лингвистика» ғ ылыми тобы деп аталып, қ аржыландыру жағ ынан фонетика бө лімінің қ ұ рамына енді.

65.Психолингвистиканың қ азіргі жай-кү йі жә не даму ерекшеліктері. Психолингвистика жеке пә н ретінде ХХ ғ асырдың 50-жылдарында псигологиялы бағ ыт арнасында туып, сө йлеу қ ызметінің (сө йлемнің тууы, тү сінілуі немесе қ абылдануы) процестері мен механизмдерін тіл жү йесіиен байланыстыра зерттеуді мақ сат етіп қ ояды. Тілде адамның сө йлеу қ ызметін (сө йлеу ә дебін) қ амтамасыз ететін динамикалық, «жұ мысшы» жү йе ретінде тү сіндіру оғ ан тә н. Ол тіл бірліктерінің (дыбыстар, сө здер, сө йлемдер, мә тіндер) ө зіне емес, сө йлеуші ү шін психологиялық анық тама, сө йлемдерді туу мен тү сінікті болу актілеріне, солсияқ ты тілді мең геруге бағ ытталғ ан. Ол индивидтің сө йлеу қ ызметінің модельдері мен психофизиялық сө йлем ұ йымдастыруын жасап, оларғ а сынақ тақ тексеруді жү ргізеді. «Таза» лингвистика ә дістері жеткіліксіз болғ ан жағ дайда психолингвистика ө зінің практикалық міндеттерін шешеді. Ә лдебір бө гет жағ дайларындағ ы, белгілі бір себептерімен, қ алыптан тыс кезде қ атынас қ иындағ анда, мысалы, сә білердің сө зі, тү рлі патологияда, шет тілін жете білмегенде, кө ң іл кү й сезіміне берілгенде, байланыс арнасында немесе жасанда адам – компьютер жү йесіндекедергі пайда болғ анда, тілдің «қ алыптан тыс» формалары – қ арапайым тіл, сленг, жаргон, жергілікті говор қ олданылғ анда сө зге ерекше назар аударады. Психолингвистиканың туғ аны туралы ресми тү рде 1953-1954 жылдары АҚ Ш-та психология, лингвистика ақ парат теорясы мамандарының (Ч. Осгуд пен Т. Себеок, 1954) бірлескен семинарда жарияланды. Нейролингвистика натуралистік (биялогиялық) тіл білімнің арнасында нейрология (нейрофизиялогия бө лімінен), психология мен лингвисканың тоғ ысында туып, тіл жү йсін, тіл ә дебінің ми субстратымен қ атынаста зерделейді. Когнитивтік лингвистиканың тууы АҚ Ш-та 50-шы жылдарының сонында ындыландыру мен реакция терминдерінде мінез-қ ұ лық ты зерттеудің бихевиористік ә дістемелігіне реакция болып табылады. Олар кейінірек Европада пә наралық бағ ыт ретінде таралып, ө кілдері тілді, білімді мең геріп, пайдалану кезіндегі ментальды процестерді зерттеуді мақ сат етіп қ ойғ ан. Р.Лангакер негізіне когнитивтік ө ндеу ү рдістері туралы тү сінік қ аланғ ан лингвистикалық сипаттау тұ жырымдамасы ретінде когнитивтік грамматиканы қ ұ рды (1986). Оның ө кілдері грамматиканы автономды жү йе ретінде танудан бас тартып, оғ ан ұ ғ ымдық мазмұ нды қ ұ растыру мен символизациялау ү рдістерінде кө мекші роль береді. Лексокологиялық, морфологиялық жә не синтаксистік бірлестіктер тү рлі тү зілімдерге еркін енетін бірліктер ретінде анық талады. Мә н мен концептуализация ұ қ састандырылады, қ арапайым когнитивтік салаларғ а (уақ ыт пен кең істікті эмпиристік білу, т.с.с.) қ атысты ғ ана семантикалық қ ұ рылымдар сипаттамасының ық тималдылығ ын кө рсетеді Белгілі бір перцептуалды немесе концептуалды берілген жағ адайды тү рлі (тілге қ арай) категоризациялау мү мкіндігін анық тауды когнитивтік лингвистика ө зіне міндет етіп қ ояды.

66 Этнолингвистика қ азіргі жай кү йі жә не даму ерекшеліктері мен зерттеуші ғ алымдары Этнолингвистика – этностың болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақ талып, тіл арқ ылы ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан рухани-мә дени мұ ра ретінде атадан балағ а, ә улеттен нә сілге ауысып келе жатқ ан дә стү рлі мирасты жаң ғ ыртып, танымдық мә нін ашып, болашақ ұ рпақ қ а ұ сыну мақ сатына байланысты дү ниеге келген тіл білімінің кү рделі де қ ұ нарлы саласы. Этнолингвистика – жалпы ғ ылымғ а тә н дифференция процесінің тіл біліміндегі бір кө рінісі іспетті іштей жіктелудің нә тижесінде пайда болғ ан. Тіл білімінің экстролингвистика, психолингвистика, паралингвистика, т.б. салаларымен қ атар тұ рады. Этнолингвистикалық кө зқ арас алғ аш 19 ғ -дың 2-жартысында В.Гумбольдт, А.А. Потебня зерттеулерінде пайда болды. Сондық тан Э-лық зерттеулердің бірде сө здік қ ордың қ ойнауында сақ талып кө не дә уірден келе жатқ ан байырғ ы лексиканың мазмұ нын ашуғ а бағ ытталғ анын білсек, бірде этнос болмысынан, дү ниетанымынан туындағ ан тілдік фактілердің сырын ашып, пайда болуын айқ ындауды мақ сат еткенін кө реміз. Бұ л сала кө п жағ дайда этностың шығ у тегіне, салт-дә стү ріне, сондай-ақ ө мір-тіршілігіне қ ажетті де ерекше орын алатын заттық мә дениеттің қ ыр-сырына ерекше мә н беріп келеді. Этнолингвистиканы тілдегі этнографизмдердің немесе тіл мен этнография фактілерінің қ осындысы деуге болмайды. Этнолингвистиканың қ алыптасу процесін, мазмұ ны мен мақ сатын, зерттеу нысанын сол салада істелген жұ мыстың ауқ ымын бағ ыт-бағ дары мен сипатынан пайымдауғ а болады. Мә селен, ү ндіеуропалық тар мен ү ндіеуропа тілдеріне бағ ышталғ ан Т.Гамкралидзе мен В.И. Ивановтың (“Индоевропейцы и индоевропейские языки”, 1977) ең бегінде ү ндіеуропалық тардың рухани-мә дени ортақ тығ ы олардың тілі негізінде сө з болса, Н.И. Толстойдың (“Этнолингвистический словарь славянских древностей”, 1996) сө здігінде славян халық тарының жанды тілінде сақ талғ ан байырғ ы мә дениетіне қ атысты кө нерген сө здері қ арастырылады. Ал ө ткен ғ асырда жазылғ ан В.А. Серашевскийдің ең бегінде тү ркі халық тарының бірі – сахалардың этнол., этногр. болмысы сө з болады. Этнолингвистика тарихындағ ы кү рделі ең бектердің біріне мажарларғ а қ атысты 5 томдық этностық лексиконды жатқ ызуғ а болады. Осы орайда қ азақ Этнолингвистикасы бойынша Ә.Қ айдардың “Қ азақ тар ана тілі ә лемінде” атты 4 томдық Э-лық сө здігін атауғ а болады. Қ азақ тіл білімінде Этнолингвистика мә селелері проф. І.Жұ бановтың, сонымен қ атар жеке ғ ылым саласы ретіндеМ.Копыленко, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, т.б. ғ алымдар мен зерттеушілердің ең бектерінде айтылып жү р. Этнолингвистиканың бір міндеті – сан алуан қ айнарлардан (ауызекі жанды тілден, ауыз ә дебиет ү лгілерінен, лексикограф. ең бектерден, т.б.) этнос болмысына қ атысты фактілерді жинау болса, екіншіден оларды саралап жү йеге салу, мазмұ нын айқ ындау, тү сіндіру, яғ ни оларды этностың ө зі туралы сө йлете білу. Этнолингвистикағ а тә н ерекшелік – оның тілдік объектілер мен фактілердегі жаппай емес, зерттеудің нақ тылы мақ саты мен тақ ырыптарына қ арай сұ рыптап алып саралай қ арастыру. Сонымен қ атар атау сипаттағ ы жай тіркестер мен кө ркемдік, астарлы ауыс мә нге ие тұ рақ ты тіркестерді (фразеологизм, тең еу-салыстыру, мақ ал-мә тел), тіпті мағ лұ мат беретін кө ркем жанрлық мә тіндерді де нысана етіп қ арастырады. Ә деб.: Копыленко М.М., Основы этнолингвистики, А., 1996. Ә. Қ айдар[1]

67 Компьютерлік лингвистика қ азіргі жай кү йі жә не даму ерекшеліктері мен қ азақ тіл біліміндегі орны Кең кө лемді ақ параттық ресурстарды оқ ыту ү рдісінде қ олдану, ақ параттарды ө ң деп, ұ сына алу, оны дамытып отыру – қ азіргі білім беру ү рдісіндегі ө зекті мә селелердің бірі. Компьютерлік технологияны қ олдана отырып оқ ыту қ азіргі қ оғ амда жаң а білімді мең геруде қ ұ рылыс материалы болып табылатын ақ паратты зерттеу тә сілдерін мең геру ретінде қ арастырылып келеді.Тілдерді оқ ыту ү рдісіне компьютерлерді ендірудің теориялық мә селелері компьютерлік лингводидактиканың зерттеу пә ні болып табылады. Қ азіргі кезде оны анық таудың екі қ ыры бар: алгоритмдік жә не когнитивті-интеллектуалдық. Олардың негізінде жасалғ ан оқ ытудың компьютерлік қ ұ ралдары келесі параметрлермен ерекшеленеді:

- тілдерді мең герту ү рдісінде компьютердің функционалды мү мкіндіктерін жү зеге асыру дең гейі;

- компьютерді қ олданушы мен компьютердің ө зара қ арым-қ атынасының интерактивтілік дең гейі;

- танымдық ә рекеттің тү рлі модельдеріне бейімделу [1].

Тілдерді оқ ыту ү рдісіне компьютерлік технологияны ендірудің қ азіргі қ алпын зерттеу барысында қ олданбалы тіл білімінде жаң а бағ ыттың – компьютерлік лингвистиканың пайда болып, дамуына ә келді. Осы ғ ылымның пайда болуына қ азіргі ақ параттандырудың жаһ андану ү рдісі, ғ ылыми жә не техникалық прогрестің белгілі бір қ ажеттіліктерінің, сонымен бірге жасанды интеллекет жү йесін, жасанды тілдер ү лгілерін қ ұ ру қ ажеттілігінің алғ ышарттары зор ық пал етті. Алайда бұ л міндеттердің барлығ ын лингвистика теориясынсыз шешу мү мкін емес, ө йткені тарихи жү йе ретінде қ алыптасқ ан табиғ и тілдер адамдардың ө зара қ арым-қ атынасына қ ызмет етсе, жасанды тіл де адам-машина, машина-машина, машина-адам қ арым-қ атынасы ү шін жасалғ ан, олардың екеуінің негізі бір, ортақ қ ызмет атқ арады, жұ мсалу ү лгісі мен қ ұ рылымы да бірдей. Лингвистика ғ ылымынсыз жасанды тілді жетілдіру, сонымен бірге адамның компьютермен табиғ и тілде қ арым-қ атынас жү йесін жасау, кү рделі адам-машина кешені қ ызметінің тиімділігін арттыру мү мкін емес. Ө з кезегінде машиналық ә діспен ө ң деу, жинау, сақ тау, іздеу, жіктеу, табиғ и тілдерді талдауғ а кө шу кезінде классикалық лингвистика ө зінің алдағ ы дамуына ү лкен қ арқ ын алды. Компьютерлік лингвистиканың зерттеу мақ саты – ЭЕМ-да қ арым-қ атынас жасау ү шін жасанды тілдердің қ ұ рылуымен байланысты компьютерлік технологияның лингвистикалық мә селелелерін шешу, бағ дарламаларды лингвистикалық қ ұ ралдармен қ амту, мә ліметтер жиынтығ ын қ ұ ру, тү рлі сө здіктер мен глоссарийлер қ ұ растыру, мә тіндерді ө ң деу алгоритмі, тілдік семантикалық кодын ескер отырып, тү рлі тілдік ү рдістерді ү лгілеу. Компьютерлік лингвистика ерекше ғ ылыми бағ ыт ретінде ХХ ғ асырдың 60-жылдары пайда болды. Стэндфорд жә не Нью-Йорк университеттерінде (АҚ Ш) алғ аш рет тілдерді ЭЕМ-да оқ ытудың алғ ышарттары жасалғ ан. Дә л осы жылдары «табиғ и тілдерді ө ң деу» атты қ олданбалы бағ ыт пайда болды. Компьютерлік лингвистика мә селесі тар мағ ынасында «жасанды интеллект» ғ ылыми-техникалық пә ні аясында дамыды. «Табиғ и тілдерді ө ң деу» сө з тіркесі компьютердің тілдік мә ліметтерді ө ң деу ү шін қ олданылатын барлық салаларын қ амтиды. Шет елде 70-жылдары ЭЕМ-ді тілді оқ ыту ү шін ендіру мә селесі Батыс Еуропаны, Жапонияны жә не Латын Америкасы елдерінің қ ызығ ушылығ ын тудырды. Ресей жә не ТМД елдерінде есептеу техникасын ана тілді жә не шет тіліді оқ ыту ү шін қ олдану ө ткен ғ асырдың 70-80-жылдары қ олғ а алынды. К.Р. Пиотровская жазып кеткендей, алғ ашқ ы жылдары оқ ытудың қ ағ аздағ ы қ ұ ралдарының электронды бейнесі ғ ана беріліп келді, компьютерді қ олдану оқ ытушының имитациясына бейімделген еді. 80-жылдардың ортасында тілдерді ү йретуде компьютерлік қ олдау мә селесімен айналысатын ғ ылыми бағ ыт – Computer Assisted Language Learning қ алыптасты. Оның аясында халық аралық ақ ылдасулар мен компьютерлік лингвистика мә селелері бойынша конференциялар ұ йымдастырылды. 80-90-жылдар соң ына қ арай компьютердің техникалық мү мкіндіктері компьютермен оқ ыту бағ дарламаларының негізгі ерекешілктері – матриал кө лемінің шағ ындығ ы, грамматиканың бір немесе бірнеше бө лімдеріне сә йкесуі, бір сызық тылығ ы. 90-жылдардың екінші жартысында компьютерлер мен телекоммуникациялық қ ұ ралдардың жаң а тү рлерінің пайда болуымен лингвистикалық ақ параттық орта кең істігін кең ейту мақ сатында мультимедиялық технологияғ а негізделген бағ дарламалар жасалды. Мультимедиялық технологияның тү рлі формадағ ы (мә тін, дыбыс, видео, анимация) ү лкен кө лемдегі оқ у ақ параттарын біртұ тастық қ а біріктіру мү мкіндіктері қ ысқ а мерзімдерде бірінші толқ ын локалды бағ дарламаларынан қ азіргі аралас оқ ыту кешеніне ө туге мү мкіндік береді [2]. Компьтерлік лингвистиканың маң ызды мә селелерінің бірі – автоматты оқ ылатын лингвистикалық жү йені анық тау. Ө кінішке орай, ғ ылыми жә не арнайы ә дебиеттерде бұ л ұ ғ ымның анқ ытамасы жоқ. Алайда «оқ ытушы лингвистикалық автомат» деген ұ ғ ым бар, осы терминнің авторы Р.Г. Пиотровскийдің пікірінше, оғ ан автоматты мә тін ө ң деудің жан-жақ ты жү йесі, тілді оқ ыту барысында қ олданылатын жә не оны қ олдайтын (компьютер, аудио- жә не видеоқ ұ ралдар) мә тін редакторы мен басқ а бағ дарлама қ ұ ралдары кіреді. Оқ ытатын лингвистикалық автоматты қ олданудың екі қ ыры бар:

1) бихевиористтік – бұ рыннан бар дә стү рлі оқ ыту бағ дарламаларын жасау барысында жү зеге асады. Оларда алдын ала берілген қ ұ рылымдар бар, оқ ытушылардың ө здері авторлық бағ дарлама негізінде нақ ты грамматиканың бө лімін оқ ытуда немесе ү йренущшілердің лексикалық білімін тексеруде қ ойылымдық сипаттағ ы жаттығ улар кө мегімен, сонымен бірге компьютерлік тестпен жасай алады.

2) когнитивті-интеллектуалдық – тілдерді оқ ытуды компьтермен қ амту, мә тінді автоматты тү рде ө ң деуге арналғ ан жан-жақ ты бағ дарлама жасауды қ арастырады. Бұ л жерде лингвостатистика ә дісін, семантикалық жү йені, семантика-синтаксистік фреймдерді, автоматты оқ у сө здіктерін, грамматикалық кестелерді қ олданылады. Бұ л бағ ытта Маккьюин К [2],, О.И. Руденко-Моргун [4] ең бектері бар. Компьтерлік лингвистиканың енді бір маң ызды мә селелерінің бірі – лингвистикалық курс арасындағ ы қ атынасты анық тау: автоматтандырылғ ан жә не автоматтандырылмағ ан. В.М. Хальзова айтуынша [6], сө йлемді толық тыру, орындарына қ ою, таң дау, артық элементті алып тастау сияқ ты жаттығ улар тез автоматтандырылады

68 Когнитивті лингвистика қ азіргі жай кү йі жә не даму ерекшеліктеріне мен зерттеуші отандық ғ алымдар жайында айтың ыз Когнитивизм — адам ақ ыл ойын, олармен байланысты менталды процестерді зерттеу объектісі етіп алғ ан ғ ылымдарғ а бағ ытталады. Қ азіргі кезде ғ ылым салаларында «когнитивті тө ң керіс» туралы сө з болуда. Американдық белгілі лингвист Н. Хомский: «Когнитивтік тө нкеріс ақ ыл-ой мен мыйдың жағ дайын, олардың адамның когнитивті болмысына: танымына, біліміне, ұ ғ ымына, тү сінігі мен сеніміне қ алай ық пал ете алатынын зерттейді» деп жазды. Адамның білімі мен тү рлі ақ параттарды қ абылдауына қ атысты процесс когнитивтік немесе когниция деп аталады. Оларғ а «интеллектуалды», «менталды» терминдері синоним бола алады.

Адам интеллектісімен, ойлау заң дылығ ымен ерте заманнан бері логика, философия, физиология, психология айналысып келеді. Философияда таным теориясымен айналысатын гносеология бө лімі бар. Алайда когнитивистика аясында байырғ ы мә селелер жаң аша тү сіндіріле бастады. Когнитивистикада адами когницияғ а басты мә н беріледі, ол тек бакылауғ а алынғ ан іс-ә рекет дең гейінде зерттеліп қ оймай, оның менталды (ішкі кабылдау, жү йесі), адамның когнитивтік ә лемі, тілдің белсенділік ә рекетімен ілгерілеп отыратын мінез қ ұ лқ ы мен іс ә рекеті бойынша зерттеліп, қ алыптасып қ атар қ аралды. 1960 жылы американдық профессорлар Дж. Миллер мен Дж. Бруннер Гарвард университетінде когнитивтік зерттеудің алғ ашқ ы орталығ ын қ ұ рды. ХX ғ асырдың аяғ ында тілді зерттеу адамның танымдық қ ызметі тұ рғ ысынан қ арала бастады. Сө йтіп, когнитивтік лингвистика когнитивизм бағ ытында пайда болды. Когниция — когнитивтік лингвистиканың негізгі ұ ғ ымы. Ол білім мен ойлау, танымның тіл арқ ылы танылуын қ арастырады. Тіл — мә дениет пен қ оғ амнан да жоғ ары дә режеде адам танымы мен мінез-қ ұ лқ ына жол ашады. Адам санасы мен ойлау процесіндегі қ ұ былыстар тіл арқ ылы ғ ана белгілі болады. Когнитивтік лингвистика сияқ ты психолингвистика, этнолингвистика, соцлингвистика ғ ылымдарының пайда болуы тіл білімінде ү лкен ө згеріс тудырды. Когнитивтік лингвистиканың негізгі кұ ралдары: есте сақ тау бірліктері — таным, гештальт теориясы, тілдік сана жә не т.б. Когнитивтік лингвистика дү ние бейнесін сипаттауғ а бағ ытталады. Дү ние туралы белгілі бір дү ниетанымның қ алыптасуы психикалық сә улеленудің ү ш дең гейінің ө зара қ атысымдылығ ына байланысты: сезімдік қ абылдау дең гейі, қ абылдауды қ алыптастыру дең гейі, сө йлеу-ойлау процесс дең гейі. Когнитивтік лингистикада тілдің таным кұ ралы жә не танымның алғ ы шарты екендігі басты назарда ұ сталынады. В. Гумбольдт кезінде тілдің адам болмысы мен танымының барлық аясын қ амтитын адами рухтың басты қ ызмет екендігін баса кө рсеткен болатын. Когнитивтік лингистиканың негізгі ү ғ ымдары: ойлау, білім, когниция, дү ниені тілдік кө ру, менталдылық, концепт т.б. Когнитивтік лингвистика — XX ғ асырдың 70 жылдары Европада кең таралғ ан лингвистикалық бағ ыт болып саналады. Бұ л лингвистикалық бағ ыт ө зінің пайда болғ ан отаны Америка Қ ұ рама Штаттарында «когнитивті грамматика» деп аталса, Ресейде «когнитивті семантика»-когнитивтік зерттеулердің алғ ашқ ы бастауы болды. Когнитивтік лингвистиканың пайда болуы лингвистикалык зерттеудегі ә діснамалық ілгерілеу болды. Тілді зерттеудің когнитивтік (танымдық) сипатының қ алыптасу тарихын тү сіндіру ү шін зерттеушілер мынадай фактіні келтіреді. 1970 жылдары американдық лингвист Чейфтің тү сіндіруінше, ағ ылшын тілінде қ андай да бір оқ иғ а туралы мә лімет кө пшілікке жеткізілер болса, хабарлы сө йлем, интонация, когнитивті кү ш-жігер жұ мсалатындығ ына тоқ талды. Когнитивтік лингвистика бірнеше ғ ылым тү рлерінің ө зара қ атысымдылығ ы негізінде пайда болды:

1. Когнитивтік ғ ылымдар (когнитология, когиотология). Оның зерттеу обьектісі — адами танымның кұ рылымы мен қ ызметі. 1960-70 жылдардың шегінде жасанды интеллектіде мынадай тү сінік қ алыптасты: адамдағ ы интеллектуалды ү дерістер «адам ойлауының ә мбебап заң ымен» пара-пар бола алмайды. Интеллектуалды тапсырмалардың басым

кө пшілігін адам баласы вакуумда немесе таза жады арқ ылы емес, жадыда бұ рыннан сақ талғ ан білім қ оры негізінде орындай алады. Тіпті белгілі бір ережелерге сай қ ұ рылғ ан шахмат ойынының ө зін шебер ойнау ү шін адамның жинақ талғ ан таным қ оры болуы қ ажет.

2. Когнитивтік психологияны когнитивті лингвистиканың қ алыптасу кө зіне жатқ ызамыз. Когнитивті лингвистика когнитивті психологиядан концепт ұ ғ ымын алады.

«Когнитивтік грамматика» термині 1975 жылы Дж Лакофф пен Г.Томпсонның «Когнитивті лингвистиканы таныстырамыз» атты мақ аласында қ олданылды. 1987 жылы Р. Ланкагердің «Когнитивті лингвистиканың негіздемесі» ең бегінің бірінші томы жарық кө рді. Сондай-ақ осы бағ ытқ а арналғ ан Дж Лакоффтың «Ә йелдер, от жә не қ атерлі заттар» атты ең бегі аталатын кітабы жарияланды. XX ғ асырдың 80 жылдарындағ ы Л. Тальми, Ч. Филмор, У.Чейфтің мақ алалары когнитивті лингвистиканың дамуындағ ы ерекше кезең і болды. XX ғ асырдың 90 жылдарының басына дейін когнитивті лингвистика ғ ылымы бір-бірімен байланысы жоқ жеке зерттеулермен толық ты. Бұ л — Дж. Лакофтың, Р. Ланкагердің, Т. ван Дейктің (Нидерландтық), Дж. Хэйманның (Канадалық) зерттеу бағ дарламалары. 90 жылдардың ортасында Европада когнитивті лингвистикағ а арналғ ан алғ ашқ ы оқ улық тар жарық кө ре бастады, олар: Ф. Укегер, Х. Шмид. «Когнитивтік лингвистикағ а кіріспе» (1996) жә не Б. Хайне «Грамматиканың когнитивті негіздемесі» (1997). Орыс тіл білімінде алғ аш рет когнитивті лингвистика В. И. Герасимовтың шолулары (1985) арқ ылы таныс болып, сексенінші жылдары қ арқ ынды дами бастады. Когнитивтік лингвистиканың дамуына ерекше ү лесі болды деп Ю. С. Степановтың «Орыс мә дениетінің сө здігі» кітабын айтуғ а болады. Бұ нда бірінші рет мә дениет кұ ндылық тары талданады. Мә селен: «Шындық», «Заң», «Махаббат», «Сө з», «Жан», «Кү нә», «Ғ ылым», «Интеллегенция», «От», «Су», «Нан» т.б. Е. С. Кубрякованың «Когнитивтік терминдердің қ ысқ аша сө здігі» ең бегінің де айтарлық тай маң ызы болды. Зерттеуші С.Г.Воркачаевтың тіл мен таным, тіл мен ойлау мә селесі жө нінде мынадай пікірі бар: «Тіл мен таным процестерінің арақ атынасын кө рсету тіл қ олданысының когнитивтік жү йесіне сү йенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақ атысы адам баласының интелектуалды ө мірінде қ ұ ндылық тар қ аншалық ты рө л атқ аратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақ атысын сипаттайтын ұ ғ ымдар белгілі бір қ ұ рылымғ а тү седі» деген пікірін білдірген. Қ азіргі таң да когнитивтік лингвистиканың басты орталығ ы Калифорния университетінің Беркли жә не Сан-Диего бө лімдері, сондай-ақ, Буффалодағ ы Нью-Йорк университетінің Когнитивті ғ ылымдар орталығ ы. Европада когнитивті лингвистика ә сіресе Голландияда, Германияда ерекше дамуда. Зерттеушілердің кө рсетуінше, қ азіргі таң да когнитивтік лингвистика іштей бірнеше бө лімдерден тұ рады:






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.