Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 5 страница

Ахметтің қ азақ ша ә ліппе жасауы, араб жазуына кіргізген рефрормасы, қ азақ тіл білімінің негізгі терминдерін жұ ртымыздың образды ойлау мү мкіндігімен сабақ тастырып ө з топырағ ызыдан тауып оларғ а тұ ң ғ ыш анық тама бергені, дыбыс жү йесін (фонетика), сө з жү йесін (морфология), сө йлем жү йесін (синтаксис) қ алыптастырып шығ арғ ан ұ лы ең бегі ө з кезіндеде айтылғ ан болатын.Ғ алым ө з қ олымен жазылғ ан «Ө мірбаянында» (1929, 8наурыз) былай деді: «Орынборғ а келгеннен кейін, біріншіден, қ азақ тілін фонетикалық, морфологиялық жә не синтаксистік тұ рғ ыдан зерттеумен: екіншіден, қ азақ алфавитін(штрифін емес), орфографиясын жең ілдету жә не реттеу ү шін реформа жасаумен: ү шіншіден, қ азақ жазба тілін лексикалық шұ барлық тан, басқ а тілдердің синтаксистік ық палынан тазартумен: ақ ыры, ең соң ында, тө ртіншіден, проза (іс-қ ағ аз, публицистика, ғ ылыми жазба тіл)тілін кітаби тіл арнасынан стилистикалық ө ң деу, қ азақ сө здерінен термин жасау арқ ылы халық тың жады тілінің арнасына кө шіру істерімен айналыса бастадым. Бұ лар ө зім жасағ ан жә не ө зім редакциялағ ан «Қ азақ» газеті арқ ылы іске асты».

Бұ л жолдарда ғ алымның ө мір бойы жасағ ан істері тиянақ ты, жү йелі тү рде айтылғ ан. «Тіл-адамның адамдық белгісінің зоры, жұ мсайтын қ аруының бірі. Осы дү ниедегі адамдар тілінен айрылып, сө йлеуден қ алса, қ андай қ иындық кү йге тү сер еді, осы кү нгі адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын кү йге ұ шыраса, ондағ ы кү йі де тілінен айрылғ аннан жең іл болмас еді.Біздің заманымыз жазу заманы –жазумен сө йлесу ауызбен сө йлесуден артық дә режеге жеткен заман…», -деп жазды ол. Бұ дан кейін жазуғ а ү йрету, хат таныту мә селелері сө з болды.Қ азақ мектептеріндегі оқ ыту жайлы, олардың қ иындық тарын айта келіп, автор ө зінің оқ ыту ә дісін ұ сынады. Жалпы ғ ылыми мә ні бар пә кә рлерді де айтып отырады.Мына тұ жырымғ а кө ң іл бө ліп, ой жү гіртіп кө рің із: «Дү ниедегі жұ рттардың тілі негізінде ү шке бө лінеді: 1).Тү біршек тіл, 2).жалғ амалы тіл, 3) қ опармалы тіл. Тү біршек тіл тү пкі қ алыбынан ө згерілмей жұ мсалады, мә селен: қ ытай, жапон тілдері. Жалғ амалы тіл сө здің аяғ ына жалғ ау қ осылып ө згертілетін тіл, мә селен: орыс тілі, араб тілі».Дә л бү гін айтылғ андай ә сер қ алдыратын бұ л пікіріне таң данбасқ а шара жоқ. Байтұ рсынұ лы ә ліпбиі қ азақ тілінің табиғ атына бейімделген араб жазуы негізінде жасалды. Ол Қ азақ білімпаздарының тұ ң ғ ыш съезінде (Орынбор, 1924), қ ұ рылтайында (Баку, 1926) араб жазуындағ ы ә ліпбидің қ ажеттілігін, қ ұ ндылығ ын жан-жақ ты тұ жырыммен дә лелдеген ғ ылыми баяндама жасады. Бұ л ә ліпби ұ лттық жазудың қ алыптасуындағ ы ірі мә дени жетістік болып табылады. Ол халық қ а ғ ылым-білімнің қ ажеттілігін тү сіндірумен ғ ана шектелмей, білім беру ісін жолғ а қ оюғ а кү ш салды. Орыс, татар мектептерінен оқ ып шық қ ан ұ лт мамандарының ө з тілін қ олданудағ ы кемшіліктерін кө ріп: «Ә р жұ рттың тү рінде, тұ тынғ ан жолында, мінезінде қ андай басқ алық болса, тілінде де сондай басқ алық болады. Біздің жасынан не орысша, не ноғ айша оқ ығ ан бауырларымыз сө здің жү йесін, қ исынын нағ ыз қ азақ ша келтіріп жаза алмайды, не жазса да қ иындық пен жазады, себебі, жасынан қ азақ ша жазып дағ дыланбағ андық» деп жазды. Байтұ рсынұ лының «Оқ у қ ұ ралы» (1912) – қ азақ ша жазылғ ан тұ ң ғ ыш ә ліппелердің бірі. Бұ л ә ліппе оқ ытудың жаң а ә дістері тұ рғ ысынан ө ң деліп, 1925 жылғ а дейін бірнеше рет қ айта басылды. «Оқ у қ ұ ралы» қ азіргі ә дістеме тұ рғ ысынан ә лі кү нге дейін маң ызды оқ улық ретінде бағ аланады. Байтұ рсынұ лы қ азақ тілінің тазалығ ын сақ тау ү шін қ ам қ ылды. Ө зі жазғ ан «Ө мірбаянында» (1929): «…Орынборғ а келгеннен кейін, ең алдымен, қ азақ тілінің дыбыстық жү йесі мен грамматикалық қ ұ рылысын зерттеуге кірістім; одан кейін қ азақ ә ліпбиі мен емлесін ретке салып, жең ілдету жолында жұ мыс істедім, ү шіншіден, қ азақ тың жазба тілін бө тен тілдерден келген қ ажетсіз сө здерден арылтуғ а, синтаксистік қ ұ рылысын ө зге тілдердің жат ә серінен тазартуғ а ә рекеттендім; тө ртіншіден, қ азақ прозасын жасанды кітаби сипаттан арылтып, халық тық сө йлеу тә жірибесіне ың ғ айластыру ү шін ғ ылыми терминдерді қ алыптастырумен айналыстым» деген. Байтұ рсынұ лы қ азақ мектептерінің мұ қ таждығ ын ө теу мақ сатында қ азақ тілін пә н ретінде ү йрететін тұ ң ғ ыш оқ улық тар жазды. Оның ү ш бө лімнен тұ ратын «Тіл – қ ұ рал» атты оқ улығ ының фонетикағ а арналғ ан бө лімі 1915 жылы, морфологияғ а арналғ ан бө лімі 1914 жылы, синтаксис бө лімі 1916 жылдан бастап жарық кө рді. «Тіл – қ ұ рал» – қ азақ тілінің тұ ң ғ ыш оқ улығ ы. Оқ улық қ азіргі қ азақ тілі оқ улық тарының негізі болып қ аланды. «Тіл – қ ұ рал» қ азақ тіл білімінің тарау-тарау салаларының қ ұ рылымын жү йелеп, ғ ылыми негізін салғ ан зерттеу. Оның тілдік ұ ғ ымдарғ а берген анық тамаларының ғ ылыми терең дігі, дә лдігі қ азіргі ғ ылым ү шін ө те маң ызды. Ол тұ ң ғ ыш тө л грамматикалық терминдерді қ алыптастырды. Мысалы: зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағ ай, ү стеу, бастауыш, баяндауыш, пысық тауыш, шылау, сө з таптары, сө йлем, қ ұ рмалас сө йлем, қ аратпа сө з, тағ ы басқ а жү здеген ұ лттық терминдерді тү зді. Сондай-ақ Байтұ рсынұ лы практикалық қ ұ рал ретінде «Тіл жұ мсар», мұ ғ алімдерге арналғ ан «Баяншы» деген ә дістемелік кітаптар жазды. Ол – қ азақ тілін оқ ыту ә дістемесінің іргетасын қ алағ ан ғ алым-ағ артушы. Байтұ рсынұ лы оқ улығ ындағ ы тілдік категорияларды ұ ғ ындыру мақ сатында енгізген «сынау», «дағ дыландыру» деген арнайы бө лімдер қ азіргі заманғ ы ә дістеме ғ ылымы ү шін де ө з маң ызын жойғ ан жоқ. Байтұ рсынұ лының ақ ын, аудармашы, ғ алым-тілші, ә дебиеттанушы ретіндегі ұ лан-ғ айыр ең бегі ө з дә уірінде зор бағ ағ а ие болды. 1923 жылы Байтұ рсынұ лының 50 жасқ а толғ аны Орынбор, Ташкент қ алаларында салтанатты тү рде аталды. С.Сә дуақ асов, С.Сейфуллин, М.Ә уезов, Дулатов, Е.Омаров сияқ ты замандастары баспасө зде мақ алалар жариялап, Байтұ рсынұ лының қ азақ халқ ына сің ірген ең бегін ө те жоғ ары бағ алады. Ө мірі мен қ ызметіне, шығ армашылығ ына ғ ылыми пікір-тұ жырымдар айтылды. Ә уезов Байтұ рсынұ лы туралы «Ақ аң ның елу жылдық тойы» деген мақ аласында «…Кешегі кү ндерге дейін бә ріміз жетегінде келгенбіз. Қ аламынан туғ ан ө сиеті, ү лгісі ә лі есімізден кеткен жоқ. Патша заманындағ ы хү кіметтік ө р зорлық қ а қ арсы салғ ан ұ раны, ойымызғ а салғ ан пікірі … ә лі кү нге дейін ү йреніп қ алғ ан бесігіміздей кө зімізге жылы ұ шырайды, қ ұ лағ ымызғ а жайлы тиеді» деп жазды. 1929 жылы шық қ ан «Ә дебиет энциклопедиясында» (Мә скеу) Байтұ рсынұ лы тұ лғ асына «аса кө рнекті қ азақ ақ ыны, журналисі жә не педагогы. Ол қ азақ тілі емлесінің реформаторы жә не қ азақ ә дебиеті теориясының негізін салушы» деген ғ ылыми ә діл бағ а берілді. 1933 жылы шық қ ан М.Баталов пен Сильченконың «Қ азақ фольклоры мен қ азақ ә дебиетінің очерктері» деген кітапшасында: «оның негізгі бағ ыты қ азақ халқ ының қ оғ амдық -мә дени оянуына ық пал ету болды» деп Байтұ рсыновтың қ оғ амдық қ ызметін қ орытындылады. Кейінгі коммунистік идеология А.Байтұ рсынов есімін ауызғ а алуғ а кө п жылдар бойы тыйым салып, ол туралы сың аржақ пікірлер айтылды. Саяси қ ысымның қ аупіне қ арамастан белгілі тү ркітанушы, академик А.Н.Кононов «Отандық тү ркітанушылардың библиографиялық сө здігі» деген ең бегінде (1974) Байтұ рсынұ лының толық ө мірбаянын беріп, ә леуметтік-қ оғ амдық қ ызметін, басты ең бектерін нақ ты айтты. Оның қ азақ ә ліппесінің авторы екендігі, қ азақ тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, ә дебиет теориясы мен мә дениет тарихы оқ улық тарын жазғ андығ ы кө рсетілді. 1988 жылдан кейін Қ азақ стандағ ы кө птеген кө ше, мектептерге Байтұ рсынов есімі берілді. Тіл білімі институты, Қ останай университеті Байтұ рсыновтың есімімен аталды. 1998 жылы оның туғ анына 125 жыл толғ ан мерейтойы салтанатпен атап ө тілді. А.Байтұ рсынұ лының тіл білімі саласындағ ы ең бектерін саралау, жү йелеу, оларғ а тарихи тұ рғ ыдан бағ а беру тілші ғ алымдардың еншісіндегі-зор жауапкершілігі бар іс.Ахмет Байтұ рсынов-тіл білімінің негізін қ алаушы ө шпес жұ лдыз.

60.Қ.Жұ бановатың қ азақ тіл біліміне қ осқ ан ү лесі Ахмет Байтұ рсынұ лынан кейінгі қ азақ тіл білімінің кө рнекті ғ алымдарының бірі – Қ ұ дайберген Қ уанұ лы Жұ банов.

Қ азақ тіл білімінің дү ниеге келуі мен оның қ алыптасуын ауызғ а алғ анда бар ө мірін, кү ш-жігерін отандық ғ ылымғ а сарп еткен жандардың есімін зор ізет, қ ұ рметпен еске аламыз. Осындай есімдердің бірі – 20-30 жылдарда қ азақ филологиясы саласында табысты ең бек еткен профессор Қ ұ дайберген Қ уанұ лы Жұ банов болатын. Қ азақ лингвистикасының негізін салғ ан деп ауыз толтырып айтарлық ірі ғ алымдарымыздың қ атарындағ ы терең білімдарлық пен зор дарын иесі, ірі оқ ымысты ә рі қ оғ ам қ айраткері осы бір жанды шын мә нінде елдің бә рі біле бермейді. Жұ банов тіл білімі мә селелерімен 1920 жылдан бастап шұ ғ ылдана бастады. Ол қ азақ мектептері мен жоғ ары оқ у орындары ү шін қ азақ тілін оқ ыту бағ дарламаларын жасап, оқ улық тар мен ә дістемелік қ ұ ралдар жазды. Сондай-ақ, оның «Қ азақ тілінің ғ ылыми грамматикасының материалдары» (1-том), «Фонетика» (орыс тілінде), «Қ азақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе», «Қ азақ тілінің ғ ылыми курсы жө нінен лекциялар», «Буын жігін қ алай табуғ а болады», «Қ азақ тілінде біріккен сө здің жазылуы», «Қ азақ сө йлеміндегі сө здердің орын тә ртібі», «Жаң а грамматиканың жаң алық тары жайынан», т. б. іргелі ғ ылыми жұ мыстары қ азақ тіл білімін қ алыптастыруғ а қ осылғ ан елеулі ү лес болды. 20 ғ асырдың 20 – 30-жылдарында Жұ банов қ азақ халқ ының рухани-мә дени ө мірінде саяси-ә леуметтік, халық тық мә ні зор проблемалардың бірі – жазу, емле, термин мә селелерімен де шұ ғ ылданды. 1929 жылы Қ ызылордада ө ткізілген тұ ң ғ ыш ғ ылыми-терминологиялық конференцияда Жұ банов қ азақ тілінің емлесі жө нінде ғ ылыми негізделген ұ сыныстар жасады. 1935 жылы қ азақ ә ліпбиі мен емлесін жақ сартудың жобасын ұ сынды. Онда халық аралық жә не орыс тілінен енген терминдерді орысша жазылуына жақ ындатып таң балау, кейбір қ осар дыбыстарды жалаң ә ріппен беру, біріккен сө зді қ осып жазу туралы пікір айтты. Жұ банов 1933 жылдан саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ анғ а дейін Қ азақ станның Мемлекеттік терминологиялық комиссиясының тө рағ асы болды. Бұ л салада ол термин жасау ісіне мамандарды жұ мылдырып, олардың дайындағ ан материалдарын ғ ылыми тұ рғ ыдан реттеп, жұ ртшылық талқ ысына салып, тә жірибеге енгізуді қ адағ алады. Жұ банов – 1935 жылы Қ азақ стан мә дениет қ ызметкерлерінің съезіне Мемлекеттік терминкомның атынан ұ сынылғ ан жобаның негізгі авторы. Ол ұ сынғ ан принциптер қ азақ терминологиясын жасаудың ү лгісі ретінде ә лі кү нге дейін қ олданылып келеді. 1936 жылы ғ алымның «Қ азақ сө йлем мү шелерінің орны тарихынан» деген кітабы баспадан шық ты. Бұ л кітабында ол қ азақ тіліндегі сө йлем мү шелерінің тарихын басқ а тү ркі тілдерінен бө ліп қ арамай, ө зі еркін игерген тү ркі халық тары тілдерін бір-бірімен байланыстыра зерттеп, тарихи салыстырмалы ә дісті шебер қ олданды. Бұ л ең бегімен Жұ банов қ азақ стандық тү ркітану ғ ылымының қ алыптасуына зор ү лес қ осты. «Ауыл мұ ғ алімі» (қ азіргі «Қ азақ стан мектебі») журналында мұ ғ алімдерге арнап қ азақ тілін оқ ыту ә дістемесі туралы, кітапты қ алай пайдалану, оқ улық тағ ы материалдарды оқ ушыларғ а қ алай нә тижелі игерту мә селелерін кө теріп отырды. Осы журналда «Жаң а грамматиканың жақ сылық тары», «Шылаулар», «Қ ос сө здер», «Біріккен сө здер», «Ә діс, бағ дарлама мә селелері», т. б. мақ алаларын жариялады. Жұ банов қ азақ ә деби тілі мен музыкалық ө нері туралы да келелі пікірлер айтты. Ол ө зінің «Абай – қ азақ ә дебиетінің классигі» («Ә дебиет майданы», 1934, №11 – 12) атты аяқ талмай қ алғ ан ә деби-публицистикалық ең бегінде Абайдың қ азақ ә деби тілін дамытудағ ы, ә леуметтік ой-санадағ ы орнын, ақ ындық шеберлігін, композиторлығ ы мен ө лең қ ұ рылысына енгізген жаң алығ ын тұ ң ғ ыш кө рсетіп, ә діл бағ алады. «Қ азақ музыкасында кү й жанрының пайда болуы жө нінен» (1936) деген зерттеуінде «ә н», «би», «бақ сы», «жыр», «домбыра», «кү й», «қ обыз», «сыбызғ ы», «толғ ау» сө здерінің этимологиясын ашу арқ ылы қ азақ музыка мә дениетінің тарихы ертеден басталатынын кө рсетті. Жұ банов тек ғ ылыммен ғ ана шұ ғ ылданып қ оймай, Қ азақ станның Оқ у-ағ арту халық комиссариаты жанындағ ы ә дістеме, бағ дарлама, оқ улық тар секторының мең герушісі міндетін атқ ара жү ріп, бар ынта-жігерін аз уақ ыттың ішінде қ азақ мектептерін ғ ылыми негізде жазылғ ан оқ улық тармен қ амтамасыз етуге жұ мсады. Мұ ғ алімдердің білімін жетілдіру курстарында, семинарларында дә ріс оқ ып, ақ ыл-кең ес беріп отырды. Ол қ азақ тіл білімі мамандарын баулып, тә рбиелеуде де мол ең бек сің ірді. Республикадағ ы кө рнекті тіл мамандары М. Балақ аев, Ғ. Мұ сабаев, А. Ысқ ақ ов, Ә. Шә ріпов, Т. Қ ордабаев, т. б. ө здерін Жұ бановтың шә кіртіміз деп санады. Жұ банов республикамыздың саяси-ә леуметтік ө міріне де белсене қ атысты. 1935 жылғ ы Қ азақ станның мә дениет қ ызметкерлері съезін ұ йымдастыру комитетінің тө рағ асы, 1935 жылдан Қ азақ стан КСР ОАК-нің мү шесі болды. 1937 жылы жалғ ан саяси айыппен тұ тқ ындалып, ату жазасына кесілді. 1957 жылы 3 қ азанда КСРО Жоғ арғ ы Соты Ә скери алқ асының шешімімен ақ талды. Ақ тө бе мемлекеттік университетіне, осы қ аладағ ы бір кө шеге Жұ банов есімі берілген.

61. І. Кең есбаевтың қ азақ тіл білімінде алатын орны жайлы айтың ыз. Қ азақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, Қ азақ ССР Ғ ылым академиясының ірге тасын қ аласқ ан, халқ ымызғ а аты ә йгілі тү рколог-ғ алым Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев қ азіргі Шымкент облысының Созақ ауданындағ ы «Сызғ ан» совхозында 1907 жылдын 15 февралында туғ ан. Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев ғ ылыми ізденісі жан-жақ ты. Ол, кө бінесе, фонетика, лексика, фразеологизм проблемаларымен шұ ғ ылданып келді. Тү ркологияның, ә деби тілдің, колданбалы тіл білімінің мә селелері де (терминология, оқ улық тар, емле), сондай-ақ СССР халық тары тілінің ара қ атыпасы, аударма проблемалары, алтаистика мә селелері де ол кісінің назарынан тыс қ алғ ан емес. Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев қ азақ ә деби тілін кемелдендіру, байыту жө нінде ө зінше ой талғ амы бар, аса бағ алы пікірлер айтқ ан ғ алым. Қ азақ жазуын, алфавиті мен емлесін ұ старту ү шін Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев еткен ең бек ө лшеусіз мол. Қ азақ тіл білімінің кө кейкесті мә селелері жө нінде ол ұ йымдастырғ ан не қ илы мә жіліс, пікір айтыстары — ө з алдына бір тө бе. Ол мұ ндайда ұ йымдастырып қ ана қ оймай, ғ ылыми диспуттың жуан ортасына белсене тү сіп жү рген адам.
Фонетика мен фразеология мә селелерін шешу жө ніндегі Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаевтың ө німді ең бегі тү ркологтар қ ауымына ертеден аян. Ғ алым фонетика мен фонологияны зерттеуді сонау 30-жылдардың ө зінде-ак қ олғ а ала бастағ ан-ды. Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаевтың фонетика жө ніндегі зерттеулерінде қ азақ тілі фонемаларының тек қ ұ рамы жайындағ ы мә селелер ғ ана емес, оның акцентуация, дауыстылар ү ндестігі, буын жігі, басқ а да ә р қ илы, қ ұ былыстары жайындағ ы бұ рын зерттеуші назарынан қ алыс келе жатқ ан кү рделі мә селелері егжей-тегжейлі. ә ң гіме етіледі. Қ азақ тілінің дыбыс жү йесі жө ніндегі зерттеулерге, Қ азақ ССР Ғ А Тіл білімі институтында тә жірибе-фонетикасы лабораториясының ұ йымдастырылуына Ленинград фонологиялық мектебінің басшысы, кө рнекті совет тіл білімпазы Л. В. Щерба идеяларының игі ә сері болғ анын осы жерде айта кеткен жө н. Дыбыс жү йесінің келелі мә селелері жайындағ ы ғ алымның ә р жылдарда жү ргізген зерттеулері «Қ азіргі қ азақ тілі» деген кітаптың «Фонетика» белімінде жаң адан қ айта жинақ талып, 1962 ж. жарык кө рді. Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаевтың фразеология мен лексикографияны зерттеу саласындағ ы кызметі орасан зор. Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев 10000 қ азақ фразеологизмдерін жинап қ ана қ оймай оғ ан талдау жасап, зор жауапты да, ауқ ымды енбекті бастан атқ арды. Автордың бұ л саладағ ы дамылсыз ізденістерінің нә тижесінде «Қ азақ тіліндегі тұ рақ ты сө з тіркестері» деген ең бек жазылды да, ол кейін (1944 ж.) докторлық диссертациясына негіз болды. Бұ л — фразеологизм туралы тү ркологиядағ ы алғ ашқ ы ең бек болатын. Бұ л салада ғ алымның, ә сіресе, кө п жылдық ең бегінің жемісі 1977 ж. басылып шық қ ан «Қ азақ тілінің фразеологиялық сө здігі» ерекше атау қ ажет.
Ә сіресе Ісмет Кең есбайұ лы Кең есбаев қ азақ тілін ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеу ісін ұ йымдастырудағ ы ең бегінің орасан мол екенін баса айтқ анымыз абзал. Қ азақ мемлекеттік университетінің жалпы тіл білімі кафедрасын қ ұ рғ ан да, оғ ан бірнеше жыл басшылық еткен адам да осы кісі болатын.

62. С. Аманжоловтың қ азақ тіл білімінде алатын орны қ андай? Артына қ алдырғ ан мол мұ расын арнайы зерттеуді лайық ететін біртуар ғ алымның бірі-филология ғ ылымының докторы, профессор Сә рсен Аманжолов (1903-1958). Тіл біліміндегі сө йлемдер жү йесінің бү гінгі дамуы мен оның ө зекті мә селерін танып білуде профессор С. Аманжоловтың ғ ылыми тұ жырымдарын, атап айтқ анда, сө йлем теориясының негізгі грамматикалық сипаттары, жай сө йлем мен қ ұ рмалас сө йлемнің ара жігін айқ ындату, сө йлем мү шелері тү рлерін ажырату критерийлері, ү йірлі мү шелі конструкциялардың жаратылысын тану, сө йлемдерді топтастыру мен олардың жіктелу принциптері, сө йлем теорясының даму жолдарына қ атысты тұ жырымдарын зерттеудің маң ызы зор. С.Аманжоловтың тиянақ тауында қ ұ рмалас сө йлемдер салалас, сабақ тас, аралас болып болып алғ аш рет ү ш тү рге жіктеледі. «Бірнеше сө йлем кү рделі ойды білдіру ү шін бір-бірімен ұ ласады, кейде біріне-бірі бағ ынып барып ұ ласады. Кейде ә рі бағ ынып, ә рі тең боп ұ ласады», - дейді автор. Мұ ндай топтау 1940 жылы 5-7 сыныптар ү шін жасалғ ан бағ дарламада да кө рсетілген. Ғ алымның қ ұ рмалас сө йлем синтаксисін ғ ылыми тұ рғ ыда зерттелген 1940 жылғ ы шық қ ан ең бегінде қ ұ рмалас сө йлемге мынадай анық тама берген: «Қ ұ рмалас сө йлем дегеніміз – екі я бірнеше сө йлемнің, яғ ни бірнеше субъектінің кө рінісі болғ ан сө здің я сө здер тобының жиынтығ ы». С.Аманжолов салалас қ ұ рмаласты, жалғ аулық ты, жалғ аулық сыз деп бө лген еді. С.Аманжоловқ а дейін А.Байтұ рсынов салалас қ ұ рмалас сө йлемдерді бес топқ а топтастырғ ан. Профессор Қ.Жұ банов салалас сө йлемдердің компоненттерінің бір-бірімен қ ұ рмаласуының он тү рлі жолын кө рсетсе, профессор С.Аманжолов ө з ең бегінде салалас қ ұ рмалас сө йлемнің он тоғ ыз тү рлі мағ ыналық жағ ынан айыруғ а болатындығ ын кө рсетеді. Ғ алымның пікірлерін қ орыта келгенде, мынаны айтуғ а болады: салалас сө йлемнің жетеуі шылаулы (жалғ аулық), он екісі шылаусыз байланысқ ан сө йлемдердің қ арым-қ атынасы арқ ылы жасалатынын айқ ын айтады. С.Аманжолов сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем жасаудың алты тү рлі жолын кө рсеткен: кө семшелер арқ ылы, есімшелер арқ ылы, шылаулар қ осу арқ ылы, етістіктің шартты райы арқ ылы, есімдік арқ ылы, жай етістікке шылау қ осу арқ ылы жасалады деп кө рсеткен. С.Аманжолов 1941 жылғ ы «Қ азақ тілінің синтаксис мә селелері» атты мақ аласында қ ұ рмалас сө йлем мә селесін ү шке жіктеп кө рсетеді. Бұ л мақ аладағ ы ойын ғ алым кейінгі монографиялық ең бектерінде де жандандыра тү сті. Бұ л ең бек жө нінде С.Аманжоловтың мынадай пікіріне біз де қ осыламыз. Ғ алым: «... автордың мезгілдес жалғ аулық сыз салаласқ а берген мысалдары – ның кейбірі тіпті салаласқ ада, сабақ тасқ а да жатпай, аралас қ ұ рмалас болатынын айтпай кетпей болмайды,» - деп анық тайды. Сонымен, қ орыта келгенде, ғ алым қ ұ рмалас сө йлемнің ү шінші тү рі аралас қ ұ рмалас сө йлем жө нінде де ой толғ ағ ан. С.Аманжоловтың айтуынша: «Мағ ынасы жағ ынан тұ тас, бағ ынуы жағ ынан аралас (бірі басың қ ы, бірі бағ ының қ ы, бірі ө з алдына тиянақ ты болып келген сө йлемдер шумағ ын аралас қ ұ рмалас сө йлем дейміз. Қ азақ тіліндегі салалас, сабақ тастан қ ұ рылысы басқ а, алатын орындары да басқ а, жайы келсе, тұ лғ алық жағ ы да басқ а қ ұ рмалас сө йлемдер бар. Ол аралас қ ұ рмалас сө йлем» дегенді ғ алым сонау 1930 жылдардың ортасында байқ ап, лекцияларда «ерекше» жіктеп кө рсетеді. Оның айтуынша, салалас қ ұ рмаластағ ы жай сө йлемдердің арасы екі тү рлі жолмен: шылаулар арқ ылы жә не шылаусыз байланысады. С.Аманжолов ең бектеріндегі қ ұ рмалас сө йлем мә селесіндегі ғ ылыми табыстары да ұ шан-тең із. Ғ алым қ ұ рмалас сө йлемнің тү рлерін анық тауда ғ ылымғ а мынандай жаң алық тар қ осты: ол сө йлемнің аралас қ ұ рмалас тү рін ғ ылымғ а енгізді жә не сө йлемнің бұ л тү рі С.Аманжоловтан бұ рын ғ ылымда танылмады. Қ ұ рмалас сө йлемнің тө ртінші тү рі тиянақ ты бағ ының қ ысыз сабақ – тастар термині: бұ л – поэзиялық шумақ тармен келетін сө йлем тү рі, оны қ азіргі грамматикамызда тиянақ ты бағ ының қ ысыз демей, кө п бағ ының қ ылы сабақ тас тү рінде қ олданылып жү р.

63. Тіл біліміндегі қ азіргі жаң а бағ ыттар жайлы не білесіз? Прагмалингвистика (лингвистикалық прагматика) айтушы / жазушы мен тың даушы / оқ ушы ө зара карым-қ атынасқ а тү сетін белгілі бір коммуникативтік-прагматикалық кең істікте қ олданылатын тіл бірліктерінің арақ атынасы мен шартын жә не сипаты ү шін қ атынас актісінің мақ саты мен кү тіліміне байланысты сө йлесу орны мен уақ ытының нақ ты кө рсетулуінің маң ыздылығ ын нысан етіп алғ ан лингвистикалық зерттеу саласы ретінде бө лінеді.Прагмалингвистика тіл сипатына акциональдық (қ ызметтік) аспект енгізді. Қ атысушыларды қ оса отырып, динамикалық, процессуальдық аспектіде белгі жағ дайы (семиозис) қ ұ рылымын зерделеуді мақ сат тұ тқ ан семиотика жө ніндегі алғ ашқ ы ең бектерде прагматика ұ ғ ымы пайда болады (Ч. Дирс, Ч. Моррис). Тіл мен мә дениет онтологиялық қ ауымдастығ ының негізінде байланысқ ан, идеалдық олардың ө мір сү руінің объетивті формасы барып табылады. Тіл мен мә дениет – адамның дү ниетанымын кө рсететін сананың (идеалды) формасы. Табиғ и тіл ө з мә нінде халық тың материалдық жә не рухани мә дениетінің кө рінісі мен жү зекге асырылуының ұ лттық формасы болып табылады. Бұ л жол лингвокультурологияда ө ткіріледі, оғ ан В.В. Воробьев жаң а «мә дениет пен тілдің ө зара байланысы мен ә рекеттестігіне зерттейтіп жә не заманауи басылымдық тар мен мә дени қ ондырғ ыларғ а (норма мен жалпы адамзат қ ұ ндылық тар жү йесіне) бағ дар ұ стай отырып, жү йелі ә дістердің кө мегімен осы ү рдісті тілдік жә не тілдік емес (мә дени) мазмұ н бірлігіне бірліктердің тұ тас қ ұ рылымы ретінде кө ренетін синтез тіпті жаң а ғ ылым» деген анық тама береді (1997, 36 б.). Ә рине, лингвокультурология тілдің, мә дениеттің, этностың ө зара ә рекеттестігі проблемаларын зекрттейтін жалғ ыз жә не жаң а «туғ ан» ғ ылым емес.Мә дениетаралық коммуникацияда лингвокультурологиялық зерттеулер ерекше ө зекті. Ол бір тіл мен мә дениет иелерін ө зге мә дени-тілдік қ ұ былыстардың ұ лттық артық шылығ ын, оның басқ а халық тың рухани жә не материалдық қ ызметіндегі орнын терең зерделеуге бағ ыттап отырады. Лингвострановедение шетелдіктерге орыс тілін оқ ыту қ ажеттілігінен туғ ан. Осылайша нақ ты міндетердің тууына байланысты лингвострановедениеде ең бастысы оқ у, ә дістеме аспект болады, ол лингвокультурологияда тілде ұ лттық -мә дени формаларды теориялық жү йелі кө рсету міндетін шешіп тұ р.