Көне түркі тіл білімі 3 страница

21.В.фон Гумбольдттың тіл білімі ғ ылымына қ осқ ан ү лесі мен кемшіліктері жайында айтың ыз. Ө з дә уірі ү шін де, кейінгі заман ү шін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт /1767-1835/ болды. Тіл ғ ылымы тарихында оны салыстырмалы-тарихи тіл білімінің философиялық негізін қ алаушы деп санайды. Гумбольдт салыстырмалы-тарихи ә дістің тіл зерттеу ә дісі болып қ алыптасуында ү лкен роль атқ арды. Осы ә дістің принциптері, мә селелері шең берінен тысқ ары да кө птеген проблемаларды кө теріп, теориялық тұ жырымдар жасады. Тілдің табиғ аты, мә ні, қ ұ рылымы, тіл мен мә дениет, тіл мен материалдық дү ние, тіл мен ойлау, тіл мен қ оғ ам, тіл тарихы, тіл білімінің салалары, т.б. Гумбольдт зерттеген проблемалар қ атарына жатады. Оның бұ л салалардағ ы тұ жырымдары толық та, айқ ын баяндайтын ең -бектері - " Адамзат тілі қ ұ рылысының ә р алуандығ ы туралы" /1827/, " Ява аралығ ындағ ы Кави тілі туралы" /1836/ деп аталатын туындылары. Гумбольдт бірінші болып, тілдің ішкі қ ұ рылымын, оның халық тардың рухани ө мірімен, ой-санасымен, мә дениетімен, тарихымен байланыс дә режесін жан-жақ ты талдады, ө зіндік лингвистикалық, философиялық біртұ тас сындарлы жү йе қ ұ рды.
Гумбольдт тіл білімінің ө зіндік философиялық қ оры – тіл философиясы. Тіл философиясының негізгі принциптері - тілді адамдар ә рекеті деп тану, оны халық тың ұ лттық санасы де есептеу. Гумбольдтың ойынша, тіл - ә рекет, ол рухтың жемісі, рухтың ә рекеті. Тіл ү здіксіз даму ү стінде, даму - тілдің ө мір сү руінің формасы. Тіл - ойлау ә рекетінің шығ армашылық синтезі, бірақ сонымен бірге ол - актив форма, ойлау ә рекетінің қ ұ ралы. Тіл мен ойлаудың бірлігі - ажырамас бірлік. " Халық тілі – оның рухы, халық рухы - оның тілі". Тіл жеке адамдардың сө йлеуі арқ ылы кө рінеді, бірақ ол - жеке адамның табысы емес, халық тың табысы, жалпыхалық тық туынды. Гумбольдт тілдерді типологиялық белгілеріне қ арай жіктеу мә селесімен де айналысты.
Сонымен, XIX ғ асырдың алғ ашқ ы жартысы - компаративистиканың /лат. салыстыру/ ө з алдына дербес ғ ылым болып қ алыптасып, ө зінің зерттеу тә сілі мен ә дістемесін жетілдірген, объектісін айқ ындай тү скен кезең болды. Бұ л кезең де тіл ғ ылымының жалпы тілдік мә селесі ретінде тіл философиясы, жеке тілдер жө ніндегі тарауы, салыстырмалы грамматика салалары қ алыптасып, дами тү сті. Тілдік материалдар жинау, тіл білімін теориялық жақ тан дамыту да қ ызу жү ріп жатты. Бә рінен де гө рі кең ірек етек алғ ан мә селе - ү нді-еуропа тілдерін бір-біріне салыстыра зерттеу, олардың шық қ ан тө ркін, ата тілді айқ ындау болды. Тілді, тілдік элементтерді тарихи тұ рғ ыдан зерттеу ғ ана ғ ылыми деп жарияланды.

22.В.фон Гумбольдт концепцияларын, антиномияларын атаң ыз, бү гінгі таң да маң ыздылығ ы бар ма? Тілдерді салыстырмалы тү рде зерттеу ең бегінде В.Гумбольдт тілдегі қ айшылық тарды антиномия ретінде қ алыптастырады. «Тіл негізі ө зінде кө рінеді, қ айталанады, қ арапайым сө йлемнің ө зінде оның аяқ талғ ан бірлігі кө рінеді».Осы диалектикалық қ арама-қ айшылық тардан ол тілдің ішкі негізін ашуғ а кө шеді, тіл бірлік ретінде қ арама-қ айшылытардан тұ рады деп кө рсетеді. 1.Тіл мен ойлау антиномиясы. Тіл ойды қ ұ раушы мү ше, тілсіз ұ ғ ым тү зілмейді, ұ ғ ым сө зден ажырамайды, сө з ұ ғ ымның жеке кө рінісі, сө з ұ ғ ым мен дыбыстың бірлігі, ұ ғ ым мен сө з арасында сә йкестік болу керек.Ой мен сө здің байланысынан тіл тек таныс дү ниені кө рсету ғ ана емес, таныс емес дү ниені тану қ ұ ралы да болып табылады деген тү сінік қ алыптасады. 2.Тіл белгілерінің уә ждемділігі жә не таң ба еркіндігі антиномиясы. Сө здер жеке ұ ғ ымдар таң балары, сө з дыбыстық пішінге ие болады, дыбыс пен ұ ғ ым табиғ аты ә р тү рлі, дыбыс – таныстырушы, ұ ғ ым – затқ а деген кө зқ арасымыз Гумбольдт бойынша дыбыстық тан-у мен ұ ғ ым арасында байланыс жоқ.Белгілер уә ждемділігі – жеке заттардың жалпы қ арым – қ атынасы тілдің ішкі заң дылық тарына, оның толық ұ ү рылымына негізделеді. 3.Тілдегі объектілік пен субъектілік антиномиясы. Тіл ө зі қ атысты затқ а субъективті болса, адамғ а қ атысты объективті болады.Ө зім қ олданамын-субъективті.Барлығ ы солай қ олданады-объективті.Тілдегі бө тендік тек сол уақ ытта ғ ана болады.Шектелгеннен, жекеден – жалпы тұ рмысқ а жә не суб-нің об-ге ауысуы. 4.Іскерлік жә не іскерлік нә тижесі ретіндегі тіл антиномиясы. Тіл дайын материал емес, белгілі бір заң дар арқ ылы қ айта туылып, қ айта жаң арып отырады.Тұ рақ ты жә не ө згеретін.Тіл-іскерлік, сол себепті анық тамасы тек генетикалық болады. 5.Тілдегі тұ рақ тылық жә не қ озғ алыс антиномиясы. Тіл ү немі ө згереді, бірақ ө те тұ рақ ты, ә р тұ лғ а тілге ө згеріс енгізеді, бірақ оны дә л сол кү йінде қ абылдайды. 6.Тілдегі бү тін мен бө лшек антиномиясы. Тіл жеке адамғ а, сонымен қ атар ұ жымғ а тиесілі, тіл шынайы ө мірді тек адамдар арасында қ олданылғ анда ғ ана сү реді, сонымен қ атар ө мір сү руінде ол жеке тұ лғ аларғ а қ атысты емес.Тіл толығ ымане сө йлеу кезінде ғ ана қ олданылады.Гумбольдт тірі тілді зерттеуге назар аударады. 7.Тілдегі зжекелік жә не ұ жымдық антиномиясы. Тіл жеке адамның жұ мысы емес, жалпы халық қ а тиесілі, тіл-халық тың жә не жеке адамдардың жасап шығ арғ ан нірсесі.Тіл жеке адамның дү ниетанымын кө рсетеді.Тіл іскерлік ретінде сө йлеуші мен тың даушының бірліктегі іс-ә рекетінен туындайды. 8.Тіл мен сө йлеу антиномиясы. Тіл бү тін ретінде сө йлеудің жеке актілерінен айырмашылық тары бар, сө йлеудің жасағ ан нә рселерінің жиынтығ ы - тіл. 9.Тү сіну мен тү сінбеу антиномиясы. Екі тарап бір сө зге ә р тү рлі мағ ына сыйдыра алады.Сол себепті сө йлеушілер арасында ә рдайым толық тү сіністік болмайды.

23.XIX ғ. лингвистикалық жаң а бағ ыттардың пайда болуы жайында айтарың ыз.Ө кілдерін айтың ыз. Тіл білімі ө зінің бү гінгі кө терілген сатысына ішкі қ айшылық тарсыз, талас-тартыссыз бірден жеткен жоқ.Оның даму тарихында ә р-тү рлі ағ ымдар, пікір таластары болып отырады жә не қ азір де бар.Ондай ағ ымдардың тууына тү рткі болғ ан себептердің бірі – тілдің ө зіндік табиғ аты мен мә нін ашу мә селесі.Кейбір ғ алымдар тілдің қ оғ амдық мә нін дұ рыс тү сініп, оны қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатқ ызса, енді бір топ зерттеушілер тілді табиғ ат қ ұ былысы деп тү сініп, оны зерттейтін ғ ылымды табиғ аттану ғ ылымдары тобына қ осты, тілді таза психикалық қ ұ былыс деп санап, тіл білімін психология ғ ылымынатә уелді етпекші болғ андар да болды.Осындай кө з қ арастағ ылар ө ткен ғ асырдың екінші жартысынан бастап ө з алдарына лингвистикалық мектептер болып қ алыптасты.Олардың қ атарына натуралистік, психологиялық, жас грамматикалық деп аталытын лингвистикалық мектептер жатады. Натуралистік немесе биологиялық бағ ыт. Тіл біліміндегі натуралистер-тілді зерттеуде жаратылыс заң дарын басшылық қ а алып, мә селені соғ ан негіздеп шешуге тырысқ андар.Оның кө рнекті ө кілі-неміс ғ алымы А.Шлейхер.Ол-салыстырмалы тіл білімінде тарихи ә дісті қ алыптастырушылардың бірі.А.Шлейхер тіл біліміне бірсыпыра қ ате концепциялар енгізді. Тіл біліміндегі натуралистік бағ ыттың тағ ы бір ө кілі –Макс Мюллер.Бұ л да тіл білімін «Жаратылыстану ғ ылымының бір саласы, тілде болатын ө згерістер тарихи қ ұ былыс емес, табиғ аттағ ы организмдер сияқ ты ө су ғ ана» деп қ арайды. Психологиялық бағ ыт. Тіл біліміндегі психологизм ХІХ ғ асырдың орта кезінен бастап қ алыптаса бастады.Оны қ алыптастырушы-Берлин университетінің профессоры Г.Штейнталь(1835-1899).Сө здегі фонациялық ауа қ арқ ынымен ү зіліп, бө лшектеніп шығ атын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс тобы буын деп аталады. Жас грамматикалық бағ ыт. Бұ л кө зқ арас Х! Х ғ асырдың 70-жылдарынан бастап қ алыптасты.Ол алғ аш рет Германияда пайда болып, содан ө зге елдерге тарады.Аталғ ан бағ ыт ө кілдерінің кө бі неміс тіл мамандары.К.Бругман(1849-1919), Б.Дельбрюк(1842-1922), Г.Пауль(1846-1921).Аталғ ан бағ ыт ө кілдері Лейпциг университетінің лингвистері.Бұ л бағ ыт кейбір оқ улық тарда Лейпциг мектебі деп те атала береді.

24. Натуралистік немесе биологиялық кө зқ арас, психологиялық кө зқ арас, жас грамматизм, кө терген негізгі мә селелері, ө кілдері жайында айтың ыз. Тіл білімінің тарихын жақ сы білу ү шін ХІХ ғ асырдағ ы жаң а ғ ылыми кө зқ арастардың, бағ ыттардың, ағ ымдардың, мектептердің ерекшеліктерін ажырата білу керек.Ол ағ ымдардың тууына негіз болғ ан ең басты себеп-тілге анық тама беруге, оның ө зіндік мә нін, қ ызметін айқ ындауғ а байланысты айтылғ ан ә р тү рлі пікірлер еді. Кейбір ғ алымдар тілді қ оғ амдық қ ұ былыстар қ атарына жатқ ызса, енді біреулері оны жаратылыстану қ ұ былыстарына жатқ ызды.Ү шінші біреулер тілді жеке адамдардың психологиясына, олардың сө йлеу ерекшелігіне жатқ ызып, оны психология ғ ылымының қ атарына қ осты. Бұ л секілді пікірлер кө птеп кездеседі.Кө терілген мә селелерді қ алай шешпек болғ андық тарына қ арай тіл білімі тарихында бірнеше кө зқ арастар мен ағ ымдар болды. Бұ лардың ә рқ айсысы жеке талқ ылауды қ ажет етеді Натуралистік немесе биологиялық бағ ыт. Тіл біліміндегі натуралистер-тілді зерттеуде жаратылыс заң дарын басшылық қ а алып, мә селені соғ ан негіздеп шешуге тырысқ андар.Оның кө рнекті ө кілі-неміс ғ алымы А.Шлейхер.Ол-салыстырмалы тіл білімінде тарихи ә дісті қ алыптастырушылардың бірі.А.Шлейхер тіл біліміне бірсыпыра қ ате концепциялар енгізді. Тіл біліміндегі натуралистік бағ ыттың тағ ы бір ө кілі –Макс Мюллер.Бұ л да тіл білімін «Жаратылыстану ғ ылымының бір саласы, тілде болатын ө згерістер тарихи қ ұ былыс емес, табиғ аттағ ы организмдер сияқ ты ө су ғ ана» деп қ арайды. Психологиялық бағ ыт. Тіл біліміндегі психологизм ХІХ ғ асырдың орта кезінен бастап қ алыптаса бастады.Оны қ алыптастырушы-Берлин университетінің профессоры Г.Штейнталь(1835-1899).Сө здегі фонациялық ауа қ арқ ынымен ү зіліп, бө лшектеніп шығ атын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс тобы буын деп аталады. Жас грамматикалық бағ ыт. Бұ л кө зқ арас Х! Х ғ асырдың 70-жылдарынан бастап қ алыптасты.Ол алғ аш рет Германияда пайда болып, содан ө зге елдерге тарады.Аталғ ан бағ ыт ө кілдерінің кө бі неміс тіл мамандары.К.Бругман(1849-1919), Б.Дельбрюк(1842-1922), Г.Пауль(1846-1921).Аталғ ан бағ ыт ө кілдері Лейпциг университетінің лингвистері.Бұ л бағ ыт кейбір оқ улық тарда Лейпциг мектебі деп те атала береді.

25. ғ. Тіл біліміндегі мектептер – «сө здер мен заттар» мектебі, эстетизм, неолингвизм, социологиялық мектеп, структурализм, этнолингвистика. Жаң а ә рқ ашан ескімен кү ресте ө мірге келеді.ХХ ғ асырдың бас кезінен бастап жас грамматикалық бағ ыт қ атты сынғ а алынды.Зерттеудің жаң а ә дістері іздестірілді.Ә р елде, ә р жерде жаң а лингвистикалық мектептер пайда бола бастады.Олардың ә рқ айсысының ө зіндік кө зқ арастары, ұ стағ ан жолдары бар еді. «Сө здер мен заттар мектебі». Бұ л мектептің ө кілдері 1909 жылдан бастап шығ а бастағ ан «Сө здер мен заттар» деп аталатын журнал тө ң ірегіне топтасқ андық тан, мектеп сол журналдың атымен аталғ ан. Оның кө рнекті ө кілі – Австрия лингвисі Г.Шухардт (1842-1927). Ол ө зінің «Заттар мен сө здер» деген ең бегінде: «Сө з затты білдіреді; зат-алғ ашқ ы; ол ештең еге тә уелсіз ө мір сү реді. Ал сө з затқ а қ арағ анда-кейінгі, соң ғ ы; оның ө мірі затқ а байланысты. Зат жоқ болса; сө з де жоқ. Тілдегі ә р сө здің ө зіндік тарихы бар. Оны тек лингвистикалық талдау арқ ылы ғ ана емес, заттар тарихы арқ ылы да зерттеуге болады», -деп жазды.Яғ ни Шухардтың пікірінше, тіл – жеке сө йлеушінің (индивидтің) жемісі. Сө здер тарихы дегеніміз – сол сө здер қ олданушы жеке адамдар тарихы. Эстетизм. Жас грамматизм бағ ытына қ арсы XX ғ асырдың бас кезінде Батыс Европада пайда болғ ан лингвистикалық мектептің тағ ы бір тү рі – эстетизм. Оны қ алыптастырушы – неміс ғ алымы Карл Фосслер (1872-1949).Эстетизм мектебінің негізгі принциптері К.Фосслердің «Тіл біліміндегі позитивизм мен идеализм» (1904), «Тіл – творчество жә не даму» (1906) деген ең бектерінде баяндалғ ан. Мектептің эстетизм деп аталатын себебі оның ө кілдері: «Тіл – жеке адамның рухани творчествосы. Рухани творчествосы болғ андық тан ол эстетикалық қ ұ былыс болып табылады. Нысаны эстетикалық қ ұ былыстар қ атарына жатқ андық тан, тіл білімінің эстетикалық ғ ылым болмасқ а ә дісі жоқ», -дейді. Неолингвизм. Неолингвизм де XX ғ асырдың бас кезінде қ алыптасқ ан, жас грамматизм бағ ытына қ арсы лингвистикалық мектеп. Бұ л атау гректің неос-жаң а деген сө зі мен лингвистика деген сө здің бірігуінен жасалғ ан. Сонда неолингвистика – «жаң а лингвистика» деген мағ ынаны білдіреді.Бұ л мектеп Италияда қ алыптасты. Оның негізін салушылар – М.Бартоли, Дж.Бонфанте, Дж.Бартони т.б. Ең бектері: «Неолингвистиканың қ ысқ аша очеркі», «Неолингвистиканың ұ стағ ан позициясы».Аттары неолингвизм болғ анмен, бұ л мектептің жазғ андарында ерекше жаң алық бола қ ойғ ан жоқ. Олар ө здеріне дейінгі ә р тү рлі кө зқ арастағ ы ғ алымдардың тұ жырымдамаларына сү йеніп, ө згелердің пікірлерін қ айталаудан ұ зап кете алмады. Ол пікірлер бір-бірімен ү йлеспеді. Сондық тан бұ л мектеп кейде эклектикалық (ә р тү рлі қ арама-қ арсы пікірлерді механикалық тү рде қ осу) неолингвизм деп те аталады. Структуралық бағ ыт. ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында дү ниеге келген лингвистикалық мектептердің ең кө рнектілерінің бірі-структурализм. Ә рине, структурализм бірден пайда болғ ан жоқ. Бағ ыттың алғ ашқ ы соқ пағ ын салғ ан Ф.Де Соссюр. Ол «Тіл ө зара шарттас, бір-біріне тә уелді элементтерден тұ ратын кү рделі бір тұ тас қ ұ рылым»-дейді. Басқ а структуралистер ө з ең бектерінде Ф. Соссюрдің осы қ ағ идасын ә рі дамытқ ан деуге болады. Структуралық мектептің басын біріктіретін негізгі қ ағ идалар қ андай? Социологиялық мектеп ең алғ аш Францияда қ алыптасты. Сондық тан оны кейде Франция социологиялық мектебі деп те атайды. Оны қ алыптастырушылар жә не дамытушылар Фердинант де Соссюр (1857–1913), Антуан Мейе (1866–1936), Жозеф Вандриес (1875–1960), Эмиль Бенвенист (1902) т.б. лингвистер болды.Социологиялық мектеп – ХХ ғ асыр тіл біліміндегі беделді жә не кең ө ріс алғ ан бағ ыт. Социологиялық деп аталуының себебі, индивидуалистік бағ ытқ а қ арсы, тіл – қ оғ амдық, ә леуметтік қ ұ былыс деп тү сіндіруінде. Тіл тек қ оғ ам бар жерде ғ ана ө мір сү реді. Этнолингвистика Лингвистика тарихында тіл мә селерін сол тілді қ олданушы ұ ауымның мә дени ө мірімен, салт-сана, ә дет-ғ ұ рпымен байланыстыра зерттеушілік те болды.Бұ л жө ніндегі алғ ашқ ы пікір 18 ғ.соң ғ ы жартысында ө мір сү рген неміс жазушысы мен ә дебиетшісі Иоганн Бердердің поэзияғ а байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі кезде Вильгельм Гумбольдт ең бектерінде кездеседі.Бірақ тіл мә селелерін мә дениет, ә дет-ғ ұ рып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге рекеше кө ң іл бө лу, оны тіл білімінің кү рделі проблемасы ретінде қ арау 20ғ.-ң 20-30 жылдарында белең алды.Қ азіргі тіл білімінде осы негізде туып қ алыптасқ анекі бағ ыт бар – оның бірі – Америкада, екіншісі – ФРГ-де.Бұ лардың екеуі де этнолинвистика деген шартты атаумен аталады.Оны Америкада қ алыптастырушы Эдуард Сепир мен Бенжамен Уорф.ФРГ этнолингвистикалық мектебін \кейде неогумбольдттық этнолингвистика\ қ ұ рамына қ азіргі неміс лингвистерінің кө пшілігі енеді.Мектепті қ алыптастыруда Лео Вайсгербер кө рнекті роль атқ арғ ан.Бұ л екі мектептің бір-бірімен жақ ын, ортақ жағ ы – екеуінің де тіл проблемаларын мә дениетпен, халыұ тың рухани ө мірімен байланыстыра қ арайтыны, екеуі де зерттеулерінде Гумбольдттың дү ниетану, білу процесінде тілдің атқ аратын ролі жө ніндегі ілімін басшылық қ а алады, соны ә рқ айсысы ө з тұ рғ ысынан дамытуғ а тырысады.

26. XX ғ асыр тіл білімі: мектептер жә не сол мектепті қ алыптастырушы ғ алымдары, ө кілдері жайында айтың ыз. Қ азіргі заман тіл білімі жас грамматистерге қ арсы кү ресте туып, қ алыптасты. ХІХ ғ асырдың соң ғ ы он жылы мен ХХ ғ асырдың бас кездерінен бастап Батыс Европа тіл білімінде жас грамматистік бағ ыт қ атты сың ғ а алынды. Тіл білімі тұ йық қ а тірелді, дағ дарысқ а ұ шырады деген ү ндер жиі естіле бастайды, зерттеудің жаң а ә дісі, бұ рынғ ыдан ө згеше амал - тә сілдері іздестіріледі. Ә р елде, ә р жерде жас грамматизмге қ арсы лингвистикалық мектептер пайды болады. Олардың қ атарына - " Сө здер мен заттар", " Эстетизм ", " Социологизм " деп аталатын мектептерді жатқ ызуғ а болады. Жас грамматизм бағ ытын сынауда бұ лардын ө кілдері бірауызды болғ андық тармен, тілдің ө зіндік сипатын, мә нін айқ ындауғ а келгенде ә рқ айсынының ө зің дік кө з қ арастары, ұ стағ ан жолдары болды. Енді соғ ан келейік. Бұ л -тіл білімі тарихында жас грамматикалық бағ ыттан бір жола жә не ү зілді –кесілді бас тарту ұ рнын тұ нғ ыш кө терген мектеп. Оның ө кілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингердің (1859-1931) басқ арумен шығ а бастағ ан (Австрияда) «Сө здер мен заттар» деп аталатын журнал тө ң ірегінде топтасқ андық тан, соның атымен аталғ ан (журнал ХХ ғ асырдың 40 жылдарына дейін шығ ып тұ рды). Бұ л мектептің ең кө рнекті ө кілі –роман тілдері жалпы тіл білімінің маманы Австрия тіл ғ алымы Гуго Шухардт (1842-1927). Г.Шухардт тек роман тілдерін ғ ана емес, басқ а да кө птеген тілдерді зерттеген, жан-жақ ты, терең білімді адам болғ ан. Ол тіл білімде бірталай тың да қ иын проблемаларды батыл кө теріп, ө з кө зқ арасын білдіріп отырғ ан. Бұ л мектептің ө кілдері зат пен оның атауы арасындағ а қ арым-қ атынасқ а ерекше мә н берді. Г.Шухардт «Заттар мен сө здер» деген ең бегінде: сө з затты білдіреді, зат-алғ ашқ ы, ол ешнә рсеге тә уелсіз, ө зі ү шін ө мір сү реді, ал сө з затқ а қ арағ анда соң ғ ы, кейінгі, ол-затқ а тә уелді, оның ө мірі затқ а байланысты, зат жоқ болса, оғ ан қ ойылатын атау да жоқ, тілдегі ә р сө здің ө зіндік тарихы бар оны тек лингвистикалық талдау арқ ылы ғ ана емес, заттар тарихы арқ ылы да зерттеуге болады, заттар тарихы мен сө здер тарихы арасында толық параллелизм де, сондай-ақ кү рделі жә не нә зік қ арым –қ атынастар да бар, тіл білімінің міндеті –соны ашу дейді. Осы талаптарғ а орай бұ л ағ ым ғ алымдары (Г.Шухардт, Р. Мерингер, В. Мейер –Любке, т.б.) сө здер тарихын сол сө здер атау болғ ан заттар тарихына байланыстыра отырып, ұ қ ып тылық пен, кө п жағ дайда ө те шебер зерттелген. ХХ ғ асырдың бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм бағ ытына қ арсы бағ ытта пайда болғ ан лингвистикалық мектептің тағ ы бір тү рі – эстетизм немесе эстетикалық лингвистика.Оны қ алыптастырушы-неміс ғ алымы, роман тілінің маманы, ә рі ә дебиетші, Мюнхен университетінің профессоры Карл Фосслер (1872-1949). Эстетизм мектебінің негізгі принциптері К.Фосслердің «Тіл білімдегі позитивизм мен идеализм» (1904), «Тіл-творчество жә не даму» (1906) дген ең бектерінде баяндалғ ан. Мектептің эстетизм депаталу себебі –оның тілдері тілді эстетикалық тұ лғ а, эстетикалық кө рсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ғ ылымы –эстетиканың бір саласы, эстетика –оның негізгі қ айнар бұ лағ ы. Тіл жө ніндегі зерттеу эстетикадан басталып, эстетикамен аяқ талады деп санайды. Неолингвизм де жас грамматизм бағ ытына қ арсы ХХ ғ асырдын бас кезінде қ алыптасқ ан лингвистикалық мектеп. Неолингвистика деген атауды бұ л мектеп ө кілдері ө здерін жас грамматизм бағ ытынан мейлінше бө лек лингвист етіп кө рсету ү шін қ олданғ ан. Бұ л мектеп Италияда қ алыптасты. Оның негізін салушылар Маттео Джулно Бартоли (1873-1946), Джулиано Бонфанте, (1904ж), В.Пизани(1899ж) т.б. Неолингвистер жас грамматистерді сынағ ан, ө з принциптерін баяндағ ан кө теген ең бектер жазды. Содай ең бектердің бірі-1925 жылы М.Д.Бартоли жазғ ан «Неолингвистиканың қ осымша очеркі» атты кітап. Онда лингвистикалық жаң а мектептің істері мен принциптері қ ысқ аша баяндалды. Неолингвизм бір-біріне ү йлесе қ оймайтын ә р тү рлі кө зқ арастағ ы ғ алымдардың –В.Гумбольдттың, Г.Шухардттың, К.Фосслердің, кейбір мә селеде Г.Паульдің принциптеріне сү йенеді. Сондық тан бұ л мектеп кейде эклетикалық неолингвизм деп те аталады. Социологиялық мектеп. Бұ л мектеп тілдің қ оғ амдық сипатын, ә леуметтік мә ні барлығ ын мойындаудан туғ ан. Тілде ә леуметтік сипаттың барлығ н, қ айта ө ркендеу дә уірі мен ХҮ ІІІ-ХІХ ғ асырдың бірсыпыра ойшылдары да басқ а айтқ ан. Дегенмен, бұ л мә селе ХІХ ғ асырдың екінші жартысына дейін жү йелі зерттелмеді. Тіл қ оғ аммен байланысты, тіл-қ оғ амдық қ ұ былыс дегендердің тезис ретінде алынып, тіл білімінің кү рделі бір проблемасы ретінде арнайы сө з болуы ө ткен ғ асырдың екінші жартысынан басталады. Социологиялық зерттеу тіл біліміндегі натуралистік, индивидуалдық кө зқ арастарғ а қ арсы бағ ытта туып қ алыптасты. ХІХ ғ асырдың аяқ кезі мен ХХ баскезінде тілдің ә леуметтік сырын ашумен кө бірек шұ ғ ылданғ андар француз ғ алымдары болды. Осы себептен тіл білімі тарихында тіл зерттеудегі социологиялық бағ ыттың отаны Франция деп санап, оны Франция социологиялық мектебі деп атаушылық бар. Ал социологиялық лингвистикадген термин 1952 жылдан бері қ арай қ олданылып жү р. Социологиялық бағ ыттың Франциядағ ы кө рнекті ө кілдері-Поль Лафарг (1842-1911), Ф.де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902). Мектептің социологиялық деп аталғ ан себебі бұ л бағ ыттағ ылар индивидуалистік, натуралистік бағ ыттағ ыларғ а қ арама-қ арсы тіл –қ оғ амдық, ә леуметтік қ ұ былыс, ол тек адам қ оғ амыбар жерде ғ ана ө мір сү ре алады. Тілді дү ниеге келтірген де, оны ілгері дамытатын да қ оғ амдасқ ан адамдар. Тіл ә леуметтік қ ұ былыс болғ андық тан, ол басқ а ә леуметтік қ ұ былыстармен байланысты қ аралу керек деп санайды.

27. Женева социологиялық мектебінің ө кілдері мен ұ станымдары Женева мектебі— Ф. де Соссюр идеяларына сү йенетін жә не Женева университетінің дә стү рін дамытатын тіл біліміндегі ә леуметтік бағ ыттағ ы мектептердін бірі. Ж. м. оқ ымыстыларының алғ ашқ ы ұ рпағ ы — Соссюрдің шә кірттері Ш. Балли, А. Сеше, С. О. Карцевский, екінші ұ рпағ ы — А. Фрей, Р. Гёдель т.б. Женева мектебінің негізгі зерттеу нысаны ә р тү рлі тілдердің, ә сіресе француз тілінің, материалдары негізінде қ арастыратын жалпы тіл білімі проблемалары, индивидуалдық жә не ә леуметтік қ ұ былыстардың тіл мен сө йлеудегі ө зара қ атынасы, тіл мен ойлаудың байланысы, семитология, семантика жә не синтаксис мә селелері. Соссюрдің " Мемуар о первоначальной системе гласных в индоевропейских языках" (1879) енбегі, оны бү кіл ә лем алдында танытты, себебі бү л ең бекте морфологиялық деректерге сү йеніп, ғ ылымғ а фонология жү йесін кайта жаң артудың жана принципі енгізілді.1916 ж. Балли мен Сеше Соссюрдін " Курс общей лингвистики" атты енбегін шығ арды. Онда 20 ғ. тіл біліміне, сол сияқ ты қ ұ рылымдық лингвистиканың дамуына зор ық палын тигізген Соссюря 14кө зкарастары баяндалғ ан. Соссюр сө йлеу қ ызметінің ә р тү рлі кө ріністерінен тіл мен сө йлеуді (сө з) бө ліп кө рсетті. Тіл — таң балар жү йесі, ә леуметтік жә не психологиялык кү былыс ретінде тіл лингвистикасында, ал сө йлеу (сө з) — индивидуалдық, „сихофизиологиялык кү былыс ретінде сө йлеу (сө з) лингвистикасында зерттелуге тиіс. Сө йлеушілер алдың ғ ысына салғ ырттық білдірсе, соң ғ ысын белсенді тү рде қ абылдайды. Соссюр лингвистиканы коғ амдық таң балардың ө мір сү руін зерттейтін жана ғ ылымның бір бө лімі деп қ арап, оны ә леуметтік психологиямен бірге семитология деп атады. Оның концепциясы бойынша лингвистикалық таң баның бірінші ерекшелігі — екі жақ ты мә ндегі қ ұ былыс ретінде белгіленуші (ұ ғ ым) мен белгілеушінің (дыбысталуы) бірлігі екендігінде. Лингвистикалық таң баның екінші ерекшелігі —тіл бірліктерінің сө йлеу ү стінде қ атаң жү йемен бір қ атарда орналасуы арқ ылы ө рістеп отыратындығ ында. Тіл — синхрондық (статикалық), ал сө з — диахрондық (эволюциялық) лингвистиканың нысаны. Тіл сонымен бірге ішкі лингвистиканың нысаны болғ андық тан, " ө з ішінде, ө зі ү шін" қ арастырылады. Тіл тарихының халық тарихымен байланысы, ә деби тіл мен диалектілерді зерттеу, тілдің географиялық орналасуы т. б. сыртқ ы лингвистикағ а жатады.Соссюр концепциясының тілдік жағ ы И. А. Бодуэн де Куртенэ, Н. В. Крушевский, У. Д. Уитни идеяларымен ұ штасып жатыр.