Айдар» дегеніміз не?

(рубрикалар)-газеттің ішкі қ ұ рылымынан хабардар ететін, оны танытатын басты компоненттерінің бірі. Айдаралар қ ызметі жағ ынан негізгі жә не арнаулы болады. Бірнеше газет типтеріне ортақ жалпылама жә не бір ғ ана газет типіне тә н, соғ ан ғ ана лайық арнайы айдарлар да ұ шырасады.

Айдарлар қ ұ рылымы жағ ынан тұ тас, бір ғ ана мә селеден хабар береді. Мысалы, «Қ азақ» газетінде «Сыртқ ы хабарлар», «Ішкі хабарлар», «Оқ шау сө з», т.б. айдарларының ә рқ айсысы берер хабарының шығ у тегін (ішкі, сыртқ ы) немесе ө згелерге ұ қ самайтын оқ шаулығ ын аң артып тұ р. «Қ азақ» газетіндегі «Сыртқ ы хабарлар» қ азіргі газеттердің кө біне тә н «Шетел жаң алық тары» рубрикасына сә йкес. 1913-1918 жылдары «сыртқ ы» сө зінің орнына «шетел» сө зін пайдаланса, ә рине, оқ ырманғ а тү сініксіз болар еді. Яғ ни, бұ л жерде оқ ырманның қ абылдау дең гейіне лайық ты «сыртқ ы» лексемасы таң далынып алынып отыр. «Қ азақ» ә уелі «Европа», «Азия» жә не олардағ ы тү рлі «патшалық тар» туралы сериялы танымдық бағ ытта жазып, ондағ ан мақ алалардан кейін ғ ана «Европадан хабар» атты айдар пайда болды. Мұ ның ө зі газеттің біраз уақ ыт дайындық іспетті жасағ ан іс-ә рекетінің нә тижесі, оқ ырман кө зқ арасы кө кжиегінің кең и тү скендігінің кө рінісі, газет лексикасында оқ ырманның ә леуметтік дең гейіне байланысты ө згеріс пайда болғ андығ ының айғ ағ ы.

Бірнеше газет типтеріне ортақ рубрикалар мемлекеттік дә режеде кө терілген саяси, ә леуметтік мә селелердің газеттердің насихатталуы барысының кө рсеткіші сынды дү ниеге келіп отырады. Айталық, 1980-жылдарғ ы газеттерге партия, оның саясаты, мемлекет басшыларының позицияларынан туындайтын, ә р тү рлі кө зқ арастарды аң ғ артатын айдарлар ортақ болып келді. Сол тұ стағ ы айдарлардың кө бі бейтарап лексика элементтерінің қ атысуымен жасалғ ан, қ ұ рылысы қ арапайым. Мысалы, «Съезд мінберінен», «Делегаттар сө йлейді». Бірнеше газет типтерінде ұ зақ жылдар бойы мезгіл-мезгіл кө рініп отыратын айдарлардың бірнешеуіне тоқ талайық. Мә селен, «Алтын орақ», «Алтын дә н», «Егін орағ ы-...» деп аталады. Бұ лардың алдың ғ ы екеуі бағ алауыштық қ асиеттке ие болса, соң ғ ысы- бейтараптанғ ан лексикалық элементтерден тұ рады. Бейтараптанғ ан лексикалық элементтерлер туралы М.Белбаева былай дейді: «Барлық стильде бірдей қ олданыла беретін стильдік бейтарап сө здердің тобына негізгі сө здік қ ордағ ы сө здер енеді. Мысалы: тау, жер, су, ү й, киім, жү ру, тың дау, сө йлеу, ақ, қ ара, кө к, мен, сен, т.б. Стильдік бейтарап сө здер кү нделікті ө мірде жиі жә не жалпылама қ олдану қ асиетімен сипатталады» (26, 63). Яғ ни, бейтараптану ү шін бағ алаушылық қ асиет болмау керек екен. Затқ а, оның сапасы мен санына іс-ә рекетке айтушы немесе жеткізуші бағ а бермейді, жай ғ ана хабарлайды. Мұ ндай бейтараптанғ ан айдарлардың қ ұ рамы кө біне қ арапайым, сө з, сө з тіркесі тү рінде болады. Мысалы: «Тә ртіпті кең ес іс ү стінде»(19.09.98) дегенде, тә ртіптік кең ес ісіне бағ а берушілік, бағ алау тұ рғ ысында кө зқ арас білдіру қ асиеті мү лде жоқ, информация ғ ана беріліп тұ р. Кө зқ арасты бейтараптандыру, уақ ыт пен кө лем жағ ынан ұ та тү су, мақ сатынан туындағ ан мұ ндай синтаксистік қ ұ рылымдар газет бетінде жиі қ олданылады. Оғ ан мысал ретінде «Бү гінгі номерде», «Бү гінгі оқ итындарың ыз», «Баспасө з баршағ а», т.б. айдарларды келтіруге болады. Газетте, жарнама жиі кездесетін эллипсистенген сө йлемдер контексті тұ тас алып қ арастырғ андағ ы дә л сондай сө йлемдерден ерекше болып келеді. Ө йткені, контест ішіндегі (бұ л жерде кең кө лемдегі контекст) эллипсис сө йлем мен ө зінің алдындағ ы немесе ө зінен кейін келетін бірнеше сө йлем арқ ылы, сол сө йлемдердің мазмұ ны арқ ылы ашылады, толығ ады.