Журналист әдебі.

Бұ л тақ ырып бойынша студенттер ә деп жә не оның журналист кә сібіндегі мә ні туралы білім бағ ыты айқ ындалады. Журналистика ә дебіне байланысты алғ ашқ ы ағ ыс XX ғ асырдың басында Еуропа мен Америкада газет шығ а бастағ ан кезде басылымдарды қ оғ ам ө міріндегі ө згерістердің кейбір қ алтарыстарын бұ қ арағ а жеткізуде айла ә рекекеттер жасаудың қ ұ ралы ретінде пайдаланудан басталды. Деморкратиялық жұ ртшылық тың, оның ішінде журналистердің қ оғ амдағ ы жайсыздық тарғ а қ арсылығ ын реттеу жә не мұ ндай жағ дайлардан оқ ырмандарды оқ шаулау мақ сатында XX ғ асырдың 20-жылдарында кө птеген елдердің журналистік бірлестіктері кә сібіи ә деп бойынша алғ ашқ ы кодекстерді дайындағ анына зер салу тақ ырыптың мә нін ашуғ а студенттерге зор ық пал жасайды.

Одан кейін студенттер қ азіргі кезең де журналист ә дебінің қ оғ амдағ ы практикалық жағ дайларғ а байланысты кү нделікті қ ызметте аса қ ажеттігін білуі тиіс. Байланыс каналдарының ө суі жаң а инновациялық технологияның қ ажеттігін жә не бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарын жетілдірудің ө міршең дігін кө рсетті. Сондық тан, XX ғ асырдың 70-жылдары ә лемдік қ ауымдастық тың алдында, оның ішінде қ ұ рамында Қ азақ стан болғ ан бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының алдында БАҚ -тар қ ызметінің қ ұ қ ық тық жә не ә дептік проблемеларын реттеу ө зекті мә селенің бірі болып саналды.

«Кә сіби ә деп» термині екі ө згеше ұ ғ ымда қ олданылады:

1) Журналистің кә сіби ә дебінің еркешелігі туралы ғ ылым.

2) Кү нделікті жұ мыста «кә сіби ә деп» термині журналистің кә сіби ә дебінің нормалары мен ережелерінің жиынтығ ы ретінде қ алыптасқ ан ұ ғ ым, журналист кодексі деген сө здің синонимі ретінде айтылады.Бұ л пә нді оқ ытудың негізінде журналистиканың шығ у тарихымен байланыстылығ ын таныстыру, журналистика саласының қ оғ ам ө міріндегі сан салалы қ ызметтегі ерекшеліктерді бағ амдау жә не осығ ан байланысты кә сіби ә дептің қ алыптасуындағ ы толассыз ү рдістерді бағ амдау бар.

Қ азіргі Қ азақ станның тә уелсіздігін нығ айту жә не қ орғ ау кезең інде ә леуметтік жағ дайларды тү бегейлі жақ сарту жолында БАҚ -тар қ ызметкерлері саналуан проблемалармен бетпе-бет келуіне орай журналист ә дебін реттеудің мә ні айқ ындала тү суде. Ә рине, шығ арамашылқ қ ызметті қ атаң шектеуге болмайды. Стандартта шығ армашылық жұ мысқ а шектеуді барынша азайту арқ ылы журналист қ ызметінің адамгершілік мотивін реттеу оң айғ а тү седі. Қ оғ амдық оқ иғ аларғ а тә уелділік қ азіргі жаһ андасудың кенеттен болатын ә серіне байланысты туындайды, сондық тан, шешім қ абылдауда жаң ашылдық бағ ыт қ ажет болады. Ақ парат жинау жә не оларды тарату барысындағ ы ғ ылыми-техникалық ілгерілеудің нә тижесінде адамгершілік дең гейіндегі моральді-психологиялық жағ дайлар пайда болып отырады. Мә селен, ақ параттарды қ азіргі заманғ ы электронды техникалардың кө мегімен дайындаудың нә тижесінде бұ рынғ ы ескі технологиялардың орнына жаң а инновациялық технологиялар алмастырылып, материалдың сапалы болуы негізінен журналистің кә ісби парызы жә не арына тікелей қ атыстылығ ы анық талды.

Жалпы журналистикада ә деп мә селесі басқ а салаларғ а қ арағ анда кенже туындады жә не дә стү рлі мә ні де ү здік-создық жағ дайда болды. Мә селен, XX ғ асырдың ө зінде А.Петров, К.Ушинский, А.Макаренко жә не т.б. негізін салғ ан педагогикалық этиканың ауқ ымды дә стү рі қ алыптасты. Ал журналистикада басталғ ан этикалық дағ дылар 1918 жылы Кең ес Одағ ы Коммунистік партиясының нұ сқ ауымен бұ рынғ ы дә стү р жалғ аспады. Большевиктік партияның жұ мыс стиліне орайластырылғ ан журналистика ә дебі бұ рынғ ы классикалық, халық тық мұ раларғ а тежеу жасады. Жеке тұ лғ аның нақ ты шындық ты ашатын ақ параттар алуына жә не оның осы мағ ынада таратылуына ресми қ арсылық болмағ анымен тосқ ауыл жасаудың тү рліше амалдары қ олданылды. Кең естік кодекстер абстаркты гуманизм баспасө зіне лайық талып ө згертілді. Журналистерге БАҚ -тарғ а тек бір партиялық басшылық ұ станымы жә не журналистердің партиялық жауапкершілік идеясы бойынша қ ызмет ету талабы қ ойылды.

Тек қ ана 1988 жылы Кең ес Одағ ының журналистер одағ ы қ атысуымен бірінші Журналист ә дебінің халық аралық ұ станымдары жазылып, жарық қ а шық ты. 1990 жылғ ы тамыз айында КПСС-тің монополиясы жә не цензура тоқ татылғ аннан кейін, оның БАҚ -тарғ а билік жасауы, журналист бостандығ ына жасалатын кедергілер жойылды. Алайда, бұ л ү рдіс кө пке бармады. 1992 жылы энергия қ уатының, қ ағ аздың, бояулардың жә не полиграфикалық жұ мыстардың бағ асы ырық тандырылуына байланысты газеттердің, журналдардың бағ алары екі есеге ө сіп, телерадио хабарларының шығ ыны кө бейіп, олардың бірқ атарына жабылу қ аупі тө нді. Мә селен, Павлодар облыстық телекомпания қ ызметкерлерінің 60 пайызы қ ысқ артылды, ал, облыстық радио республика бюджетінен облыстық бюджетке ауыстырылды. Оқ ырмандардың газеттерді сатып алу, телерадио хабарларын кө ру-тың дау мү мкіндіктері тө мендеді.

Рыноктық экономикағ а бизнесмендерге жақ ындасқ ан БАҚ -тар ғ ана тө теп бере алды. Олар оқ ырмандарғ а, кө рермендерге жә не тың дармандарғ а прагматикалық ақ параттар, дедективті-эротикалық материалдар ұ сынды. Сол кезең де кө птеген тә жірибелі редакторлардың ө здері қ аржылық мұ қ таждық тың салдарынан ірі бизнесмендердің немесе биліктің ық палында қ алды. Осылай кү рт ө згерістер кезең інде цензураны тоқ татумен ғ ана журналистік бостандық тың болмайтыны айқ ындалды, кедейдің бостандық та болғ ан кү ні жоқ. Ә рқ ашан экономикалық тә уелсіздік қ ажет, сонда ғ ана бостандық қ а жол ашылады. Олай бломағ анда БАҚ -тарғ а ие болып отырғ ан алпауыт капиталистер ө здерінің айтқ андарын жасатады.

Кә сіби ә дептің жалпы ұ станымы жоғ арыда айтқ анымыздай осыдан 84 жыл бұ рын жасалды. Бұ л халық аралық журналистің кә сіби ә дебінің ұ станымдары немесе ережелері қ азір де мә ні жойылмағ ан сенімді қ ұ жаттар. Отандық журналист ә дебінің нормалары мен ережелері де халық аралық қ ұ жаттар талабы дең гейінде сақ талуы тиіс. «Қ азақ стан Республикасында 2007 жылғ ы сайлау науқ андарын кө рсетіп жариялауда этикалық нормаларды ұ стану туралы хартия» осы негізде жасалды.

34. Журналистің міндеті. Журналист:

1) Қ азақ стан Республикасының заң дарын басшылық қ а ала отырып, ө зi шарттық қ атынастарда тұ рғ ан бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралының қ ызмет бағ дарламасын жү зеге асыруғ а;

2) шындық қ а сә йкес келмейтiн ақ паратты таратпауғ а;

3) ақ парат ұ сынғ ан адамдардың авторлығ ын кө рсету туралы олар жасағ ан ө тiнiштердi қ анағ аттандыруғ а;

4) жеке жә не заң ды тұ лғ алардың заң ды қ ұ қ ық тары мен мү дделерiн қ ұ рметтеуге;

4-1) 2009.06.02. № 123-IV Қ Р Заң ымен алып тасталды (бұ р. ред. қ ара)

5) Қ азақ стан Республикасының заң дарына сә йкес ө зiне жү ктелген ө зге де мiндеттердi орындауғ а мiндеттi.