Заметка және хабар

Жанр жө нінде белгілі ғ алым, профессор Т.Қ ожакеев: «Жанр дегеніміз – газет-журнал материалдарының, радио жә не телевизия хабарларының ө мір сү ру жә не кө рініс беру формасы» деп тұ жырымдаса, М.М.Бахтин есімді ғ алым: «Жанр – всегда тот, и не тот, всегда стар и нов одновременно. Жанр взрождается и обновляется на каждом этапе развития литературы и в каждом индивидуальном произведении данного жанра. Жанр живет настоящим, но всегде помнит свое прошлое. Жанр – представитель творческой памяти в процессе литературного представителя. Конец цитаты» деп дә йектейді. Яғ ни, жанр қ ашанда таныс һ ә м бейтаныс. Кө нелігі мен сонылығ ы қ ашанда мезгілдес. Жанр - ә дебиет дамуының ә р кезең інде жә не сол жанрдың ә рбір жеке шығ армасында жаң ғ ырып, жасарып отырады. Жанр – бү гінгі кү нмен ө мір сү реді, бірақ ө зінің ө ткенін естен шығ армайды. Жанр - ә дебиет дамуы ү дерісіндегі шығ армашылық жадтың ө кілі. Дә йексө здің аяғ ы. (ауд. – К.Қ амзин. – Н.Ж.).

Демек, жанр дегеніміздің ө зі француздың «qenre» деген сө зінен шығ ып, біздің тілімізде «тү р» деген баламаны береді екен. Яғ ни, жанр – ол, біздің ше, тү р. «Газет жанрлары ә р алуан, олардың ерекшеліктер де ә р тү рлі екені мә лім. Газет материалдарының сапалы болуы олардың жазу ү стінде журналистің баспасө з жанрының ә рқ айсысына тә н сол ерекшеліктерін жете айыра біліп, оны шебер жаза білуіне байланысты. Егер журналист газет жанрларының теориясын жақ сы біліп, оны ө з ісінде жемісті қ олдана білсе, газет материалдары бір-біріне егіздің сың арындай ұ қ сап тұ рмай, бірін-бірі қ айталамай, арқ айсысы ө з жақ сылығ ымен жарық кө реді, саны жақ сарады, жазылу тү рі соны сипат табады, мазмұ ны терең дейді, нә тижесінде, ондай газет материалдарын оқ ушылар сү йсініп, қ ызығ а оқ итын болады.

Ә р жанрдың ө зіне тә н ерекшеліктерін тұ тасқ ан синтез ретінде бір жерден тауып, танымайынша оның жанрлық табиғ атын тү сіну мү мкін емес. Сондық тан қ андай жанр болмасын оның тек сыртқ ы белгілерін ғ ана жіпке тізе бермей, ішкі мазмұ нындағ ы сырлардың байыбына барың қ ырап, жанрлық болмысындағ ы заң дылық ты аша білу керек.».

Жанр жө нінде ғ алым тағ ы да мынадай пікір білдіреді: «Жанрлар ө зара бө лінгенде, олар ерекшелене, екшеле тү скенде, біз олардың сыртқ ы пішініне ғ ана қ арап қ оймаймыз. Олардың атқ аратын функцияларын негізге аламыз, ө йткені олардың атқ аратын функцияларына қ арай сипаттама беруге болады. Жанрлардың тү рлерге бө лінуі, ол тү рлердің іштей ерекшеленулері жанрлардың жалпы даму заң дылығ ымен байланысты болуғ а тиіс. Публицист ө з шығ армасы арқ ылы заманымыздың оқ иғ алары туралы жалпы бағ ыт беруді қ олай кө реді. Немесе жанды фактілер арқ ылы оқ ырманғ а ә леуметтік ө мірдің заң дылығ ы мен тенденциясын тү сіндіруді мақ сат етеді. Болмаса, оқ ырманғ а қ азіргі ө міріміздің ә леуметтік сипаттары туралы баяндап беруді кө здейді. Публицистің алдына қ ойғ ан осы мақ саттарына байланысты публицистика хабар, талдамалы жә не кө ркем-публицистикалық болып жү йеленеді де, олар ө зара іштей жанрларғ а бө лінеді. Ә рбір жанрдың ө зіне тә н заң дылығ ы, ө з ерекшеліктері, ө мір шындығ ын кө рсетуде ө з ә дістері бар» дей келе, профессордың ө зі жанрларды тө мендегідей жіктейді. Х абарлама жанрларына: заметка, есеп(очет), ә ң гімелесу (интервью) жә не репортаж жатады.

Публицистиканың хабар жанрларының негізін қ оғ амдық ой-пікірлер, ә леуметтік фактілер қ ұ райды. «Ө мірдің кү нделікті оқ иғ аларына қ оғ ам мү шелері ілесіп, олардын толық хабардар болу ү шін хабар жанрлары «Кө рер кө зіміз, естір қ ұ лағ ымыз, қ имылдар қ олымыз» сияқ ты публицистиканың бірден –бір ебдейлі жанрлары болып табылады». Профессор Амандосовтың пікірінше, факті – хабар жанырының жү регі болып табылады. Публицистиканың хабар жанрлары бү гінгі ө мір тынысын, шетелдердегі ө мір шындығ ын жан-жақ ты кө рсетеді, егер хабар жанрларын баспасө зде орынды пайдалана білсе, оның мү мкіндігі шексіз. Біздің ө міріміз қ андай ұ лан-ғ айыр болса, хабар жанрларының мү мкіндігі де сондай болуғ а тиіс.

Хабар жанрлары – заманымыздың елеулі істері мен сипатын кө рсететін уақ ыт шежіресі: ол кеше мен бү гін не болғ аны, ертең не болатыны туралы баяндай алады. Хабарлар біздің ілгері басқ анымызды, экокномикалық жағ ынан сапалы ө згерістерге қ олымыз жеткенін білдіреді. Ал мұ ндай жаң а қ ұ былыстарды кө рсететін оқ иғ алар кү н сайын болып жатады. Мұ ны газеттеріміз жедел де тартымды жазып келеді.

«Заметка дегеніміз – ең шағ ын жә не оперативті жанр. Ол ө мір шындығ ының нақ ты фактілері, қ ұ былыстары туралы дә лме-дә л тұ жырымды хабарлайды. Заметканың негізінде бір оқ иғ а, бір қ ұ былыс, бір объект ғ ана жатады. Заметканың авторы ө з пікірін байыптау мен қ орытынды жасамайды. Тек бір мә селені немесе қ ұ былыс пен бір жақ сы бастама, не бір аяқ талғ ан жақ сы іс туралы ү н қ атады. Заметка – ү гіт-насихатты тек фактімен жү ргізудің бірден-бір қ ұ ралы», -деп тұ жырымдай келе ғ алым заметка жанрын екіге бө ліп зерттейді:

.

Заметканың негізінде бір оқ иғ а, бір объект ғ ана жатады жә не аталмыш жанр ортақ немес дербес тақ ырыптармен беріледі. Ө з алдына дербес тақ ырыпшасы болмай, бірнеше жолдық болып, бір атаумен берілетін заметка тү рі – тектес заметка деп аталады. Ал, дербес заметка тектес заметка сияқ ты ортақ тақ ырыпшамен берілмейді., мұ нда барлығ ы керісінше. Жә не заметканың бұ л тү рінде мә селе толығ ырақ қ амтылып, тектес заметкағ а қ арағ анда кө лемі жағ ынан да анағ ұ рлым кең болады.

17.Газеттің бас редакторы.Редактор – баспада, радиохабар мен телевизияда мә тінді ә деби тілдің стильдік нормаларына тү сіріп, ө ң деуші, оны басылымның (хабардың) мақ саты мен сипатына сай етіп жө ндеуші, ә деби қ ызметкер немесе журналист

Редактордың автормен жұ мыс істеуі кө птеген психологиялық жә не этикалық кү рделі проблемалармен байланысты. Редактор мә тіннің сапасын бақ ылаушы кә сіби маман ретінде мә тіннің авторлық нұ сқ асына араласып, ө згерістер енгізуге қ ұ қ ылы. Алайда, осы жерде «оның араласуы қ алай жү зеге асырылады?» - деген алғ ашқ ы сұ рақ туындайды.

Тә жірибелі редакторлар «редактор мен автордың мә тін туралы ой туындағ аннан бастап басылымғ а жіберілгенше келісе отырып жұ мыс істегені ө те дұ рыс» деп есептейді. Автор мен редактор мә тіннің концепциясын: оның тақ ырыбы мен проблемасын, мағ ыналық басымдығ ының дә лдігін, тұ жырымдары мен нә тижелерін талқ ылайды, оның ә деби формасын бағ алайды. Редактор тү зетудің нұ сқ аларын ұ сынады, ал автор редактор ескертпелерінің негізділігіне қ арай ө згерістерді ө зі енгізеді.

Алайда, бұ қ аралық комуникация барысында редактордың ө зіне мә тінді басылымғ а дайындауына жиі тура келеді. Бұ л жағ дай оғ ан қ осымша жауапкершілік жү ктеп, кә сіби дайындық ты талап етеді. Қ андай жағ дайда да автор мә тіннің тү зетілген нұ сқ асымен оны жариялауғ а дейін танысып шығ уғ а тиіс. Бұ л – кә сіби этиканың міндетті талабы. Ө кінішке орай, жұ мыс барысында кө бінесе бұ л талап орындалмай қ алады да, оның соң ы редактор мен автор арасындағ ы тү рлі шиеленіске, тіпті кейде сот қ арауына ә келіп соқ тырып жатады.

Редактор мә тінмен жұ мыс істеу барысында ө зін автордың орнына қ ойып, оның логикасын, тақ ырыпқ а деген кө зқ арасын материалдық проблемаларын, стильдің даралық ерекшеліктерін тү сінуге тиіс, содан кейін ғ ана тү зету нұ сқ аларын ұ сына алады. Авторлық тү пнұ сқ аның мазмұ нына жете мә н бермеу, оның стилистикасын тиісті дең гейде тү сіне білуге қ абілетінің жетпеуі, дә лелсіз, субъективті ескертпелер мен тү зетулер – шығ арманың мағ ынасы мен формасын бұ рмалауғ а жасалғ ан алғ ашқ ы қ адам жә не ол ө зара шиеленіс ү шін негізгі себеп болып табылады. Редактор ұ сынғ ан тү зетулер авторлық мә тіннің мазмұ нына, композициясы мен стиліне толық сә йкес келіп, оны ажарландырып, нә рлендіріп тұ руы тиіс. Олай болмағ ан жағ дайда редактор енгізген тү зетулер мә нсіз болып шығ ады. Автор мен редактордың нұ сқ алары, мазмұ ны, стилі, қ ұ рылымы жағ ынан бірдей дең гейде болса, онда басымдық автор нұ сқ асына беріледі. Сондай-ақ, тү зетудің қ ажеттілігін сауатты негіздей білу керек, олай болмағ ан жағ дайда редактордың автормен тіл табысуы ө те қ иын болады.

Егер автордың нұ сқ асы баяндаудың немесе ойды жеткізудің қ алыптасқ ан нормадан тыс формалармен берілсе, оны жалпығ а белгілі ү лгілерге салып тү зетуге асығ удың қ ажеті жоқ, ө йткені баяндаудың дә л осы тә сілі, ойдың ішкі қ атпарларын жеткізудің тиімді тә сілі болып шығ уы мү мкін.

Авторды кә сіби маман ретінде тү сіну, нақ тылайтын сұ рақ тарды дә л қ оя білу, бір қ арағ анда оң ай ә рекеттер сияқ ты кө рінеді. Алайда бұ л – ө те кү рделі процесс. Кейде мә тіннің ө зі оны тү рліше тү сінуге итермелейді (бұ л ә сіресе сө здерді дұ рыс немесе дә лдікпен қ олданбағ анда анық кө рінеді) жә не автор мен редактордың ә ртү рлі ө мір тә жірибесі, ө мірлік ұ станымы мен кө зқ арасының ерекшеліктері бір мә тінді ә ртү рлі мағ ынада тү сінуге, бір жағ дайды ә ртү рлі кө руге (бағ алауғ а) соқ тырады.

Сондай-ақ, авторлық тұ жырым да, ө з кезегінде, баспагер мен тапсырыс берушінің мақ саты мен саясатын, ең бастысы бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары қ ызметінің кә сіби нормаларын ескеруі тиіс. Заң жү зінде олар бұ қ аралық ақ параттар туралы, жарнама туралы, авторлық қ ұ қ ық туралы заң дармен, азаматтық кодекспен, ө ркениетті елдердің кө пшілігінде қ абылданғ ан кә сіби-этикалық ережелердің жиынтығ ымен реттеледі. Мысалы, БАҚ пен саяси нормаларда мемлекеттік жә не коммерциялық қ ұ пия болып табылатын мә ліметтерді жариялауғ а, жала жабуғ а, яғ ни жеке адамның ар-намысына тиетін ақ параттарды жариялауғ а болмайды, баяндаудың қ орлау тә сіліне жол берілмейді. Тұ тынушының жарнамаларда тауардың сапасы туралы кү мә нді мә ліметтерді жариялауғ а, оның қ ұ ндылығ ын арттыруғ а, бә секелестердің беделін тө мендетуге жол берілмейді.

Автор мен редактордың ө зара қ атынасында «Редактор мә тінге қ аншалық ты ө згеріс енгізе алады?» деген маң ызды сұ рақ туындайды. Бұ ғ ан қ ысқ аша жауап та дайын: редактор автор емес, тек оның кө мекшісі, редактор мә тіннің мазмұ ны мен формасын, автордың стилі мен тұ жырымы шегінен шық пай жетілдіреді. Автордың ойын бұ рмалауғ а жә не тек ө зіндік ә уестігі негізінде стильді ө згертуге болмайды. Яғ ни, редактордың ескертпелері мен тү зетулері автордың ұ станымын ескерген жә не объективті болуы тиіс.

Автор белгілі тақ ырыпты жазуды жоспарлағ ан кезде редактордың оғ ан ө з идеясын, ө з пайымын, талабын, тұ жырымын жү ктеп, қ ысым жасауы жө н емес. Бұ л арада редактордың жә рдемші, кең есші рө лін атқ арғ аны жө н. Жазу тә жірибесі аз жас автор редактордың ық палынан шығ а алмай, жалтақ тап, ойлағ анын толық жү зеге асыра алмайды. Сө йтіп, сайып келгенде, қ олжазба бә рібір сапасыз болып шығ ады.

Редактордың авторғ а дә йекті кө мек кө рсеткісі келсе, онда сол автордың шығ армасымен мұ қ ият танысып, оның иесіне ө з идеясын ө рістете тү суге жә не соны мазмұ нды, жү йелі, қ ұ нды етіп жеткізуге кө мек беруі тиіс. Ол ү шін, ең алдымен, редактордың ө зінің саяси-идеялық сауатты, жан-жақ ты танымдық білімді маман қ аламгер болуы шарт. Оның ғ ылым мен техниканың, халық шаруашылығ ының, мә дениеттің, мемлекеттік саясаттың даму бағ ыттарымен толық хабардар болғ аны жө н. Редактор ө мірдегі жаң а қ ұ былыстарды, жаң алық тарды, ө згерістерді кө ріп-біліп, қ адағ алап жү ретін адам болуғ а тиісті.

Мә тінді кә сіби талдай білу дағ дысы ө зін-ө зі редакциялау барысында да (мә тінін жетілдіру) ө те пайдалы. Мұ нда да нұ сқ аларды бағ алаудың тө мендегідей ө лшемдері қ олданылады: ә деби формасының материалдың тақ ырыбына, мақ саты мен адресатына сә йкес келуі.

Автор ү шін ең кү рделісі – мә тіннің тақ ырыбына қ атысты ө зіне белгілі барлық мә ліметтерді мү лдем назарғ а алмау. Шын мә нінде, ол жазғ анынан кө п біледі жә не жағ дайдың нақ тылығ ын мә тінде кө рсетілгеннен басқ аша кө реді. Автордың тақ ырыппен дә л осы таныстығ ы оғ ан материалдың мазмұ нындағ ы проблемаларды байқ ауғ а, оқ ырманғ а негізсіз немесе қ атыссыз болып табылатын мә ліметтерді кө ре білуге кедергі жасайды.

Ө зін-ө зі редакциялауғ а кіріспес бұ рын мә тінді белгілі бір уақ ытқ а дейін тығ ып тастау керек, оны редакторлардың тілінде «суытып алу» (дать отлежаться) деп атайды. Автор мә тіннен біраз уақ ыт шеттеп, ө з мә тінін редактор мен оқ ырман кө зқ арасымен қ абылдау қ асиетіне ие болу мү мкіндігін алады.

Шеттеудің бірнеше дең гейлері бар: біріншісі – шеттеудің ең тө менгі дең гейі. Соның ө зінде автор «суытылғ ан» қ олжазбаны қ айта қ олғ а алғ анда, оғ ан басқ аша қ арайтын болады. Ө зін-ө зі редакциялау осы кезең де жү зеге асырылады. Мұ нда автордың материалдан қ ашық тауы тым шартты тү рде ғ ана болғ андық тан, жұ мыстың сә ттілігі мә тінді бағ алау мен тү зетудің кә сіби шеберлігіне тікелей байланысты болады.

Шеттеудің екінші дең гейі – қ олжазбамен редактормен бірлесе жұ мыс жасау жә не ең жоғ арғ ысы – оны жариялау. Бұ л кезең де автор да мә тінді мү лдем басқ аша кө збен кө реді, алайда, ө кінішке орай, оғ ан ешқ андай ө згеріс енгізе алмайды. Сондық тан, ө кініп қ алмау ү шін, автор дайындық кезең нің ө зінде мә тіннің формасы мен мазмұ нының тү пкі ой мен ойдағ ы мұ ратқ а барынша сә йкес келуіне ерекше тырысуы керек. Бұ л мақ сатқ а қ ол жеткізудің жолы біреу ғ ана: мә тінді кә сіби шеберлікпен талдап, тү зете білу дағ дысын ү немі дамыту.

Редактор – баспа мен газеттегі негізгі тұ лғ а, шығ армашылық кү ш. Ол – автор мен оқ ырман қ ауым арасындағ ы байланыс, қ атынасқ а дә некерші. Мұ ны ол қ оғ амдық міндеті – баспасө з майданындағ ы қ ызметі арқ ылы жү зеге асырып отырады.

Редактор авторғ а қ олжазбасын жарық қ а шығ аруғ а шығ армашылық кө мек кө рсеткенде соң ғ ығ а шығ арма жазып беруге міндетті емес. Сондай-ақ, оның баспағ а, редакцияғ а қ абылданғ ан жұ мысты автормен келіспей, ө зінше қ айта жазуғ а да қ ақ ысы жоқ. Ол тек қ олтуманың идеялық -саяси, ғ ылыми, ұ йымдастырушылық, ү йлестірушілік мазмұ нды тә рбиелік сапасын, тіл-стильдік мә нін, жұ мыстың қ ұ рылымын жә не басқ а да қ ырларын жетілдіруші, қ ырнап ұ старалаушы, ретке келтіруші.

Редактордың ө ң деуінен шық қ ан қ олжазба ғ ылымилық, хабарланғ ан ақ параттың фактілік сенімділігі, баяндалғ ан теорияның, болжамның немесе оқ иғ а, қ ұ былыс версиясының ақ ыл-ойғ а қ онымдылығ ы, авторлық баяндаудың логикалық жү йелілігі сиятқ ты талаптарғ а сай келуі тиіс.

.Солтү стік Қ азақ стан газетінің Директорыжә не бас редактор - Мұ сырман Кә рібай Иманжанұ лы.