Дәріс тезисі. Тіссіз жақтың клиникалық анатомиясы.Тістерін толық жоғалтқан науқастарды емдеу функционалды және

Тіссіз жақ тың клиникалық анатомиясы. Тістерін толық жоғ алтқ ан науқ астарды емдеу функционалды жә не эстетикалық жағ ынан толық қ анды протездерді жасауда кү рделі мә селелер тудырады.

Тістер миллиондағ ан жылдар бойы тамақ жеу ү шін, біріншілік механикалық ө ң деуде жү ргізетін мү ше ретінде табиғ атта қ алыптасты. Кейбір жануарлардың ө мірінің ұ зақ тығ ы тістердің функциональді іс-ә рекетінің ұ зақ тығ ымен анық талады.

Тістердің жартылай немесе толық жоғ алуы кө бінесе 60 жә не одан жоғ ары жаста жиі кездеседі. Дегенмен 40 жә не одан жоғ ары жастағ ы адамдардың 15%-тіне толық алмалы протез салу керек. Кә рілік жас осы науқ астарды емдеудің басты ерекшеліктерін жә не ортопедиялық емінің кү рделілігін анық тайды. Бұ нда науқ астың психологиялық жә не соматикалық статусын ескеруді қ ажет етеді. Сонымен қ атар жақ бет аймағ ында жасқ а байланысты ө згерістері мен бұ зылыстарында мү шелердің жағ дайын ескереміз. Толық тістердің болмауы кезінде протездеудің функциональдық, эстетикалық жә не психологиялық мә ні бар. Осы факторлардың мә ні бірдей болмауы мү мкін, бұ л жасқ а, сыртқ ы ө згерістерге, мамандығ ына байланысты жә не тағ ы басқ алардан болады.

Тістерді толық жоғ алтқ ан кезде функциональді бұ зылыстар ауырлайды, жә не бет сү йегі мен оны қ оршағ ан жұ мсақ тіндер редукциясы кү шейеді.

Тіссіз жақ тарды протездеу қ алпына келтіру емінің ә дісі болып табылады. Барлық тістерді жоғ алтқ ан кезде ортопедиялық емінің кү рделілігі атрофиялық процесстер нә тижесінде беттің формасын жә не оның тө менгі бө лігінің биіктігін анық тайтын негізгі бағ дарлар жоғ алады. Тіссіз науқ астарда буынның ө згерістері нә тижесінде, тө менгі жақ қ озғ алысы ө згереді.

Тістерді толық жоғ алтуының себептері ә ртү рлі. Жиі тіс жегі жә не олардың асқ ынулары, пародонтит, пародонтоз, жарақ ат, ісіктер жә не т.б. Тіссіз жақ тардың клиникалық анатомиясының ерекшеліктерін зерттеу протездеудің табыстылығ ын қ амтамассыз ететін басты жағ дайлардың бірі болып табылады.

Тіссіз жақ тың клиникалық суреті тістерді жоғ алтуғ а алып келген себептерге, оларды жұ лғ аннан кейін ө ткен уақ ытқ а науқ астың жасына жә не организмнің жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Науқ астарды қ арағ анда бет- ә лпетінің ө згерісіне, кә рілік прогенияғ а, шайнау жә не сө йлеу қ ызметінің бұ зылуына, альвеола ө сіндісінің атрофиясына, қ атты таң дайды жауып жатқ ан шырышты қ абық жағ дайына кө п кө ң іл бө леді.

Ең алдымен науқ астың бетінде жақ тары жабылғ ан кезде еріндердің дұ рыс қ абысу, мұ рын-ерін, иек қ атпарларының айқ ындылығ ына кө ң іл аударады. Табиғ и тістердің орнын жасанды протездермен ауыстырғ анда келесі мақ саттар орындалуы керек:

1) шайнау қ ызметін қ алпына келтіру;

2) беттің эстетикалық нормаларын, сө йлеудің жә не адамның психологиялық жағ дайын қ алпына келтіру. Бұ л емдік мақ саттар. Бұ лардан басқ а профилактикалық мақ саттар бар: а) асқ азан- ішек жолдарының ауруларын алдын-алу; б) самай тө менгі жақ буынының ауруларын алдын алу; в) бұ лшық еттің атрофиясын алдын алу жә не т.б.

Адам бетінің ө зіне тә н ерекшеліктері бар. Бұ ғ ан кө бінесе жақ тардың мө лшері, маң дайдың биіктігі, мұ рынның пішіні мен мө лшері, мимикалы бұ лшық еттердің сипаты жатады. Ортопедиялық стоматологияда бетті ү ш бө лікке бө леді: жоғ арғ ы, ортаң ғ ы, тө менгі.

Жоғ арғ ы 1/3-і шашпен маң дайдың шекарасы жә не қ ас ү сті доғ асының ортаң ғ ы сызығ ы арасында болады, содан мұ рын қ анатының негізіне дейін ортаң ғ ы 1/3-і болады, мұ рын қ анатының негізінен иек шетіне дейін- тө менгі 1/3-і болады. Осы ү ш бө ліктерінің биіктіктері шартты тү рде болады. Себебі ә рбір адамда ол кө рсеткіштер ө згеріп отырады. Мысалы: кейбір адамдарда маң дайдың биіктігі ө згеріп отырады. Тө менгі бө лік тістесу тү ріне жә не тістердің сақ талуына байланысты болады, Беттің ортаң ғ ы бө лігі аз ө згеріске ұ шырайды. Сондық тан беттің тө менгі 1/3 бө лігі тістерді жоғ алтқ ан кезде тө мендейді, иек жә не мұ рын ерін қ атпарлары терең дейді.

Алтын қ иылыс. Sectio aurca- шеткі жә не ортаң ғ ы қ атынастағ ы белгілі мө лшердің бө лігі. Осылай мө лшер ү лкен (maior), кіші (minor) бө лінеді. Осы мә селелер алтын қ иылыспен шешіледі. Ол екі бө ліктен тұ рады: 1) ү лкен циркуль 2) кіші циркуль. Ең жиі беттің тө менгі 1/3 ө згереді. Беттің тө менгі 1/3 бө лігінің биіктігі орталық окклюзияда окклюзионды биіктік деп аталады. Толық істері жоқ адамарда тістесу биіктігі бекітілмеген, сондық тан бұ л беттің 1/3 бө лігі биіктігінің тө мендеуіне ә келеді. Мұ рын ерін жә не иек қ атпарлары терең дейді. Ауыздың бұ рыштары тө мен тү седі. Бұ лшық еттердің босаң суы, атрофиясы болады.

Ортопедиялық стоматологияда тіс, альвеолярлы жә не базальды доғ аларды ажыратады. Альвеолярлы доғ а альвеолярлы ө сіндінің қ ырқ асымен жү ргізілген сызық. Базальды доғ а тү бір ұ штарымен ө теді.

Кә рілік прогения жақ тардың қ атынасының жә не трансверзальді бағ ытта ө згеруімен сипатталады. Бұ л кезде тө менгі жақ кең болады. Бұ л протезде тістерді орнатуғ а қ иындық тудырады. Оны бекітуде кері ә сер етеді жә не олардың шайнау тиімділігін тө мендетеді. Егер науқ аста тістердің жоғ алтуы алдында прогения болса, клиникалық суреті одан да кү рделі болады. Бұ л кезде жақ тардың альвеолярлы доғ аларының сә йкес келмеуі анық талады, яғ ни жоғ арғ ы жақ кіші жә не тө менгі жақ ү лкен болады. Тістерді жоғ алту кезінде жә не прогнатияда жақ тардың қ атынасы қ алыпты болады. Атрофия процессі тістерді жоғ алтқ ан кезде альвеолярлы ө сіндіні ғ ана емес, сонымен қ атар самай - тө менгі жақ буынының элементтері де зақ ымдалады. Буын шұ ң қ ыры тегістеледі, ал тө менгі жақ басы цилиндр пішінді болады. Тө менгі жақ тың қ озғ алысы бос болады. Функциональді кү ш тү су артрозғ а ә келеді.

Тіссіз жақ тардың жіктелуі. Тісті жұ лғ аннан кейінальвеолярлы ө сінділер жақ сы айқ ындалғ ан, бірақ уақ ыт келе олар атрофияғ а ұ шырайды. Сонымен қ атар, тісті жұ лғ аннан кейін кө п уақ ыт ө ткен сайын, атрофия соғ ұ рлым айқ ындала тү седі. Альвеолярлы ө сіндінің атрофиясы –қ айтымсыз процесс жә не протездеу оны тоқ татпайды. Ө йткені сү йкке адекватты қ оздырғ ыш болып алмалы протез базисінен шығ атын қ ысым кү ші емес, байламғ а бекітілген тартылым болып табылады. Атрофияның дә режесі мен сипаты протедеудің сапасына байланысты немесе шайнау қ ысымын біркелкі таратуына байланысты болады.

Сондық тан ә ртү рлі адамдарда тіссіз жағ ында альвеолярлы қ сінді ә ртү рлі дә режеде болады. Сонымен қ атар, бір адамда жақ тың ә ртү рлі бө лімінде, атрофия ә ртү рлі дә режеде болады.

Қ атты таң дай пішіні ү ш мә нмен анық талады: ұ зындығ ы, ені жә не биіктігі. Ұ зындығ ы алдың ғ ы жә не артқ ы нү ктелермен белгіленеді. Кү рек тістік емізікше ұ шынан артқ ы мұ рын осьіне дейін. Ені екінші азу тістердің таң дай қ абырғ алары дең гейлері арасында. Биіктігі қ атты таң дайдың ең иік нү ктесінің жоғ арғ ы жақ тың альвеолярлы ө сіндісі немесе тіссіз жақ тың қ аң қ асы дең гейінде ө тетін кө лденең жазық тық қ а дейін.

Н.И. Агапов бойыша адамның таң дайының биіктігі 0, 5-тен 2, 5 см-ге дейін.

Шредер жғ арғ ы тіссіз жақ тың 3 типін ажыратады. 1- ші тип сақ талғ ан альвеолярлы ө сіндімен, жақ сы айқ ындалғ ан альвеолярлы тө мпектермен жә не терең таң дай кү мбезімен сипатталады. Ө тпелі қ атпар, бұ лшық еттердің бекіну орны, салыстырмалы жоғ ары орналасқ ан. Тіссіз жоғ арғ ы жақ тың осы типі протездеуге ең қ олайлы болып табылады, ө йткені анатомиялық ретенция -пункттері жақ сы айқ ындалғ ан.

2-ші типте альвеолярлды ө сіндінің 2-ші дә режесі байқ алады, альвеолярлы тө мпектер сақ талғ ан. Таң дай кү мбезі анық айқ ындалғ ан. Ө тпелі қ атпар альвеоялрлы ө сінді ұ шына 1-ші типке қ арағ анда жақ ын орналасқ ан. Мимикалық бұ лшық еттердің кездейсоқ жиырылуында протез фиксациясы бұ зылуы мү мкін.

Жоғ арғ ы жақ тың 3-ші типі айқ ын атрофиямен сипатталады: альвеолярлы ө сінді, тө мпектер жоқ, таң дайы тегіс. Ө тпелі қ атпар кө лденең жазық тық та қ атты таң дай дең гейінде орналасқ ан. Осы типте протездеу кө п қ иындық тудырады, себебі протездің бекітілуі бұ зылып бос болады.

Келлер тіссіз тө менгі жақ тың 4 типін ажыратады: 1-ші типінде альвеолярлы ө сінді аз мө лшерде жә не біркекі атрофияланғ ан. Бұ л кезде тегіс жұ мырланғ ан альвеолярлы қ ырқ а протез ү шін жақ сы негіз болады жә не оның қ озғ алысын шектейді. Бұ лшық еттердің бекітілу нү ктелері жә не шырышты қ абық қ атпарлары бекітілу нү ктелері альвеолярлы ө сінді негізінде орналасқ ан. Жақ тың бұ л типі тістер бір уақ ытта жұ лынғ ан кезде, атрофия баяу жү ргенде байқ алады. Бұ л протездеуге қ олайлы, бірақ сирек кездеседі

2-ші типте айқ ын біркелкі альвеолярлы ө сінді байқ алады. Бұ л кезде альвеолярлы қ ырқ а ауыз қ уысы тү бінен аз шығ ып, алдың ғ ы бө лігінде пышақ секілді болады. Бұ лшық еттердің бекіну орны қ ырқ а дең гейінде орналасқ ан. Тіссіз тө менгі жақ тың бұ л типі протездеуге қ олайсыз болып табылады, ө йткені анатомиялық ретенция ү шін жағ дай жоқ.

3-ші тип альвеолярлы ө сіндінің бү йір бө лімінде айқ ын атрофиямен сипатталады. Альвеолярлы ө сіндінің бұ л типі бү йір тістерді ерте жоғ алтқ аннан пайда болады. Протездеуге қ олайлы.

4-ші тип. Альвеолярлы ө сіндінің атрофиясы тө менгі жақ тың бү йір бө лімімен салыстырғ анда, алдың ғ ы жағ ында айқ ын. Осының салдарынан протез адың ғ ы бө лімінде тірегін жғ алтып жә не алдығ а жылжыйды.

И.М.Оксман тіссіз жақ тың жоғ арғ ы жә не тө менгі жақ қ а арналғ ан жіктелуді ұ сынды.

1-ші типте альвеолярлы ө сіндінің атрофиясы аз мө лшерде жә не біркелкі. Жоғ арғ ы жақ бұ дыры жә не таң дай кү мбезі жақ сы айқ ындалғ ан, ө тпелі қ атпар жә не ү збелер жақ сы айқ ындалғ ан.

2-ші типке орташа дә режелі атрофия тә н. Альвеола ө сіндісінің, бұ дырының орташа атрофиясы, таң дай таяздалғ ан жә не шырышты қ абық тө мен бекітілген.

3-ші типке альвеолярлы ө сіндінің жә не жоғ арғ ы жақ тың бұ дырының айқ ын біркелкі атрофиясы. Таң дай кү мбезі тө мендеген. Қ озғ алмалы шырышты қ абық альвеолярлы ө сінді ұ шы дең гейінде бекітілген.

4-ші тип альвеолярлы ө сіндінің біркелкі емес атрофиясымен сипатталады.

Тіссіз жақ тарда протез астындағ ы шырышты қ абық жағ дайына бағ а беру. Тісті жұ лғ аннан кейін ауыз қ уысында дамитын ө згерістер тек альвеоялрлы ө сіндінің ғ ана емес, сонымен қ атар қ атты таң дай жә не ауыз қ уысын жауып жатқ ан шырышты қ абық та да болады.

Суппле протез астындағ ы шырышты қ абық тың жалпы сипаттамасын жазып кө рсетті. Ол 4 классты бө лді.

1- тығ ыз, аз серпімді шырышты қ абық, -қ олайлы орын.

2- атрофияланғ ан, жұ қ а, бозғ ылт шырышты қ абық - қ атты протез орны.

3- болбыр, гиперемияланғ ан, жиі катаральды қ абынғ ан шырышты қ абық. Суппле бойынша «жұ мсақ ауыз»

4- Бос қ озғ алмалы альвеолярлы ө сіндідегі толық қ анды шырышты қ абық. Ә тештің немес қ озғ алмалы айдаршық қ а ұ қ сас.

Жақ тардың альвеолярлы ө сіндісін, қ атты жә не жұ мсақ таң дайды, ауыз қ уысының басқ а бө лімдерін жауып жатқ ан шырышты қ абық тың қ ұ рылысының анатомиялық жә не гистологиялық ерекшеліктері протездеу ә дісін таң дауда мә ні бар.

Ауыз қ уысының шырышты қ абығ ының анатомиялық тү зілістері: қ атпарлар, ү збелер, бұ дырлар, біліктер, ойық тар, ерін, тіл, ұ рт қ озғ алысын шектегіштерден, сілекей бездердің ө зектерінен бұ лшық еттер мен байламды бекіткіш жерлерден тұ рады. Олар жақ тарғ а белгілі рельеф береді жә не ас тү йіршігін ө ң деуде, дә м сезу апробациясында, дыбыстарды қ алыптастыруда ү лкен мә н береді. Осы тү зілістерді жеткіліксіз зерттеуде, протездеуде қ ателіктер тудыруы мү мкін жә не шайнау, сө йлеу функциясының зақ ымдалуына ә келіп соқ тыруы мү мкін.

Жоғ арғ ы жә не тө менгі еріннің ү збелері ерінде басталып, альвеола ө сіндісінің негізінде бекиді. Бұ л тү зілістер ерінді алдығ а тартқ анда жақ сы кө рінеді. Ү збелердің протездің бекінуіне ә сері зор. Иттіс, екінші кіші азу тістер аймағ ында орналасқ ан ұ рт қ ызыл-иек қ атпарлары аз айқ ындалғ ан жиі екіден, ү штен болады. Олардың бекітілген қ озғ алмалы нү ктелері жиі ассиметрияланады.

Қ анатша жақ қ атпары жоғ арғ ы жақ бұ дырының артында орналасып, қ анат-тө менгі жақ байламын жауып жатады. Протез орнын дұ рыс анық тамағ ан кезде, ауызды кең ашқ анда осы қ атпарлардың қ атаюының ә серінен протездің шығ ып кетуі. Сипаты бойынша шырышты қ абық тың қ озғ алғ ыштығ ын былай ажыратады: белсенді қ озғ алмалы, белсенді емес қ озғ алмалы жә не қ озғ алмайтын. Бұ лшық еттер ү стінде орналасқ ан шырышты қ абық белсенді қ озғ алмалы деп аталады. Ол жұ мсақ таң дайды, ұ ртты, ерінді, ауыз қ уысы тү бін, аранды, жұ тқ ыншақ ты жауып жатады. Бұ л аймақ та шырышты қ абық ө зі жауып жатқ ан бұ лшық еттер мен басқ а тіндік тү зілістермен бірге барлық бағ ытта қ озғ алады. Сө йлеу, шайнау, жұ тыну жә не басқ а функционалды жағ дайлар белсенді қ озғ алмалы шырышты қ абық тың қ озғ алуына ә келеді.

Егер шырышты қ абық сү йек ү стімен тікелей байланысты болса, онда ол қ озғ алмайды. Белсенді қ озғ алмалы жә не қ озғ алмайтын шырышты қ абық арасында белсенді емес қ озғ алмалы шырышты қ абық болады. Егер осы белсенді емес қ озғ алмалы шырышты қ абық аймағ ына қ ысым тү сірсе, ол қ ысылады. Ал қ ысымды алғ анда ол бастапқ ы қ алпына келеді. Шырышты қ абық тың бұ л қ асиетін серпімділік деп атайды.

Белсенді емес қ озғ алмалы шырышты қ абық бейтарап аймақ деген атқ а ие болды. Ол жолақ тү рінде жоғ арғ ы жә не тө менгі жақ тың вестибулярлы бетінде, тө менгі жақ тың тіл жақ бетінде жә не «А» сызығ ы бойынша таайды. Бұ л аймақ тың шекарасы болып, белсенді қ озғ алмалы шырышты қ абық тың белсенді емес шырышты қ абық қ а ө тетін жері, яғ ни ө тпелі қ атпар болады. Ал екінші жағ ынан қ озғ алмайтын шырышты қ абық пен қ осылатын жері.

Ү збелер, ерін, тіл, ұ рт-қ ызыл иек жә не қ анат – жақ қ атпарлары аймағ ындағ ы бейтарап аймақ тың ені 1-3мм-ден аспайды, ал осы тү зілістер арасында 4-7мм-ге дейін жетеді. Осы бейтарап аймақ тағ ы шырышты қ абық тың шырыш асты қ абығ ы жақ сы дамығ ан. Бейтарап аймақ бү кіл бойы протез базисімен толық жабылады. Ө тпелі қ атпар шырышты қ абық тың қ ызыл иектен ұ ртқ а ө ткен аймағ ында орналасады. Ол жоғ арғ ы жақ та бейтарап аймақ тың жоғ арғ ы шекарасы (тө менгі жақ та – тө менгі шекарасы) болып табылады. Протез шеті шырышты қ абық қ а отырып, клапан тү зеді. Осы клапанды тү зуде тө менгі жақ та ө тпелі қ атпардан жоғ ары, жоғ арғ ы жақ та тө мен орналасқ ан (1-1, 5 мм) шырышты қ абық қ атысады. Шеткі клапанды тү зетін шырышты қ абық ты клапанды аймақ ы деп атайды. Бұ л терминді протездің тіндермен байланысында қ олданады. Протезді ауыздан шығ арғ анда клапанды аймақ блмайды, яғ ни бұ л тү сінік анатомиялық емес, тек функциональды. Протез шеті кіретін серпімді шырышты қ абық қ озғ алып айналмалы бітегіш клапан тү зеді. Ол протездің функционалды жабысуын қ амтамассыз етеді. Бейтарап аймақ тың топографиясын дұ рыс анық тау жә не базис шекарасын анық тау, протездің жақ сы бекітілуі жә не функционалды тиімділігін қ амтамассыз етеді.

А.Т. Бусыгин жә не Т.Д. Еганов тіссіз жақ тың шырышты қ абығ ының қ ұ рылысын, қ алың дығ ын, компрессия дә режесін жә не сезімтал табалдырығ ын зерттеп, ә ртү рлі дә режедегі серпімділік шекарасын анық тады.

А зонасы – альвеолярлы, серпімділігі аз, ал жоғ арғ ы жақ та оғ ан кө лденең таң дай қ атпарлары жатады. Шырышты қ абық тың ө зіндік қ абаты сү йек ү сті қ абатпен байланысады, ал сү йек асты қ абаты ү лкен емес ө сінділер тү рінде болады.

Б зонасы – торусальді. Таң дайдың шығ ың қ ы жерін қ аптап жатқ ан шырышты қ абық ты қ амтиды.

В зонасы – таң дай – тілиекті, торусальді жә не альвеолярлы шекараның арасында орналасқ ан.Шырышты қ абығ ы қ ан тамырларғ а бай.

Г зонасы – таң дай – шеттік немесе клапанды, таң дай – тілиекті жә не А сызығ ы арасында орналасқ ан, яғ ни қ атты жә не жұ мсақ таң дай шекарасының арасы болып табылады. Осы шекараның шырышты қ абығ ында қ алың шырыш асты қ абық, ұ сақ қ ан тамырлар, без жә не май тіндері бар. Жақ сы серпімді. Ш.А. Городецкий мә ліметі бойынша осы екараның ені 2-6 мм.

Д зонасы - ө тпелі қ атпар, жақ тың альвеоляр ө сіндісінің ұ рт жә не ерін шырышты қ абығ ына ө тетін жерде орналасқ ан.

Е зонасы – ауыз қ уысы тү бімен шекараласады. Шекараның тө менгі шеті ауыз қ уысы тү бін жауып жатқ ан шырышты қ абық. Жоғ арғ ы шекарасы А шекарасымен қ осылады. Қ антамырларғ а бай шырышты асты қ абық, безді майлы тіндері бар.

Екі жақ та да А – зонасы – негізгі, ал Б, В, Г, Д зоналары қ осалқ ы болып табылады.

Е.И. Гавриловтың кө з қ арасы бойынша, шырышты асты қ абатта қ антамырлар торы кө п болғ ан сайын осы аймақ тағ ы қ абат серпімді болады. Серпімділігі ең жоғ арысы қ атты таң дайдың артқ ы аймағ ында. Бұ л аймақ ты буферлік шекара деп атады. Негізгі альвеолярлы ө сінді жә не ортаң ғ ы шекара арасындағ ы шырышты қ абық тың аймағ ында, А сызығ ы бағ ыты бойынша тығ ыздығ ы кө бейетін қ ою қ антамырлар шоғ ыры бар. Осының салдарынан А сызығ ы бағ ыты бойынша, қ атты таң дайдың шырышты қ абығ ының буферлі қ асиеттері кү шейеді.

Тіссіз жоғ арғ ы жақ тың протез орнының сипаттамасы. Тіссіз жоғ арғ ы жақ та кө бінесе Шредер (1927 ж) жіктелуін немесе екі жақ қ а арналғ ан

И.М. Оксман жіктелуін қ олданады. Ең жақ сы фиксация осы екі жіктелу бойынша бірінші типте жақ сы болады.

Протездеудің тиімділігіне тіссіз жақ тағ ы альвеолярлы ө сіндінің вестибулярлы иілуі ү лкен роль атқ арады. Оның ү ш тү рі бар: жазық, тік, ең кейген. Ең қ олайлысы жазық вестибулярлы иілген альвеолярлы ө сінді болып табылады.

Ең кейген альвеолярлы ө сіндіде протездің бекуін қ амтамассыз ету ү шін альвеолатомия жасау керек. Бұ ғ ан науқ астардың кө бі келісе бермейді. Бұ л науқ астарда анатомиялық ретенцияны максимальды пайдалану керек.

Беттің ерін аймағ ында ауыздың айналма бұ лшық еттері орналасады. Ауыздың айналма бұ лшық еттерінде екі қ абат бар: беткей жә не терең. Беткей қ абат ауыз бұ рышын кө теретін жә не тү сіретін бұ лшық еттердің жалғ асы болады. Осы бұ лшық еттердің орамдары ауыз бұ рышында қ иылысып, тө менгі- жоғ арғ ы ерінге, жоғ арғ ы – тө менгі ерінге барады. Орталық сызық бойымен осы талшық тар қ осылып, ауыз тесігін айналма бұ лшық ет торы тү рінде қ амтиды. Жоғ арыда кө рсетілген бұ лшық еттермен қ атар еріннің жоғ арғ ы жә не тө менгі кү рек тістік бұ лшық еттер қ осылады. Бұ л бұ лшық еттер кү рек тістер аймағ ында басталады: бірінші – жоғ арғ ы жақ тың альвеолярлы ө сіндісінен жә не екінші – тө менгі жақ тың альвеолярлы ө сіндісінен басталады.

Ауыздың кіреберісінде ұ рт жағ ында ү збе жә не тө рт ұ рт – альвеолярлы қ атпарлар орналасады, олар ит тістер (алдың ғ ы) жә не кіші азу тістер (артқ ы) аймағ ында орналасады. Бұ л қ атпарлар ауыз бұ рышын кө теретін бұ лшық еттермен байланысқ ан.

Қ атты таң дай. Таң дайдың алдың ғ ы жә не артқ ы бө ліктерін ажыратады. Алдың ғ ы бө лігі тығ ыз шырышты қ абатпен жабылғ ан. Кейде (7-12 % адамдарда) орталық сызық бойында мө лшері жә не пішіні ә ртү рлі болатын сү йекті тө мпек болады. (торус).

Кү рек тіс емізікше жоғ арғ ы жақ та орталық кү рек тістер арасында таң дай жағ ында орналасады. Ол шырышты қ абаттың дә некер тінді тығ ыздалғ ан сопақ ша конус тә різді сү йек ү стімен қ озғ алмай байланысқ ан, кү рек тістік каналғ а кіреберісті жауып жататын тү зіліс. Тү зіліс механикалық жә не басқ а тітіркендіргіштерге ө те сезімтал, сондық тан ү лгілік материалмен ү лгі алғ анда қ ысым тү сірмеу керек. Кө лденең таң дай қ атпарлары қ озғ алмалы шырышты қ абаттың тығ ыздалғ ан тү зілісі. Олар таң дай тігісінен ә ртү рлі ұ зындық та қ атты таң дайдың алдың ғ ы 1/3 бө лігінде орналасады. Тістерді жоғ алтқ аннан кейін олардың биіктігі тө мендеп айқ ындыы азаяды.

Таң дай ойық тары А- сызығ ымен сагитальды таң дай тігісінің қ иылысқ ан жерінде орналасады. Таң дай ойық тары конус пішінді шырышты қ абатта орналасқ ан. Олар протездің дистальді шекарасын анық тау ү шін жоғ ары топографиялық мә нге ие. Толық протез дайындағ анда оның дистальді шеті таң дай ойық тарын немесе соқ ыр тесіктерді жабады.

Вибрация аймағ ы жұ мсақ таң дайда орналасады. Осы аймақ пен қ атты жә не жұ мсақ таң дай шекарасын айыра білу керек. Протез шекарасы діріл аймағ ы тұ сында ө тіп, соқ ыр тесіктерді жабуы керек. Діріл аймағ ы-

«А» дыбысын айтқ анда анық талатын шырышты қ абат аймағ ы. Діріл аймағ ының бағ ыты таң дайдың пішініне байланысты болады. Жұ мсақ таң дайдың скатының ү ш тү рін ажыратады: тік, жазық, орташа.

Тіссіз тө менгі жақ тың сипаттамасы. Тіссіз тө менгі жақ қ а протез дайындау қ иындық тудырады. Осы кезде тіл асты кең істігінің ерекшеліктеріне кө п кө ң іл бө лу керек. Тіл асты кең істігі келесі бө лімдерге бө лінеді: алдың ғ ы, бү йір, артқ ы. Тіл асты кең істігінің алдың ғ ы бө лігі тілменльвеолярлы ө сіндінің алдың ғ ы аймағ ының тіл жақ беті арасындағ ы, ит тістен екінші жақ тағ ы ит тіске дейін созылып жаады. Бү йір жағ ынан ол m.geniohyoideus-тің латеральді шетіне сә йкес аяқ талады. Ал астың ғ ы жағ ында ауыз қ уысы тү бінің шырышты қ абатымен шектелген. Тіл асты кең істігі сагитальды бағ ытта жү ретін тіл ү збесімен қ иылысады. Ол тіл асты кең істігін екі жартығ а бө леді. Тіл ү збесі белсенді қ озғ алмалы шырышты қ абаттың тү зілісі.

Тіл асты кең істігінің бү йір бө лімі алдың ғ ының жалғ асы болып табылады. Тө менгі жақ қ а толық алмалы протезді бекітуде альвеоляр арты жә не ретроальвеоляр деп аталатын аймақ тардың белгілі бір мә ні бар, олардың шекарасы: жоғ арғ ы жағ ынан – таң дайдың алдың ғ ы доғ асы; тө енгі жағ ынан – ауыз қ уысының тү бі; ішкі жағ ынан – тілің бү йір беті. Бұ л аймақ та протез қ ыры бұ лшық етсіз ү шбұ рышты алып жатуы ө те маң ызды. Бұ л орын жақ сы басылатындығ ынан тө менгі жақ қ озғ алғ анда шырышщты қ абат қ озғ алмайды да, протездің бекітілуіне қ олайлы пункт ретінде қ ызмет етеді.

Тө менгі жақ жұ псыз жә не бет қ аң қ асының жалғ ыз қ озғ алмалы сү йегі болып табылады. Сондық тан тіссіз тө менгі жақ ты протездеу жоғ арғ ы жақ пен салыстырғ анда кү рделірек. Ол протез орны тіндерінің кү йімен, ү збелердің, тө менгі жақ тың айналасындағ ы бұ лшық еттердің бекітілу орындарымен анық талынады Сондық тан тө менгі жақ та олардың жеке ерекшеліктерін ескеру де маң ызды орын алады. Бұ ндай ерекешеліктерге кедір – бұ дыр тү ріндегі сү йек тү зілістері, экзостоздар, торустар, ішкі қ иғ аш сызық тың жә не альвеолярлы ө сіндінің ө ткір қ ырлары жатады. Тіс қ атары болғ ан кезде оларды кө п жағ дайда ескермейді.