Параллелометрияның негізгі ережелері.

1. Параллелометр доғ алы протездің конструкциясын толық қ анды анық тауғ а мү мкіндік береді.
2. Жалпы кламмерлі сызық, оның иілгеніне қ арамастан окклюзиялық жазық тық та толығ ымен параллельді болуы тиіс.
3. Протез ауыз қ уысында бекітілуінде шайнау қ ысымын тіс осьі бойынша таратуы тиіс.
4. Протез шайнау қ ысымын сақ талғ ан тістер мен альвеолярлы ө сінділер арасында рациональды тарататындай қ ұ рылуы тиіс.

Осы шарттардың барлығ ын орындауғ а ә рқ ашан мү мкіндік бола бермейді. Кейде бағ ытты жазық тық тарғ а параллельдік беру ү шін, яғ ни шектелген ақ ау кезінде премолярлардың дистальді беті мен молярлардың мезиальді беттері, тістерге сә йкес форма бере отырып сауыттармен қ аптайды.

Модельдерді параллелометрде зерттеу ү шін оның бү йір беттеріне ө лшеулер жасап жә не сызық тар сыза алатындай етіп цокольді дайындайды. Модель негізінің биіктігі 1, 5-2 см, ал бү йір беті бір-біріне параллель, негізіне перпендикуляр етіп жасалады.

Диагностикалық модельдер протез орнының барлық тіндерінің жә не ә сіресе тірек тістердің (окклюзиялық бетіндегі бұ дырлар мен фиссуралардың жақ сы рельефін, бү йір беттері мен тіс мойнын) айқ ын рельефін кө рсетуі тиіс.

Дайындалғ ан модельді параллелометр ү стелшесіне орнық тырып, таң дағ ан тә сілмен зерттейді. Параллелометрдің еркін тә сілі, тірек тістердің тү зу осьінің орташа қ исаюын анық тау тә сілі жә не таң дау тә сілі кең тарағ ан.

Еркін тә сіл. Тірек тістерінің аз болуында, олардың вертикальді осьінің параллельдігінде жә не доғ алы протездің кү рделі емес коснтрукциясында параллелометрияның еркін тә сілін қ олдануғ а болады. Бұ лш тә сілдің мә ні- параллелометрдің шарнирлі ү стелшесіне модельді тіс қ атарының окклюзиялық жазық тығ ы анализдеуші (графитті) стерженьге перпендикулярлы орнық тыру болып табылады. Стерженьді ә рбір тірек тіске апарып ең ү лкен периметрін сызады, осығ ан қ арап кламмер элементтерін орнық тырады. Бұ л кезде ең ү лкен периметрден жоғ ары орналасқ ан тіс сауытының бө лігін кламмердің тірек элементін орнық тыру ү шін, периметрден тө мен бө лігін кламмер иығ ының ретенциялық бө лігін орнық тыру ү шін қ олданады.

Тіс қ атарының ақ ауымен шектелетін тістердің жартылай болмауы кезінде, қ ағ ида бойынша, ә ртү рлі жазық тық та ығ ысқ ан жә не олардың қ исаю дә режесі кө птеген факторларғ а байланысты. Бұ л доғ алы протез кламмерлерін қ ұ растыруды қ иындатады, протезді еркін енгізіп немесе шығ аруғ а кедергі тудырады жә не оның жеткіліксіз бекітілуіне ә кеп соғ ады, сондық тан ә ртү рлі жағ дайда қ исайғ ан барлық тірек тістердің зерттеу нә тижесін ескеретін параллелометрияның басқ а тә сілдері қ ажет болады.

Новак бойынша тірек тістердің тү зу осьінің орташа қ исаюын анық тау тә сілі. Супергипстен қ ұ йылғ ан, талдауғ а тү сетін жұ мысшы модель барлық клиникалық талаптарғ а сай болуы керек, ал цокольдің бү йірлі жә не артқ ы қ абырғ алары оның негізіне перпендикулярлы болуы тиіс те, бір-біріне перпендикулярлы дайындалады: цокольдің артқ ы қ абырғ асы- фронтальді жазық тық та, бү йірлі- сагитальді жазық тық та.

Тә сілді мысал ретінде 38, 34, 45 тірек тістерге доғ алы протезді енгізу жолын іздей отырып толық мазмұ ндауғ а болады. Бұ л тә сіл екі кезең ге бө лінеді, біріншісі параллелометрсіз жү ргізіледі. Жақ сы бағ дар ү шін модельдің бү йір бетін І цифрімен, артқ ы бетін ІІ цифрімен белгілеп аламыз. Ә рбір тістің бойлық осьінің бағ ытын ұ зындығ ы 20 мм сым қ иқ ымын (сірің ке шырпысымен) тістердің шайнау жә не кесу қ ырларының тура ортасына қ ойып жабысқ ақ балауызбен бекітеміз. Сым қ иқ ымының орналасуы тістің бойлық осьінің бағ ытымен барлық жағ ынан қ арағ анда сә йкес болуы тиіс. Бұ л осьтердің проекциясын кейін карандашпен модельдің дайындалғ ан жазық тығ ына тү сіреміз. (бү йірлі жә не артқ ы) Ең бірінші 38, 34 тірек тістердің осьтерінің проекциясын модельдің бү йірлі бетіне сызық тү сіреміз де А1 жә не В1 деп белгілейміз. Кө бінде алынатын проекциялар бір-бірімен параллельді болмайды жә не модельден асып барып, бір-бірімен қ иылысып бұ рыш тү зеді. Новак осы екі сызық ты бір-бірімен екі параллельді сызық арқ ылы қ осуды ұ сынады, бұ л кезде А1-мен қ иылысқ ө ан бұ рыш В1-мен қ иылысқ ан бұ рышқ а тең болуы керек. Ол бұ рышты і деп белгілейміз. Осы жү ргізілген кө лденең параллель сызық тардың жеке-жеке ә рбіреуінің ортасы табылады да О жә не О1 белгіленеді. Осы екі нү ктені сызық пен қ осып С1 кесіндісін аламыз. Бұ л А1 мен В1 осьтерінің і проекциясының ортасы болып табылады.

Одан кейін осы бетке 45 тістің проекциясы Д1-ді тү сіреді. С1 мен Д1 бір бірімен екі параллельді сызық пен қ осып ү ш тістің орталық осьі белгіленеді. Оны Е1 деп белгілейміз. Дә л осығ ан ұ қ сас тә сілмен модельдің артқ ы жазық тығ ына осы ү ш тістің ортақ осьін тауып белгілейміз. Ол ось Е2 деп белгіленеді. Осы алынғ ан сызық жалпы экваторлық сызық ты табуғ а жә не сызуғ а бағ дар болып табылады.

Жақ тың модельін қ озғ алмалы алаң мен бірге вертикальді штифтің жалпы сызық пен сә йкес келгенінше жылжытады да, паралелометр ү стелшесіне винтпен қ атайтып бекітеді. Вертикальді штифті графитті белгілегіш стерженьге ауыстырап, жалпы экваторлы сызық ты салады. Аталғ ан тә сіл тіске протез кламмерінің киілуінің вертикальді жолын анық тайды.

Жалпы экватор сызығ ын тіс осьінің орталық қ исаю бұ рышы бойынша анық тау тә сілі қ иынырақ. Оны 2-3 тіреп-ұ стайтын кламмері бар қ арапайым доғ алы протезді жасауда қ олданғ ан жө н.

Тө рт жә не одан да кө п кламмері бар доғ алы протезді немесе пародонтоз кезінде алмалы шендеуішті дайындауда модельдерді қ исайту тә сілін қ олдану қ ажет немесе оны басқ адай логикалық тә сіл деп атайды. Ол модельдің қ исаю бұ рышының ө згеруінде тістің клиникалық экватор сызығ ы топографиясының ө згеретініне негізделеді, демек тіс сауыты да ө згереді. Модельді қ исайта отырып тіс сауытының ең ү лкен периметр кү йін, сонымен қ атар топографиясы мен окклюзиялық жә не қ ызыл иектік бө лімдер алаң ын, яғ ни кламмерлердің тұ рақ тандыру жә не ретенциялы бө лімдерінің орналасу аймағ ын ө згертуге болады. Осылай ә рбір жекелей жағ дайлар бойынша ең қ олайла кламмер типін табуғ а болады, ә сіресе шайнау қ ысымының вертикальді жә не горизонтальді компоненттер кү шінен босатуғ а қ ажет тістер ү шін.

Модельді параллелометр ү стелшесіне бекітіп, оның қ исаюын ө згертеді де, вертикальді стерженьмен барлық істер ү шін ең қ олайлыкү йін табады: тістің сауыт бө лімін салыстырмалы тең окклюзиялық жә не қ ызылиектікаймақ тарғ а бө леді. Модельдер орнығ уының келесі кү йлері болады:

1) горизонтальді; 2) алдығ а қ исаю (модельдің артқ ы қ ыры алдың ғ ығ а қ арағ анда жоғ ары орналасады); 3) артқ а қ исаю; 4) оң ғ а қ исаю (модельдің сол жақ қ ыры оң жақ қ а қ арағ анда жоғ ары); 5) солғ а қ исаю.

Модельді артқ а қ исайту эстетикалық жағ ынан кламмердің вестибулярлы ө сіндісін алдың ғ ы тіс топтарында қ ызыл иекке жақ ын орнату қ ажет болғ ан жағ дайда таң далады. Модельдің мұ ндай қ исаюында жалпы экваторлы сызық вестибулярлы жағ ынан алдың ғ ы тістердің қ ызыл иек қ ырына жақ ын орналасады, ал тіл жағ ынан тіс бұ дырының ү стінен жү реді. Қ ажет қ исаюды алу ү шін параллелометр ү стелшесін қ ыспақ тан босатады, модельді қ исайтып, вертикальді штифт-анализатормен ә рбір тістің вестибулярлы жә не оральді жағ ынан экватор сызығ ының орналасу дең гейін анық тайды. Қ исайғ ан модельді оқ ығ анда вертикальді штифт-анализатор шетін қ ызыл иек қ ыры дең гейі бойынша жылжытады. Штифтің тіс бетіне жанасу нү ктесі клиникалық экватордың орналасу сызығ ын қ ұ рады. Шайнау тістер аймағ ында бұ ндай модельдің қ исаюында жалпы экваторлы сызық қ ызыл иек аймағ ынан дистальді-апроксимальді жағ ынан окклюзиялық бетіне қ арай кө теріледі, ал тістің медиальді-апроксимальді жағ ында- қ ызыл иек қ ырына тү седі.

Модельдің оң жақ қ исаюы кезінде жалпы экваторлы сызық жақ тың оң жақ жартысындағ ы тістердің вестибулярлы жағ ынан окклюзиялық бетке қ арай кө теріледі жә не сол жақ жартысындағ ы тістердің оральді жағ ынан кө теріледі. Жақ тың сол жақ жартысындағ ы тістердің вестибулярлы жағ ынан жә не оң жақ тістердің оральді жағ ынан ол қ ызыл иек қ ырына қ арай тү седі.

Параллелометр ү стелшесіне модельді қ исайту пародонтоз кезінде тіс қ атарына шендеуішті кигізу жолын да анық тайды: 1) егер модель артқ а қ арай қ исайса, онда шендеуішті кигізу жолы алдыдан артқ а қ арай; 2) егер модель солғ а қ арай қ исайса, онда шендеуішті тіс қ атарына оң нан солғ а қ арай енгізеді, яғ ни модельдің қ исаюына қ арама-қ арсы жағ ынан. Бұ л ережеге модельге шендеуішті ө лшеп-тексеру кезінде тіс техниктері де сү йенуі керек.

Ү стелшені жә не оғ ан қ ажетті таң далғ ан жағ дайдағ ы модельді бекітіп, грифелі бар вертикальді штифтпен жалпы экваторлы сызық ты салады. Грифельді ә рбір тіске апарып, оның тө менгі қ ыры қ ызыл иек қ ыры дең гейі бойынша орналасып, жылжуы керек, ең бірінші барлық тістердің вестибулярлы бетіне, одан кейін оральді бетіне сызық жү ргізіледі. Параллелометр тө сенішінен ү стелшемен бірге моделдьді шешіпжің ішке фламастермен немесе жұ мсақ карандашпен алынғ ан жалпы экваторлы сызық тың ү стінен басып шығ ады да, кламмерлер конструкциясын жоспарлауғ а жә не шендеуіш қ аң қ асының суретін салуғ а кіріседі. Алынғ ан сызық кламмер бө лімдерін орнық тыру ү шін бағ дар болып табылады. Бұ л кезде ереже қ атаң тү рде сақ талынуы тиіс: кламмердің барлық серіппелі емес бө лімдерін (окклюзиялық бастырма, тіреп-ұ стайтын кламмердің тұ рақ тандырушы бө лімі, кө пзвенолы кламмердің ә рбір звеносы жә не вестибулярлы ө сінді) жалпы экваторлы сызық тың артына орналастырады. Бұ л ережені сақ тамағ ан жағ дайда қ аң қ аны тіс қ атарына отырығ ызуғ а мү мкіндік болмайды, ө йткені серіппелмейтін барлық бө лімдер тістің шығ ың қ ы бө лімінен ө те алмайды.

Жалпы экваторлы сызық ты кламмердің ретенционды бө лігі ғ ана қ иып ө теді. Ретенционды бө лімнің орналасуын анық тау ү шін параллелометрде сатысы бар арнайы стержень болады- ретенция дә режесін ө лшейтін №1, 2, жә не 3. Стерженьді параллелометр иығ ына орнатып, ол экватор сызығ ына тиетіндей етіп бекітеді. Бұ л кезде стерженнің сатысы экватор сызығ ынан тө мен нү ктеде тиеді. Тіс бойынша стерженьді жү ргізіп, ретенциялық бө лімнің орналасу сызығ ын кө рсететін тісшелерді аламыз: ретенцияның І дә режесі- жалпы экватор сызығ ынан 0, 25 мм тө мен, ІІ дә режеде- 0, 5 мм, ІІІ дә режеде – 0, 75 мм-ге тө мен.

Параллелометрияны жү ргізген соң сауытта экваторлы сызық тың орналасуы, сауыттың окклюзиялық жә не гингивальді бө лімдердің қ атынасы бойынша ә рбір тіске жоғ арыда аталғ ан тіреп-ұ стайтын кламмерлердің тү рін таң дау қ ажеттігін анық тайды. Кламмер тү рін таң дау экваторлы сызық тың топографиясына жә не окклюзиялық жә не гингивальді бө лімдердің алаң шасына байланысты.

Егер экватор тістің сауыт бө лімін тең окклюзиялық жә не гингивальді екі бө лікке бө летін болса, Аккер кламмерін қ олдануғ а болады. Егер дә рігер кламмердің вестибулярлы иығ ының кө рінбеуін мақ сат етсе, онда жартылай бө лінген кламмерді қ олдануғ а болады.

Жартылай бө лінген кламмерді егер ақ аумен шекаралас тістің қ исаю нә тижесінде ақ ау жағ ынан вестибулярлы немесе оральді бетінде окклюзиялық (тірек) бө лім қ ысқ арғ ан жағ дайда қ олдануғ а болады. Бұ л жағ дайда иық тың тұ рақ тандырушы бө ліміне орын аз немесе мү лдем болмай қ алуы мү мкін де, оның қ алың дығ ы азайып жә не кейін сынып кетуіне ә кеп соғ ады. Жартылай бө лінген кламмерді пайдаланғ анда, оның ретенциялық (гингивальді) бетін протезді бекіту ү шін қ олданады.

Егер тістің қ исаю ақ ау жағ ынан тірек бө лімі тістің вестибулярлы жә не оральді бетінен бірдей азайса, онда кламмердің бө лінген тү рі қ олданылады.

«Кері ә серлі кламмер» дистальді тірегі болмайтын шайнау тістер тобының ақ ауын толық тыруда доғ алы протезге қ олданады. Окклюзиялық бастырма тістің медиальді жағ ынан орналасуы мү мкін.Кламмердің бұ л тү рі селкінуді болдырмау (амортизирующий) қ асиетіне ие жә не тірек тістен шығ ып кетуін азайтады. Бірақ мынаны есте ұ стау қ ажет, қ аң қ аның кламмермен байланысу бө лімі қ ажетті жалпақ тық пен қ алың дық та болуы керек, ө йткені ол ү лкен жү ктемені қ абылдайды. Бұ л бө ліммен байланысқ ан иық серпілмейді, сондық тан ол анық талғ ан экваторғ а дейін сауыттың окклюзиялық бетінде орналасады.

Кламмердің бесінші типін ақ ауғ а жақ ын тұ рғ ан тістің вестибулярлы немесе оральді бетінде бір ғ ана ретенционды аймақ болғ ан кезде қ олданылады. Кламмерлердің басқ а тү рлері материалды талдау процессі кезінде қ арастырылады.