Cөйлеу тілінің грамматикалық құрлымын тексеруге арналған материалдар іріктеу

Сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысын тексеру

Баламен ә ң гімелесіп отырғ ан кезде оның сө йлеу тілінде аграмматизмнің бар-жоқ тығ ын анық тау ә р уақ ытта сә тті бола бермейді. Кейбір жағ дайларда арнайы зерттеуге тура келеді.

Бұ ндай жағ дайда сө йлем немесе арнайы іріктеліп алынғ ан оқ иғ а желісін баяндайтын немесе мағ ыналы бейнелі суреттер бойынша қ ысқ а ә ң гіме қ ұ рыстыру тә сілін қ олданады.

Баланың сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысын тексеру тә сілдерін қ олданғ анда логопед назарын мынағ ан аудару керек. Суреттегі кө ріністерді окиғ а желісімен жү йелеп мазмұ нын ә ң гімелеп бере ме, немесе бейнеленген заттардың қ имыл-ә рекетін жә не олардың сапасын тү степ-тү гелдеп баяндамай-ақ тұ рғ ан кү йінше аттарын атай ала ма, бала қ андай сө йлемнің тү рлерін пайдаланады жә не бұ л сө йлемдерге қ андай сө з таптарын қ олданады,

оның грамматикалық қ ұ рылысы қ андай, жалғ аулық тарды дұ рыс пайдалана ма.

Бұ л тә сілдерден басқ а ә р тү рлі сө йлемдердің грамматикалық қ ұ рылысының дұ рыс қ алыптасуын анық тайтын тапсырмалардың ө згеше тү рлері де бар. Бұ ғ ан тұ ракты бір сө здер бойынша сө йлем қ ұ растыру жатады. Балағ а, мысалы, кітап жатыр, ү стел деген ү ш немесе одан да кө бірек жеке сө здерді айтады да, жандарынан керекті сө здерді қ осып сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады.

Бұ л тапсырманың кү рделірек тү рі – берілген сө здер бойынша ә ң гіме қ ұ растыру. Мысалғ а мынадай сө здерден ә ң гіме қ ұ растыруғ а болады: балалар, тоғ ай, қ озық ұ йрық, жаң быр, жү ргенде, жү гірді, су.

Ретсіз тізбектеліп орналасқ ан жеке сө здерден сө йлем қ ұ рау. Балағ а

сө йлем қ ұ райтын сө здерді ұ сынады: мысалы, қ озылар жайылып, таудың, мен, бірге, бұ заулар, жұ р, лақ тар, беткейінде /Таудың беткейінде қ озылар мен лақ тар жә не бұ заулар бірге жайылып жү р/

Бұ л тә сілдің ережесі – берілген сө здерді ретімен орналастырып сө йлем қ ұ рау, содан кейін қ ұ растырылғ ан сө йлемді айтып беру.

Сө здерді жеке-жеке анық тама қ ағ азга жазып беруге болады. Бала сө здер жазылғ ан анық тамаларды пайдаланып, рет-ретімен тізіп орналастырады, қ ұ растырғ ан сө йлемді оқ ып береді. Сө йлем қ ұ растыратын барлық сө здерді бір анық тама қ ағ азга жазып беру немесе ауызекі айту балағ а қ иындау тиеді.

Ә р тү рлі синтаксистік қ атынас арқ ылы кө рсетілетін сө здің морфологиялық элементтерін баланың қ алай мең гергенін анық тауғ а жә рдемін тигізетін тә сілдерге тоқ таламыз.

Алдымен бала ауызекі сө йлеу тілінде жалғ аулық тарды қ алай пайдаланатынын тексеру керек. Баланың жалғ аулық тарды дұ рыс пайдалана алатындығ ын тексеру ү шін осығ ан лайық бірқ атар тапсырмаларды қ олдануғ а болады. Бала орындалатын қ имыл-ә рекеттері бойынша немесе бейнелі сурет бойынша сө йлем қ ұ растыруды немесе берілген мазмұ ндаманың тү сіп қ алғ ан жалғ аулық тарын орындарына қ оюды ө з бетінше орындайды. Мектеп жасына дейінгі балағ а: " Ү йде кімдер бар? " - Апам мен кө кем жә не ағ ам бар. Сен таң ертең қ андай тамақ ішесің? — Мен таң ертең май жағ ып нан жеймін жә не шекер салып шә й ішемін.

Бұ дан гө рі ересектеу балаларғ а: бірақ, ө йткені, ә рі, сондық тан, сонда да деген сияқ ты кү рделірек жалғ улық тарды беріп, оларды сө йлеу тілінде қ алай пайдаланатынын тексереді. Осығ ан орай арнайы іріктеліп алынғ ан бейнелі суреттер бойынша сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады.

Сө йлем қ ұ растыру ү шін арнайы іріктеліп алынғ ан бейнелі суреттер беруге болады.

Жалғ аулық тары тү сіп қ алғ ан сө йлемдерді байланыстыру тә сілдерін де қ олдануғ а болады. Мысалы: жиналыс бітті... халық тарағ ан жоқ. Су ө те суық болды,... біз тоң ып қ алдық. Шә й іштік,... шө лдеп қ алыппыз.

Керекті жалғ аулық мү лде жок, болып қ алуы мү мкін немесе бала оны басқ а жалғ аулық тардың арасынан іздеп тауып алуғ а тура келеді. Мысалы: жұ мыстан кешігіп қ алдым... автобус болмай қ алды. /Сондыктан, сол

себепті, болмаса, себебі, немесе/. Тексеруші баланың жалғ аулық тарды жә не оларды сө з тіркестерімен бірге қ алай қ олданатындығ ына назар аударады. Бұ дан кейін зат есімді ә р тү рлі септеулерде қ олданылуын тексеру керек. Балағ а бейнелі суретті кө рсетіп отырып сұ рақ тар қ ояды. Мысалы: Сен кітапты кімге бермексің? /Сарағ а/. Сіз қ айда тұ расыз? /Ауылда/. Сендер қ айдан келдің дер? /Таудан/. Сен киноғ а кіммен бардың? /Апаммен/. Мынау кімнің ү йі? /Менің ү йім/.

Сонымен бірге сан есімдерге байланысты септеулердің де қ ол-данылуын тексереді. Балағ а сан есімдерге іріктеліп алынғ ан бейнелі суреттер бойынша сө йлем қ ұ растыруды ұ сынады. Мысалы: Оқ ушы дү кеннен жеті дә птер сатып алды. Мен сағ ат тоғ ызда жатамын. Сабақ сегізден ө ткенде басталады.

Зат есімнің жекеше тү рінен кө пшесінің, кө пше тү рінен жекешесінің жасалу жолдарын қ алай қ олданатынын тексереді. Мысалғ а: ешкі, бала, кө здер, торғ ай, ит, қ аз, жә не т.б. сө здерді алуғ а болады.

Балағ а ә р сө здің кө пше тү рін айтуды ұ сынады. " Мен сағ ан бір заттың атын атаймын, ал сен оны кө п заттар қ ылып ата. Мен кой деймін, ал сен қ ойлар де, мен - қ аз, сен - қ аздар" т.б. Кішірейткіш жұ рнақ тардың жалғ ануы арқ ылы пайда болатын сө здерді баланың сө йлеу тілінде қ алай қ олданатындығ ын тексереді. Мысалы: " Талшық, шалшық, кө лшік, таяқ ша, кітапша" жә не т.б. Кішірейтіліп айтылатын бұ ндай сө здердің тү рлері баланың сө йлеу тілінде ә лі қ олданыла қ оймауы мү мкн, сондық тан бұ рын естіп немесе айтьш дағ дыланбағ ан жаң а сө здерді сө йлеу тіліне ең гізіп қ олданылуын қ алыптастыру ү шін логопед баламен таныстыру жә не жаттық тыру жұ мыстарын жү ргізеді. Сонымен бірге айтылуына да аса назар аударып, жаттығ уын бақ ылап отырады. Мысалы, логопед балағ а кішкентай ә рі жұ қ а кітапшаны кө рсетіп: " Мынау кітапша" деп атын ө зі айтады. Сосын кө лемі ү лкен ә рі қ алың кітапты кө рсетіп " Мынау кітап" деп оның да атын айтады. Бала қ айталайды. Таныстыру барысы аяқ талғ аннан кейін, логопед кітапты жә не кітапшаны баланың алдына қ атар қ ойып, аттарын жеке-жеке қ айта сұ райды. Сосын екеуінің айырмашылығ ын сұ райды.

Сонымен қ атар жалпы сө йлеу тілінің толық дамымауының элементтері бар балалар ү шін едә уір қ иындық туғ ызатын жіктік жалғ ауының кө пше тү рінің жасалуына назар аударады.

Баланың сө йлеу тілін тексеру ү шін атау септігіндегі сө здерді пайдаланады. Мысалы: дә птер, кітап, қ асық, ыдыс, алма, мал, терезе жә не т.б. Қ ойылатын сұ рақ тардың тү рлері: Кімнің дә птерлері? - Менің дә птерлерім. Олардың дә птерлері. Сендердің дә птерлерің.

Жұ рнақ тардың жалғ ануы арқ ылы жаң а сө здер қ ұ рау қ абілетін мынандай сө здерді балағ а ұ сына отырып тексереді: Оқ у-оқ ушы, етік-..., жұ мыс -..., қ ой -..., мал -..., сурет -..., кен -..., қ ұ рылыс-....

Баланың зат есімді сө зден сын есімді сө зді қ алай жасай алатынын тексереді. Ол ү шін жекелеген зат есімді сө здерді мысалғ а келтіреді; қ ала, тау, ү й, ең бек, ү лгі, жалын. Жұ мысты жақ сы істейтін адамды қ алай атайтынын сұ рақ қ ойып білуге болады. Мысалы: " Қ андай адам? " — Ең бекқ ор адам.