Алалиясы бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыс барысында сөйлеу негативизмін жою жолдары.

Сө йлеу тілінің дамымауын тү зету жұ мысы баланың оқ ыту нә тижесінде мектепте оқ ытылатын білімді мең геруге дайындығ ын арттыратындай етіп қ ұ рылады. Тек қ ана жұ мыс кешенді тү рде (психоневролог, невропатолог, психиатр дә рігердің белсенді тү рде дә рі-дә рмекпен жә не психотерапиялық емдеу нә тижесінде) жү ргізілгенде ғ ана логопедиялық жұ мыс тиімді болады. Тү зету жұ мысында кешенді тү рде ә р тү рлі ә діс, тә сілдер қ олданылады жә не олар тү зете –тә рбиелік ә сер етуде жалпы бағ ытты болуы керек; жұ мыстың мақ сат міндеттері баланың сө йлеу мү мкіндіктеріне қ арай белгіленуі тиіс. Жұ мыс ең алдымен, сө йлеу механизмдерін: мотив, қ атынастық кө зқ арас, сө йлеуді іштей бағ дарлау, оның лексикалық мә нін ө рбіту, лексика- грамматикалық қ ұ ралдарын іріктеу жә не грамматикалық қ ұ рылымын қ алыптастыруғ а бағ ытталады. Сө йлеу тә жірибесін молайту ү шін білімдерін саналы тү рде қ олдану біліктері, сө йлеу операцияларын модельдеу біліктері дамытылады. Ә дістемелік тә сілдердің стандартты тү рде болып кетуіне мү мкіндік бермеу керек. Тілдік жә не дидактикалық материалды іріктеу ә ртү рлі болуы қ ажет. Сө йлеу тілі бұ зылысының ерекшелігімен қ атар бала тұ лғ асының ерекшелігі, оның қ ызғ ушылығ ы, компенсаторлық мү мкіндіктері ескеріледі. Тә рбиелеу арқ ылы бала мінезіндегі невротикалық бұ зылыстары жойылып, саналы мақ сатқ а жететін тұ лғ аны тә рбиелеуге арналғ ан жұ мыс жү ргізіледі. Балағ а кері ә сер беретін қ оршағ ан ортаның ә сері жойылып, сө йлеу тілінің ақ ауына жә не оны тү зетуге арналғ ан жұ мысқ а деген баланың дұ рыс кө зқ арасы қ алыптастырылады. Сө йлеу тілінің сенсорлы жә не қ озғ алыс мү мкіндіктерін дамытуғ а арналғ ан кешенді жұ мыс жетілдіріледі. Қ олдың ұ сақ моторикасын дамытуғ а арналғ ан жұ мыс жү ргізіледі: балағ а сызу, бояу, байлау, баулау, мозаикадан жә не геометриялық материалдан 267 ә ртү рлі ою-ө рнектер қ ұ растыруғ а ү йрету қ ажет. Балалардың қ ол саусақ тарының дамуы артта қ алса, олар дың сө йлеу тілі дамуы да артта қ алатыны бә рімізге мә лім. Қ олдың қ имылдары жаттық тырылғ ан сайын сө йлеу тілінің жағ дайы жақ сарады. Жұ мыстың бастапқ ы кезең дерінде сө йлеу тілінің психофизиологиялық негізі қ алыптасады, іс-ә рекетпен қ атынасқ а кө зқ арасы белгіленеді, бала қ атынасқ а тү суге дайындалып, қ ажеттілігі дамиды. Балада сө йлеуінің мотивациялық негізін қ алыптастыру, сө йлеу тілі жә не психикалық белсенділігін, еліктеу іс-ә рекетін жә не қ айталау ә рекетін дамыту маң ызды.. Іс-ә рекеттің себебін (мотивін) жә не ойын айтудың бағ дарламасын ұ йымдастыру сө йлеу тілін дамытуғ а бағ ытталғ ан қ ажетті база қ ұ райды (олар ө з бетінше алалиясы бар балада қ алыптаспайды). Ол базаның негізі болып табылатыны - ол предикативті жү йесін дамыту жә не грамматикалық қ ұ рылымның элементтерін мең геру. Сө йлеу тіл бұ зылыстарымен қ атар сө зсіз бұ зылыстар да тү зетіледі; талдау мен жинақ тау процестерін, зейін, есте сақ тау, қ абылдау, жалпылау, салыстыруды дамыту жү ргізіледі. Олар сө йлеу тілін дамытуғ а қ ажетті фундаментін қ ұ райды. Балағ а заттарды пішіні, кө лемі, тү сі бойынша ажыратуғ а, атауғ а, жү йелеуге ү йретеміз, ол ү шін ә ртұ рлі ойындар қ олданады. Заттардың басқ а заттарғ а қ атысын, кең істікте орналасуын (ү стінде, ортасында) белгілеп атауғ а ү йрету қ ажет. Кө ріп қ абылдауы мен кең істікте ажыратудың қ алыптаспауын тү зету кезінде, уақ ытпен кең істік туралы тү сініктерін қ алыптастырғ анда баламен белсенді тү рде кең істікте орнын ауыстыру, сапқ а тұ ру, бағ ытталғ ан жү ру сияқ ты ойындар қ олданылады. Пішіндердің бө лшектерін жә не тұ тастығ ын ажырату бойынша жұ мыс жү ргізіледі, элементтері кө п кү рделі пішіндер талданады, қ ұ рылымдарды саналы тү рде қ абылдауы мен қ ұ растыру біліктері дамытылады. Талдау мен жинақ тау операциялары, сө зсіз материалды жалпылау (салыстыру, айырмашылығ ын табу, заттардың айырмашылығ ы мен ұ қ састығ ын айқ ындау, қ асиеті бойынша салыстыру — тү сі, кө лемі, пішіні), себепті-салды арақ атынастарды орнату сө йлеу тілі дамуына қ ажетті жағ дайлар жасайды. Ырғ ақ ты, логопедиялық ырғ ақ ты қ олдану сө йлеу тілін дамытуғ а тиімді болады. Музыка, сө з, қ имылдар тү рлі жаттығ улармен ү йлесіп, қ имылды жә не сө зқ имыл ә рекетін, есте сақ тауын қ алыптастырып, бала ырғ ағ ының, сө йлеу тілінің тұ лғ а дамуының кемшіліктерінің орнын толтыруды қ амтамасыз етеді. Сө йлеу тілін дамытуғ а балағ а қ олжетерлік дең гейдегі қ атынас тә жірибесі қ ажет: мағ ыналық мә тінмен байланысты емес жеке сө здермен, фразалармен операциялар (кө рсет, қ айтала, ата),, балағ а жақ ын жағ дайдағ ы іс- ә рекеттер (баладан ойыншығ ын сұ рау, ойын тү рін тандау т.б.), таныс суреттермен ә рекеттер, ойындарда диалогтық кейін монологтық сө йлеу тілін қ олдану, кө рнекілікке сү йеніп жә не сү йенбей. Лексикалық материалдың кө лемі мен кү рделілігі біртіндеп қ иындай тү седі. Сө йлеу тілін дамыту жұ мысы баланың заттық -тә жітибелің ә рекетімен байланысты жә не оғ ан сү йенеді. Бала ө з іс-ә рекетін (мен отырмын, жү ріп келе жатырмын, ә келе жатырмын) жә не басқ алардың ә рекеттерін (Асан 268 отыр, тұ р, жү ріп келе жатыр; доп қ ұ лап тү сті; шам жанып тұ р) саналы тү рде тү йсінуі жетілдіріледі. Баланың сө йлеу мү мкіндіктерін дамыту барысында орындалғ ан ә рекеттер (есеп), алда атқ арылатын ә рекеттер (жоспарлау) жө нінде байланысты жә не толық тү сіндірулер қ ұ руғ а ү йретеді. Белсенді зейіні мен тү сінуін дамытқ анда логопед баланы фразаны соң ына дейін тындауғ а, лексика-грамматикалық формалардың тү рін, тү рлі заттық қ атынастар жасырынғ ан сұ рақ тарды (Немен жейміз? Не жейміз? Неден жейміз? Кім қ олын жуды? Кімнің қ олы таза болады? Қ олды не ү шін жуады? Немен жуады?) тү сінуге ү йретеді. Балаларда лексика-грамматикалық формаларды, интонацияны қ олдануда саналы байқ ампаздық дамытылады, флективті қ атынастарды тү сінуі, сө здердің байланысы сө здермен грамматикалық қ ұ рылымдардың кезектілігі бекітіледі. Тү рлі анализаторларды (есту, кө ру, тактильді) қ атыстыру маң ызды болып табылады. Бала бақ ылап, зат немесе ә рекет атауын тындап, белгілерді ым- ишарамен кө рсетіп, ө зі атап ү йренуі керек. Нә тижесінде бала санасында қ осымша байланыстар пайда болып, материал тұ рақ ты болып бекітіледі. Жұ мыстың тиімділігі сабақ тың кө рнекілікпен жабдық талуына байланысты. Ү лгілер, қ оршағ ан орта материалдары, суреттер, іс-ә рекеттерді сө збен байланыстыру қ олданылады. Тү зету жұ мысы кезең іне тә уелсіз, сө йлеу тілінің барлық жү йесін дамытуғ а бағ ытталады: сө з қ орын кең ейту, анық тау, фразалық сө йлеуін жә не байланыстырып сө йлеуін қ алыптастыру, дыбыс айтуын тү зету, алайда кезең дердің ә рбіреуінде арнайы міндеттермен жұ мыс мазмұ нының ерекшеліктері болады.