АГРАРЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ІС- ШАРАЛАРЫ. 2 страница

Басқ арудағ ы дамудың ә леуметтік-экономикалық заң дарының механизмі

Басқ аруда қ оғ ам мен табиғ ат заң дарын пайдалану механизмдері. Басқ арудағ ы дамудың ә лбуметтік-экономикалық заң дарының механизмі. Меншік, ең бек жә не басқ ару категорияларының ө зара ә рекеттесу механизмі.

Сонымен, ә дістер — басқ ару қ ызметінің мә ні жә не негізгі мазмұ ны болып табылады, ө йткені басқ ару міндеттері солар арқ ылы іске асырылады.

Жалпы тү рде алғ анда, басқ ару ә дістерін мынадай екі ү лкен топқ а бө луге болады;

а) бү кіл басқ ару жү йесіне жататындар (жалпы ә дістер);

ә) басқ ару жү йесінің жекеленген бө ліктеріне жататындар (шағ ын ауқ ымдағ ы ә дістер);

Басқ арудың жалпы ә дістері:

— кә сіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ дең гейіндегі басқ ару қ ызметінің неғ ұ рлым нақ ты тә сілдеріне,

—министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің қ ызмет ә дістеріне;

-тү рлі дең гейдегі басшылардың ө з қ ызметінде қ оданатын ә дістеріне;

-белгілі бір басқ ару функцияларын іске асыру ә дістеріне бө лінеді.

Нақ ты ә дістер немесе жұ мыс стилі деп аталатын бұ л ә дістердің бә рі шағ ын сипатта болады, ө йткені олар қ айсыбір жекелеген басқ ару органына қ ызметкерге қ атысты.

Басқ ару теориясы мен ө ндірісті басқ арудың практикасы ү шін ең алдымен басқ ару ә дісінің проблемасына бү кіл қ оғ амдық ө ндірісте қ олдануғ а болатын жалпылама тү рде талдау жасау маң ызды.

Іс жү зіне басқ ару ә дістерінің;

-ө зінің мазмұ ны мен (олар қ андай басқ ару қ атынастарын білдіреді)

- мақ сатымен (қ андай обьективті заң дарын еіке асырудың қ ұ ралы екендігімен)

- қ ызмет мотивтерімен байланысымен (осы мотивтердің қ айсысын білдіреді)

- қ олдану фрмаларымен (дара, коллегиялық, ұ жымдық) ерекшеліктеріне сан алуан тү рлері қ олданлады.

Осы жү йеде ұ жымдарғ а жекелеген қ ызметкерлерге, тұ тас экономикалық жү йелерге белгілі бір басқ ару буынының алдына қ ойғ ан міндеттерді, соның ішінде;

-экономикалық

-ұ йымдық -ә кімшілдік

-ә леуметтік психологиялық міндеттерді жү зеге асыру ү шін ық пал жасауды мақ сат ететін ә дістер маң ызды орын алады.

Басқ ару ә дістері оқ шау емес, бірге пайдаланылады. Барлық басқ ару ә дістері бір-бірімен ө зара байланысты. Сонымен бірге ә дістердің ә рбір тобының ө зіне тә н ерекшеліктері, ө здерінің кө ріну формалары мен қ олданылу шең бері болады.

Басқ ару ә дістеріне талдау жасау кешенді кө зқ арасты ә дістің мазмұ ны оның бағ ытын жә не ұ йымдық формасын бө ліп кө рсетуді талап етеді.

Басқ ару ә дістері ө ндіріске тә н обьективті заң ғ а сә йкес келген жағ дайда басқ ару мақ саттарына жетуге мү мкіндік береді. Сонымен басқ ару ә дісі дегеніміз – обьективті заң ның талаптарын іске асырудың ә дісі. Басқ ару ә дісінің мазмұ ны обьективті заң дардың мазмұ нына байланысты.

Сонымен бір мақ сатқ а жету ү шін ә дістің жай ғ ана обьективті заң дардың талаптарына сай келу жеткіліксіз. Осы талаптарды ө ндіріс қ ызметкерлеріне ық пал ету ә дістеріне айналдырудың жолдарын табу қ ажет, ө йткені экономикалық процестер ө зінен ө зі ө ндіріс процесіне қ атысушылардың қ ызметінен тыс ө мір сү рмейді. Сондық тан басқ ару ә дісі оғ ан тү рткі болатын ә сердің мазмұ ны мен ғ ана емес, бағ ытымен де сипатталды.

Басқ ару ә дістері ө ндіріс пен қ ызметтерге тү рліше ық пал етеді. Нарық қ атынастарына кө шу кезең інде ө ндірістегі мотивация қ ызметкердің нақ ты қ ажеттері мен мү дделеріне оның мә дениеті мен саналылығ ына негізделеді. Ық пал ету сипаты жө нінен барлық басқ ару ә дістерін 3 топқ а:

-материалдық себеп ә дістеріне

- ә леуметтік себеп ә дістеріне

- билік ету себептері ә дістеріне бө луге болады.

Осы топтардың ә рқ айсысы:

- оң ды себепті (ынталандыру)

- теріс себепті (жазалау, мә жбү р ету) қ амтиды.

Бұ л ә дістер жекелеген қ ызметкерлерге де ұ жымғ а да ық пал ету ә дістері болып табылады. Тә жірибеде таза себеппен жасалатын ық пал болмайды. Мә селен материалдық қ ажеттерді қ анағ атандыру ә леуметтік себептер ү шін база жасайды. Бірақ бұ л ық палдарды бө ліп алып жеке-жеке қ арауғ а болады.

Материалдық себептер мынандай ү ш тү рде:

- қ оғ амдық

- ұ жымдық

- жеке тү рде кө рінеді

Материалдық себептерге:

-материалдық жағ ынан ынталандыру

- кү штеу шаралары: айып салу, ө сім алу жә не басқ а да материалдық жазалар қ олдану жатады.

Билік ету себебі қ ызметкерді кез-келген жағ дайда қ имыл жасауғ а мә жбү р ету мү мкіндігіне негізделеді. Мұ ндай мү мкіндік мемлекеттің, қ оғ амның беделімен қ амтамасыз етіледі жә не тиісті кү штеу тұ тқ алары арқ ылы қ амтамасыз етіледі

Ық пал ету ү лгісі бойынша басқ ару ә дістері мыналар:

а) тура немесе тікелей ық пал етуге;

ә) міндеттер қ оюғ а;

б) ынталандыратын жағ дай жасауғ а бө лінеді.

Тура ық пал етуге басшының ешқ андай тү сініктеме бермей, егжей-тегжей нұ сқ ау тү рінде ө кім беруі тә н.

Міндет қ ою — сан қ ырлы ә діс, ө йткені міндеттердің тә птіштелу дә режесі ә ртү рлі болуы мү мкін. Бұ л қ азіргі басқ арудың негізгі типі.

Ынталандыратын жағ дай жасау басшылық тың мақ саттарына сай келетін жолды орындаушылардың ө здері таң дап алатын жағ дайда жеткізуге тиіс. Адамдағ ы жұ мыста бұ л ә дістің мү мкіндіктері шектеулі, ол ұ зақ мерзімді перспективағ а арналғ ан жалпы ық пал ету ә дісі болып табылады.

Халық шаруашылығ ы дамуының қ азіргі кезең інде басқ арудың экономикалық ә дістері зор маң ыз алып отыр.

Басқ арудың экономикалық ә дістерінің, мазмұ ны ең бек жә не материал шығ ындарын мейлінше аз жұ мсай отырып, мейлінше жақ сы ө ндірістік нә тижелерге жету мақ сатында қ ызметкерлердің экономикалық мү дделеріне нысаналы ық пал етуде болып табылады.

Ө ндірістік ұ жымдар мен жекелеген қ ызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұ тқ аларды (ө зіндік қ ұ н, пайда, бағ а, жалақ ы, материалдық кө термелеу қ орлары) пайдалану жолымен ық пал ету экономикалық ә дістер деп тү сініледі.

Экономикалық ә дістер орындаушыларғ а олардың экономикалық мү дделері арқ ылы жанама ық пал етудің пайдаланылуын кө здейді

Баскарудың экономикалық ә дістерінің негізгі мақ саты — кә сіпорынның коллективтті мен жекелеген қ ызметкерлері барынша белсенділік кө рсетуге ұ мтылатындай экономикалық жағ дайларды қ амтамасыз ету.

Экономиканы басқ аруды тү бірінен қ айта қ ұ руды жү зеге асыру жағ дайында қ арастырылып отырғ ан ә дістер ө ндіріс процестерін реттеу мақ сатында экономикалық тұ тқ алардың жиынтығ ын кең інен пайдалануды, ү немділікті (пайда, кіріс) материалдық нә тижелер жә не интегралдық кө рсеткіштер деп, ө ндірістік қ ызметке бағ а берудің басты ө лшемдерінің рө лін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың қ ұ ралдары мен ә дістерін таң дап алуда шаруашылық бө лімшелеріне жеткілікті дә режеде дербестік беруді кө здейді. Олар сонымен қ атар барлық экономикалық кө рсеткіштерді жақ сарту ісінде толық алғ ырлық кө рсетілуін қ ажет етеді. Экономикалық ә дістерінің бірнеше тобын бө ліп кө рсетуге болады. Олар:

- шаруашылық механизімі жә не онық қ ұ рылымы;

- ә леуметтік-экономикалық дамуды аймақ тық басқ ару;

- экономиканы дамытудағ ы индикативтік жоспарлауды пайдалану;

- мемлекеттік реттеудің ә дістері.

Осы кө рсетілген ә дістер тобына қ ысқ аша сипаттама беру қ ажет.

Шаруашылық механизмі — шаруашылық ты жү ргізудің қ ағ идаларына негізделген ә дісі. Бұ л шаруашылық механизмі ұ ғ ымы кез келген кә сіпорындардың залалсыз қ ызмет істеуінің мә нін ашып кө рсетеді. Шаруашылық механизмі ұ ғ ымына мұ ндай кө зқ арас кә сіпорындардың заң да белгіленген шең берде жұ мыс істеу ү шін жағ дай жасауды білдіреді.

Шаруашылық механизімі, басқ аша айтқ анда, ө ндірістік қ атынастар жү йесі, ө ндіргіш кү штер жә не қ ұ рамның қ ондырмасы арасындағ ы ө зара іс-қ имылдарды кө рсетеді деген сө з. Яғ ни шаруашылық механизмі ең алдымен ө ндірушілердің, содан соң тұ тынушылардың жә не жалпы қ оғ амның экономикалық мү дделерін ескере отырып, ә ртү рлі ө ндіріс процестерін жү зеге асыруғ а мү мікіндік береді. Ө йткені бұ л орайда негізгі элемент біріншісі ү шін залал шекпеу, екікшісі ү шін ө німді пайдалану тілегі, ү шіншісі ү шін салық алу мен гү лдену тілегі ө лшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғ алым тұ рғ ысынан алғ анда нарық тық мехнизмге ө те жақ ын деуге, ал іс жү зінде оларды бір-бірімен балауғ а болады.

Сондық тан экономикамыздың нарық тық қ атынастарга бет алуы іс жү зінде ең алдымен жақ а шаруашылық механизмін енгізілуіне байланысты. Бұ л орайда мыналарғ а:

- кә сіпорындардың залалсыз жұ мыс істеуіне;

- пайдасы жоқ дотациялардың тоқ татылуына;

- басқ алармен салыстырғ анда, ғ ылыми-техникалық прогресс

нә тижелерін енгізетін кә сіпорындардық экономикалық айқ ындамаларын кү шейтуге, яғ ни ғ ылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруғ а;

- ө ндіруші жө нінде де, тұ тынушы жө нінде де экономикалық

мү дде категорияларының пайдаланылуына;

- мемлекет арқ ылы қ оғ амның экономикалық айқ ындамаларын кү шейтуге;

- кә сіпорындардың шын мә нінде нә тижелі жұ мыс істейтін

ұ жымдарының тұ рмыс дең гейін кү рт кө теруіне жә не т. б. қ ол жеткізуге болады.

Сонымен қ алыпты ө ндіріс пен тұ тынуды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан шаруашылық механизмі нарық тық (рыноктық) механизмге ө тпей қ оймайды деген қ орытынды жасауғ а болады.

Шаруашылық механизмі нарық тық механизмге кө шетін нарық жағ дайында экономиканы басқ ару дегеніміз — қ оғ ам алдында тұ рғ ан мақ саттарғ а бағ ытталғ ан заң дар арқ ылы жә не экономикалық заң дарды мейлінше жақ сы пайдалану жағ дайында қ оғ амдық қ ондырманың мейлінше ұ тымды, экономикалық жағ ынан дұ рыс ық пал жасауы болып табылады. Мұ ндай кө зқ арас ғ ылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ жә не мақ сатқ а жету мү мкін емес екенін дә лелдейді. Тұ тынушы, ө ндіруші жә не қ оғ ам арасындағ ы ө зара іс- ә рекеттерді жү зеге асырудың механизмі басқ ару қ ұ рылымынан тыс ө мір сү ре алайды. Сондық тан мұ ндай қ ұ рылымдар қ ажет. Басқ арудан ең бек бө лінісінің формасын басқ ару қ ұ рылымы деп тү сіну қ ажет, ал бұ л фориа басқ арудың белгілі бір функцияларғ а бө лінуін баянды етеді Бұ л орайда басқ ару қ ұ рылымы элементтерімен жә не олардың байланыстарымен сипатталады.

Элементтерге:

- басқ ару қ ызметкерлері;

- басқ ару техникасы;

- басқ ару органдары жатады,

Басқ ару қ ызметкерлеріне басқ ару функциясының белгілі бір бө лігін орындайтын индивидтер (адамдар) жатады.

Басқ ару техникасына жататындар — басқ ару процесі ү шін қ ажетті ең бек қ ұ ралдарының жиынтығ ы.

Басқ арудағ ы жү йелілік кө зқ арас

Жү йелердің анық тамасы мен олардың қ асиеттері. Мемлекетті басқ арудың қ ұ рылымдық жү йелі-мақ саттық моделі. Нә тижелер мен тиімділік бойынша басқ ару.

Сонымен, ә дістер — басқ ару қ ызметінің мә ні жә не негізгі мазмұ ны болып табылады, ө йткені басқ ару міндеттері солар арқ ылы іске асырылады.

Жалпы тү рде алғ анда, басқ ару ә дістерін мынадай екі ү лкен топқ а бө луге болады;

а) бү кіл басқ ару жү йесіне жататындар (жалпы ә дістер);

ә) басқ ару жү йесінің жекеленген бө ліктеріне жататындар (шағ ын ауқ ымдағ ы ә дістер);

Басқ арудың жалпы ә дістері:

— кә сіпорын, бірлестік, экономикалық аймақ дең гейіндегі басқ ару қ ызметінің неғ ұ рлым нақ ты тә сілдеріне,

—министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің қ ызмет ә дістеріне;

-тү рлі дең гейдегі басшылардың ө з қ ызметінде қ оданатын ә дістеріне;

-белгілі бір басқ ару функцияларын іске асыру ә дістеріне бө лінеді.

Нақ ты ә дістер немесе жұ мыс стилі деп аталатын бұ л ә дістердің бә рі шағ ын сипатта болады, ө йткені олар қ айсыбір жекелеген басқ ару органына қ ызметкерге қ атысты.

Басқ ару теориясы мен ө ндірісті басқ арудың практикасы ү шін ең алдымен басқ ару ә дісінің проблемасына бү кіл қ оғ амдық ө ндірісте қ олдануғ а болатын жалпылама тү рде талдау жасау маң ызды.

Іс жү зіне басқ ару ә дістерінің;

-ө зінің мазмұ ны мен (олар қ андай басқ ару қ атынастарын білдіреді)

- мақ сатымен (қ андай обьективті заң дарын еіке асырудың қ ұ ралы екендігімен)

- қ ызмет мотивтерімен байланысымен (осы мотивтердің қ айсысын білдіреді)

- қ олдану фрмаларымен (дара, коллегиялық, ұ жымдық) ерекшеліктеріне сан алуан тү рлері қ олданлады.

Осы жү йеде ұ жымдарғ а жекелеген қ ызметкерлерге, тұ тас экономикалық жү йелерге белгілі бір басқ ару буынының алдына қ ойғ ан міндеттерді, соның ішінде;

-экономикалық

-ұ йымдық -ә кімшілдік

-ә леуметтік психологиялық міндеттерді жү зеге асыру ү шін ық пал жасауды мақ сат ететін ә дістер маң ызды орын алады.

Басқ ару ә дістері оқ шау емес, бірге пайдаланылады. Барлық басқ ару ә дістері бір-бірімен ө зара байланысты. Сонымен бірге ә дістердің ә рбір тобының ө зіне тә н ерекшеліктері, ө здерінің кө ріну формалары мен қ олданылу шең бері болады.

Басқ ару ә дістеріне талдау жасау кешенді кө зқ арасты ә дістің мазмұ ны оның бағ ытын жә не ұ йымдық формасын бө ліп кө рсетуді талап етеді.

Басқ ару ә дістері ө ндіріске тә н обьективті заң ғ а сә йкес келген жағ дайда басқ ару мақ саттарына жетуге мү мкіндік береді. Сонымен басқ ару ә дісі дегеніміз – обьективті заң ның талаптарын іске асырудың ә дісі. Басқ ару ә дісінің мазмұ ны обьективті заң дардың мазмұ нына байланысты.

Сонымен бір мақ сатқ а жету ү шін ә дістің жай ғ ана обьективті заң дардың талаптарына сай келу жеткіліксіз. Осы талаптарды ө ндіріс қ ызметкерлеріне ық пал ету ә дістеріне айналдырудың жолдарын табу қ ажет, ө йткені экономикалық процестер ө зінен ө зі ө ндіріс процесіне қ атысушылардың қ ызметінен тыс ө мір сү рмейді. Сондық тан басқ ару ә дісі оғ ан тү рткі болатын ә сердің мазмұ ны мен ғ ана емес, бағ ытымен де сипатталды.

Басқ ару ә дістері ө ндіріс пен қ ызметтерге тү рліше ық пал етеді. Нарық қ атынастарына кө шу кезең інде ө ндірістегі мотивация қ ызметкердің нақ ты қ ажеттері мен мү дделеріне оның мә дениеті мен саналылығ ына негізделеді. Ық пал ету сипаты жө нінен барлық басқ ару ә дістерін 3 топқ а:

-материалдық себеп ә дістеріне

- ә леуметтік себеп ә дістеріне

- билік ету себептері ә дістеріне бө луге болады.

Осы топтардың ә рқ айсысы:

- оң ды себепті (ынталандыру)

- теріс себепті (жазалау, мә жбү р ету) қ амтиды.

Бұ л ә дістер жекелеген қ ызметкерлерге де ұ жымғ а да ық пал ету ә дістері болып табылады. Тә жірибеде таза себеппен жасалатын ық пал болмайды. Мә селен материалдық қ ажеттерді қ анағ атандыру ә леуметтік себептер ү шін база жасайды. Бірақ бұ л ық палдарды бө ліп алып жеке-жеке қ арауғ а болады.

Материалдық себептер мынандай ү ш тү рде:

- қ оғ амдық

- ұ жымдық

- жеке тү рде кө рінеді

Материалдық себептерге:

-материалдық жағ ынан ынталандыру

- кү штеу шаралары: айып салу, ө сім алу жә не басқ а да материалдық жазалар қ олдану жатады.

Билік ету себебі қ ызметкерді кез-келген жағ дайда қ имыл жасауғ а мә жбү р ету мү мкіндігіне негізделеді. Мұ ндай мү мкіндік мемлекеттің, қ оғ амның беделімен қ амтамасыз етіледі жә не тиісті кү штеу тұ тқ алары арқ ылы қ амтамасыз етіледі

Ық пал ету ү лгісі бойынша басқ ару ә дістері мыналар:

а) тура немесе тікелей ық пал етуге;

ә) міндеттер қ оюғ а;

б) ынталандыратын жағ дай жасауғ а бө лінеді.

Тура ық пал етуге басшының ешқ андай тү сініктеме бермей, егжей-тегжей нұ сқ ау тү рінде ө кім беруі тә н.

Міндет қ ою — сан қ ырлы ә діс, ө йткені міндеттердің тә птіштелу дә режесі ә ртү рлі болуы мү мкін. Бұ л қ азіргі басқ арудың негізгі типі.

Ынталандыратын жағ дай жасау басшылық тың мақ саттарына сай келетін жолды орындаушылардың ө здері таң дап алатын жағ дайда жеткізуге тиіс. Адамдағ ы жұ мыста бұ л ә дістің мү мкіндіктері шектеулі, ол ұ зақ мерзімді перспективағ а арналғ ан жалпы ық пал ету ә дісі болып табылады.

Халық шаруашылығ ы дамуының қ азіргі кезең інде басқ арудың экономикалық ә дістері зор маң ыз алып отыр.

Басқ арудың экономикалық ә дістерінің, мазмұ ны ең бек жә не материал шығ ындарын мейлінше аз жұ мсай отырып, мейлінше жақ сы ө ндірістік нә тижелерге жету мақ сатында қ ызметкерлердің экономикалық мү дделеріне нысаналы ық пал етуде болып табылады.

Ө ндірістік ұ жымдар мен жекелеген қ ызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұ тқ аларды (ө зіндік қ ұ н, пайда, бағ а, жалақ ы, материалдық кө термелеу қ орлары) пайдалану жолымен ық пал ету экономикалық ә дістер деп тү сініледі.

Экономикалық ә дістер орындаушыларғ а олардың экономикалық мү дделері арқ ылы жанама ық пал етудің пайдаланылуын кө здейді

Баскарудың экономикалық ә дістерінің негізгі мақ саты — кә сіпорынның коллективтті мен жекелеген қ ызметкерлері барынша белсенділік кө рсетуге ұ мтылатындай экономикалық жағ дайларды қ амтамасыз ету.

Экономиканы басқ аруды тү бірінен қ айта қ ұ руды жү зеге асыру жағ дайында қ арастырылып отырғ ан ә дістер ө ндіріс процестерін реттеу мақ сатында экономикалық тұ тқ алардың жиынтығ ын кең інен пайдалануды, ү немділікті (пайда, кіріс) материалдық нә тижелер жә не интегралдық кө рсеткіштер деп, ө ндірістік қ ызметке бағ а берудің басты ө лшемдерінің рө лін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың қ ұ ралдары мен ә дістерін таң дап алуда шаруашылық бө лімшелеріне жеткілікті дә режеде дербестік беруді кө здейді. Олар сонымен қ атар барлық экономикалық кө рсеткіштерді жақ сарту ісінде толық алғ ырлық кө рсетілуін қ ажет етеді. Экономикалық ә дістерінің бірнеше тобын бө ліп кө рсетуге болады. Олар:

- шаруашылық механизімі жә не онық қ ұ рылымы;

- ә леуметтік-экономикалық дамуды аймақ тық басқ ару;

- экономиканы дамытудағ ы индикативтік жоспарлауды пайдалану;

- мемлекеттік реттеудің ә дістері.

Осы кө рсетілген ә дістер тобына қ ысқ аша сипаттама беру қ ажет.

Шаруашылық механизмі — шаруашылық ты жү ргізудің қ ағ идаларына негізделген ә дісі. Бұ л шаруашылық механизмі ұ ғ ымы кез келген кә сіпорындардың залалсыз қ ызмет істеуінің мә нін ашып кө рсетеді. Шаруашылық механизмі ұ ғ ымына мұ ндай кө зқ арас кә сіпорындардың заң да белгіленген шең берде жұ мыс істеу ү шін жағ дай жасауды білдіреді.

Шаруашылық механизімі, басқ аша айтқ анда, ө ндірістік қ атынастар жү йесі, ө ндіргіш кү штер жә не қ ұ рамның қ ондырмасы арасындағ ы ө зара іс-қ имылдарды кө рсетеді деген сө з. Яғ ни шаруашылық механизмі ең алдымен ө ндірушілердің, содан соң тұ тынушылардың жә не жалпы қ оғ амның экономикалық мү дделерін ескере отырып, ә ртү рлі ө ндіріс процестерін жү зеге асыруғ а мү мікіндік береді. Ө йткені бұ л орайда негізгі элемент біріншісі ү шін залал шекпеу, екікшісі ү шін ө німді пайдалану тілегі, ү шіншісі ү шін салық алу мен гү лдену тілегі ө лшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі ғ алым тұ рғ ысынан алғ анда нарық тық мехнизмге ө те жақ ын деуге, ал іс жү зінде оларды бір-бірімен балауғ а болады.

Сондық тан экономикамыздың нарық тық қ атынастарга бет алуы іс жү зінде ең алдымен жақ а шаруашылық механизмін енгізілуіне байланысты. Бұ л орайда мыналарғ а:

- кә сіпорындардың залалсыз жұ мыс істеуіне;

- пайдасы жоқ дотациялардың тоқ татылуына;

- басқ алармен салыстырғ анда, ғ ылыми-техникалық прогресс

нә тижелерін енгізетін кә сіпорындардық экономикалық айқ ындамаларын кү шейтуге, яғ ни ғ ылыми-техникалық прогрестің енгізілуін ынталандыруғ а;

- ө ндіруші жө нінде де, тұ тынушы жө нінде де экономикалық

мү дде категорияларының пайдаланылуына;

- мемлекет арқ ылы қ оғ амның экономикалық айқ ындамаларын кү шейтуге;

- кә сіпорындардың шын мә нінде нә тижелі жұ мыс істейтін

ұ жымдарының тұ рмыс дең гейін кү рт кө теруіне жә не т. б. қ ол жеткізуге болады.

Сонымен қ алыпты ө ндіріс пен тұ тынуды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан шаруашылық механизмі нарық тық (рыноктық) механизмге ө тпей қ оймайды деген қ орытынды жасауғ а болады.

Шаруашылық механизмі нарық тық механизмге кө шетін нарық жағ дайында экономиканы басқ ару дегеніміз — қ оғ ам алдында тұ рғ ан мақ саттарғ а бағ ытталғ ан заң дар арқ ылы жә не экономикалық заң дарды мейлінше жақ сы пайдалану жағ дайында қ оғ амдық қ ондырманың мейлінше ұ тымды, экономикалық жағ ынан дұ рыс ық пал жасауы болып табылады. Мұ ндай кө зқ арас ғ ылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы стимулдар жоқ жә не мақ сатқ а жету мү мкін емес екенін дә лелдейді. Тұ тынушы, ө ндіруші жә не қ оғ ам арасындағ ы ө зара іс- ә рекеттерді жү зеге асырудың механизмі басқ ару қ ұ рылымынан тыс ө мір сү ре алайды. Сондық тан мұ ндай қ ұ рылымдар қ ажет. Басқ арудан ең бек бө лінісінің формасын басқ ару қ ұ рылымы деп тү сіну қ ажет, ал бұ л фориа басқ арудың белгілі бір функцияларғ а бө лінуін баянды етеді Бұ л орайда басқ ару қ ұ рылымы элементтерімен жә не олардың байланыстарымен сипатталады.

Элементтерге:

- басқ ару қ ызметкерлері;

- басқ ару техникасы;

- басқ ару органдары жатады,

Басқ ару қ ызметкерлеріне басқ ару функциясының белгілі бір бө лігін орындайтын индивидтер (адамдар) жатады.

Басқ ару техникасына жататындар — басқ ару процесі ү шін қ ажетті ең бек қ ұ ралдарының жиынтығ ы.