Аймақтық бағдарламалар 3 страница

. Аймақ тық экономика мен басқ арудың теориялық негіздері. И .Тюненнің ауыл шаруашылық штандорт теориясы. Экономиканы кең істіктік орналастыру, ел экономикасы аумағ ында ө ндіргіш кү штерді тиімді орналастыру кө птеген ғ алымдардың ең бектерінде жарық кө рді. Шаруашылық ты кең істіктік ұ йымдастырудың қ алыптасуы неміс экономисі Й. Тюненнің 1826 жылы баспағ а шық қ ан «Изолированное государство в его отношении к сельскому хозяйству и национальной экономики» атты ең бегінен бастау алды десек қ ателеспейміз. Тюнен ө з ең бегінде аумағ ында бір орталық қ аласы бар экономикалық тұ йық мемлекет ішінде ауылшаруашылық ө німдері ө ндірісін тиімді орналастыру моделін қ арастырғ ан, оның ойынша бү кіл ел ішіндегі жалғ ыз ө ткізу нарығ ынан (Қ аладан) ө ндіріс ошақ тары неғ ұ рлым алшақ орналасса транспорт шығ ындары да соғ ұ рлым жоғ ары болады, сә йкесінше кез-келген ө німнің бағ асы сол ө німді нарық қ а тасымалдауғ а кеткен шығ ындар есебінен ішкі экономикалық кең істікте ә р алуан. Тюнен ө з ең бегінде ауыл шаруашылығ ын орналастырудың белдеулік схемасын жасады, схеманың мә ні- транспорттық тасымалдау шығ ыны тө мен болуы ү шінқ алада негізгі сұ ранысқ а ие, ө німділігі жоғ ары ө німдерді ө ндіру саласы қ алағ а максималды жақ ын орналасуы шарт.

А.Вебердiң ө неркә сiптiк штандорт теориясы. Неміс ғ алымы А.Вебер 1909 ж. шық қ ан «О размещении промышленности-чистая территория штандорта» атты ең бегінде Лаунхард пен Тюненнің транспорттық шығ ындарды минимизациялау ілімін қ олдай отырып кә сіпорынды ұ йымдастырғ анда сондай-ақ ө ндірістің жалпы шығ ындарын минимизациялауды ұ сынды. Экономикалық пайданы басты назарда ұ стағ ан Вебер ө німдерді тек ө ндіруде ғ ана емес, сонымен бірге нарық та жоғ ары бағ амен ө ткізу де маң ызды, сол себепті ө ндіріс орнын кез-келген тиімді нү ктеде ұ йымдастыру мү мкіндігін ұ сынды. Вебердің ойынша негізгі 3 фактор ө ндірістің орналасу орнын айқ ындайды: шикізат шығ ындары; транспорт шығ ындары; жұ мыс кү ші шығ ындары. Жоғ арыдағ ы 3 фактордың негізінде ө ндіріс орнының минималды шығ ынғ а ие фактор бағ ытына бейімделу процесі автоматты тү рде жү зеге асады.

В. Лаунхардттың ө неркә сіптік кә сіпорынның рационалды штандорты. В.Лаунхард 1882 жылы шық қ ан «Шикізат кө здері мен ө ткізу нарығ ына қ атысты жеке ө неркә сіп орнын кең істіктік орнластыру» ең бегінде Тюнен сияқ ты басты фактор етіп транспорт шығ ындарын алады, ө зінің локациялық ү шбұ рыш схемасында ө неркә сіп орнына тасымалдау процесінде ең минималды кө рсеткішке ие шикізат орнына жақ ын жерден зауыт салу мү мкіндігін ұ сынғ ан.А.Лештің шаруашылық ты кең істі ұ йымдастыру туралы ілімі. В.Кристаллер 1983 жылы шық қ ан «Оң тү стік Германиядағ ы орталық орындар» атты ең бегінде орталық орындар мә нін ашқ ан, оның ойынша экономикалық орталық орындар тауарлар мен қ ызметтер ө ндіріп қ ана қ оймай, жақ ын аймақ тарды да қ амтамассыз етуі керек. Кристталлердің ұ сынысы бойынша кү нделікті тұ тыну тауарлары барлық аймақ тарда ө ндірілуі шарт, екінші ретті тұ тыну тауарлары негізінен қ алаларда ө ндірілуі шарт. А.Смит, Д.Рикардо ең бектерінде аймақ тардың ө ндірістік мамандануы мен аймақ аралық сауда теориясы жарық кө рді, мә ні-халық аралық, аймақ аралық саудағ а қ атысушылар негізінен нарық қ а абсолютті маманданғ ан салаларының ө німдерін ұ сынғ аны дұ рыс, себебі мамандану дең гейі неғ ұ рлым жетік болса, соғ ұ рлым кө ршілес елдер мен аймақ тарды ө з тауарларымен қ амтамассыз етіп максималды пайда табу мү мкіндігі жоғ ары.

Аймақ тың экономикалық ә луетi (потенциал) жә не оны бағ алау

Аймақ тық ә леуеттің негізгі қ ұ раушылары: қ ұ рылым, дамытудың кө рсеткiштерi. Табиғ и - экологиялық ә леует. Ресурстық -ө ндiрiстiк ә леует. Ең бек ә луеті. Заң дылық, қ ағ идалар жә не ө ндiргiш кү штердiң орналастыруының факторлары. Мамандандыру жә не кешендi дамытудың мә ні. Салааралық ө зара ә рекеттесулер. Аймақ тың орталық пен, ө зге аймақ тар жә не сыртқ ы ә леммен экономикалық байланыстары.

Республиканың қ азіргі экономикалық кең істігі ә леуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше мә селелермен сипатталатын ә р тү рлі аумақ тарды қ амтиды. Осы тұ рғ ыдан алғ анда жә не аймақ тардың мамандандырылу қ ағ идасына сә йкес республика аймақ тарын тө рт топқ а бө луге болады.

- шаруашылық тарының қ ұ рылымы экспортқ а бағ ытталғ ан;

- индустриялық дамығ ан;

- агроө неркә сіптік;

- дағ дарыстық.

Бірінші топ – стратегиялық сипаттағ ы минералды ресурстардың айтарлық тай қ орларын иеленетін жә не ғ ылми-ө ндірістік ә леуетінің қ арқ ынды дамуына жеткілікті мү мкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақ тарының экономикалық - ә леуметтік артта қ алуымен, экологиялық жағ дайларының нашар болуымен ерекшеленетін аймақ тар. Бұ л аймақ тарғ а Қ азақ станның экономикасын дағ дарыстан шығ ару жә не тұ рақ тандырудың рө лі беріледі. Осы аймақ топтары ү шін тө мендегідей мә селелер кешенін шешу қ ажет деп атап кө рсетуге болады:

- минералдық шикізат жә не кө мірсутек шикізаттарын кешенді ө ндірумен ө ң деудің жаң а технологияларын енгізу негізінде стратегиялық щикізат тү рлеріне бай жерлерді интенсипті игеру;

- отандық жә не шетелдік инвесторлар ү шін қ олайлы инвестициялық климатты анық тайтын жә не ә лемдік стандартқ а жауап беретін жоғ ары дамығ ан ө ндірістік, ә леуметтік жә не нарық тық инфрақ ұ рлымдарды қ ұ ру;

- ауылдық аумақ тарының дамуындағ ы «жинақ талғ ан» кү рделі мә селелерді (ә леуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.

Екінші топқ а- ауыр индустрия салаларына нақ ты маманданғ ан, жоғ ары техногиялық ғ ылыми жетістіктер қ ажетсінетін ө нріс қ ұ ру ү шн қ олайлы экономикалық жағ айлары жә не жоғ ары ғ ылми-ө ндісті ә леуеті бар, негізінен қ аржылық ресурыстармен ө зін-ө зі қ амтамасыз ете алатын аймақ тар жатады.

Бұ л аймақ тарды дамытуда шешуді талап ететін мә селелер қ атарына тө мендегілерді жатқ ызуғ а болады:

- шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық ә леуетті қ алыптастыру;

- жаң а ғ ылымды қ ажетсінетін ө німдер шығ аруды ұ йымдастыру, жаң а технологиялар негізінде қ ұ рал-жабдық тар мен машиналар, элоктроника қ ұ ралдары, автомобиль қ ұ рлысы жаң а материялдар, лазер технологиясын дамыту;

- нарық тық инфрақ ұ рлымды дамытуды жеделдету.

Ү шінші топ- ауыл шаруашылығ ына маманданғ ан агроө неркә сіптік кешенді аймақ тар. Бұ л топтағ ы аймақ тар ү шін халық тың жұ мысбастылығ ын қ амтамасыз ету жә не жаң а жұ мыс орындарын ашу мақ сатында ауыл шаруашылығ ы мен оғ ан сабақ таса дамитын салаларда шағ ын жә не орта бизнесті дамыту қ ажет.

Олардың ә леуметтік-экономикалық дамуын тұ рақ тандыру ү шін келесідей мә селелер ө з шешімін табуы тиіс:

- ауыл шаруашылық ө німдерін ө ндіру ү шін тимді мамандандыруды жү зеге асыру;

- ауыл шаруашылық ө німінің жоғ ары сапалылығ ын жә не экспорттық ә леуетінің ө суін қ амтамасыз ететіндей ө ндірістік ү рдістерге жаң а технология мен техникаларды енгізу жә не пайдалану,

- тұ тыну нарығ ын тепе-тең тү рде дамыту мақ сатында, тұ тыну заттарын ө ндіретін ауыл шаруашылығ ының жә не ө неркә сіп салаларының материялдық -техникалық базасын нығ айту, міндетті тү рде ө ндірістік жә не ә леуметтік инфрақ ұ рылымдарды қ ұ ру.

Тө ртінші топқ а- қ ысылшаң (экстремльный) табиғ и-климаттық, ә леуметтік- экономикалық жә не техника - технологиялық жағ дайдағ ы, шаруашылық тың салалық қ ұ рлымы ұ тымды емес дағ дарыстық аймақ тар, сонымен қ атар экологиялық дағ дарысқ а ұ шырағ ан аудандар жатады. Бұ л аймақ тарда жинақ талғ ан мә селелерден «арылу» ү шін мемелекеттік реттеудің нақ ты шаралары қ ажет. Сонымен бірге осы топтағ ы аймақ тардың дамуы ү шін шешілуі тиіс мә селелер келесідей:

- экологиялық дағ дарыстың терең деу ү рдісінің алдын алу;

- осы аймақ тарда тұ ратын халық тардың ө мір сү ру сапасын жә не дең гейін кө теру ү шін материялдық негіз қ ұ ру жө нінде нақ ты шаралар қ абылдау;

- қ оршағ ан табиғ и ортасы адамдардың денсаулығ ына ө те қ ауіпті ауылдық аймақ тардан, кіші жә не шағ ын қ алалардан жә не басқ ада тұ рғ ылық ты жерлерден республикамыздың басқ а аймақ тарына орын ауыстырғ ысы келетін халық тар ү шін қ ажет жағ дайлар жасау;

- шетелдік техникалық жә не гуманитарлық кө мектерді тарту жә не оларды тиімді пайдалану.

Аймақ тағ ы дағ дарыстың нақ ты белгілері мынадай:

- ө ндіріс қ арқ ынының тө мендеуі;

- халық тың ө мір сү ру дең гейінің тө мендеуі (жан басына шақ қ андағ ы табыстың тө мендігі);

- жұ мысбастылық қ а қ атысты жағ ымсыз тенденциялардың етек алуы (жұ мыссыздық тың жоғ ары дең гейі);

- демографиялық, экологиялық, ә леуметтік қ ызыметтер кө рсету саласындағ ы мә селелердің кү шеюі жә не т.б.

Аймақ тар дамуның (дамымауының) негізгі себептері мен міндеттері.

Мемлекеттегі ә рбір аймақ ө зімен- ө зі жеке дами алмайды, ө йткені басқ а аймақ тардың дамуына зиянын тигізбес ү шін оның ерекшеліктері де ескерілуі керек. Сондық тан да экономиканы мемлекеттік реттеу жү йесіндегі аймақ тық саясаттың маң ызы ерекше. Мемлекет ә рбір аймақ ү шін бағ дарлама дайындап, сол бойынша ә рбір аймақ ө зінің даму бағ ытын жү зеге асырады. Мемлекет аймақ тық саясатты қ алыптастыру ү шін еліміздің территориясы бойынша себептерді кө рсету қ ажет. Оларғ а тө мендегілерді жатқ ызуғ а болады:

- еліміз аймақ тарының табиғ и - климаттық жағ дайының айырмашылығ ы;

- аймақ тың ө німділігін анық тайтын табиғ и ресурстарды пайдалану бағ ыты, саласы жә не ауқ ымы. Бұ л тек ауылшаруашылық, пайдалы қ азбаларды игеру ғ ана емес, ө неркә сіпті орналастыру жағ дайын жағ дайына жә не халық тың ө мір сү ру жағ дайын ұ йымдастыруғ а да ә сер етеді;

- аймақ тың орналасуының «кү рделі» жағ дайы, соның ә серінен шығ ындар артып, бағ аның ө сіуі байқ алады. Бұ л аймақ тың кө лік жә не байланс қ ызметтерінің дұ рыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ық пал етеді;

- инновация енгізу жағ ынан артта қ алуы, ө ндірістің ескі қ ұ рылымы;

- елдің экономикалық даму тенденциясы;

- тауар ө ндірісіне ә сер ететін технологиялық даму сатысы;

- институционалдық факторлар: жалпы жә не аймақ тық саясаттың нысандары, саяси жағ дайды, аймақ тың даму тарихы т.б.;

-орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, кө лік жү йесі, ө ндірістік алаң дардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жү йелерімен қ амтамасыз етілуі, ө ндірістік инфроқ ұ рылым;

- ә леуметтік мә дени факторлар. Урбанизация дең гейі, халық тың білім дең гейі, ғ ылыми орталық тардың бар болуы жә не т.б.;

- орталық пен жү ргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақ тық ерекшеліктердің есепке алынбауы;

- орталық пен аймақ тар арасындағ ы ө кілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу ү рдісінің толық тай аяқ талмауы.

Аймақ тар экономикасын мемлекеттік реттеу - еліміздің жә не оның жекеленген аймақ тарының экономикалық жағ дайын қ амтамасыз етуге қ ойлғ ан мақ саттарғ а жетуді кө здейтін мә селелерді шешуге бағ ытталуы керек. Ал, аймақ тық саясаттың мә ні - жалпы ұ лттық мақ саттарғ а жету ү шін аймақ тық дамуды тиімді басқ ару болып табылады.

Қ азақ стан ү шін аймақ тық даму мақ саттары ретінде тө мендегілерді атауғ а болады:

1. Ә рбір аймақ тағ ы халық тың тұ рмыс-жағ дайының дең гейін тең естіру.

2. Дағ дарыстық аймақ тарды қ ұ рлымдық қ айта қ ұ ру. Бірінші мақ саттан айырмашылығ ы тең естіру саясаты жалпы барлық мемелекет ү шін жү ргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағ дарыстық аймақ тарды қ ұ рлымдық қ айта қ ұ ру тек ірі, жалпы мемелекттік бағ дарлама кө мегімен жү зеге асырылады, кейбір аймақ тарда аталмыш міндетті орындау ү шін қ ажет ресурыстардың жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қ алғ ан аумақ тарды - даму дең гейі жоғ ары аймақ тардың қ атарына жеткізу, бірақ мү ндай жағ дайлар халық қ а ө з зардабын тигізбеуі тиіс.

3. Аймақ тардың кешенді дамуын жеке аймақ тық мақ саттармен ұ штастыру.

4. Тұ рақ ты экономикалық ө суді қ амтамасыз ету.

Арнайы экономикалық аймақ тар аймақ тық саясаттың қ ұ ралы ретінде