Дәріс 1. Кіріспе 4 страница

Осы екі субстанцияны қ арама-қ арсы деп тапсақ, онда адамның ойы мен дене қ ызметінің таң қ аларлық келісімді іс ә рекетін қ алай тү сіндіруге болар еді?.Бұ л қ иын сұ рақ. Ә рине дене ө здігінен жанда ө згеріс тудыра алмайды. Жанда ө здігінен денеге ө згеріс енгізуге қ абілетсіз.

Дегенменде дене жанда жү ріп жатқ ан процестердің даму бағ ытына, жанда денедегі жү ріп жатқ ан процестерге ық пал ете алады. Олардың бір біріне ә серін Декарт адамның сопақ ша миы арқ ылы тү сіндірмек болғ ан.

Декарт осығ ан қ анағ аттанбай, бір біріне қ арама-қ арсы екі субстанцияның адам қ ызметіндегі байланысын тү сіндіру ү шін қ ұ дайдың мистикалық функциясына жү гінеді. Екі субстанцияның арасындағ ы ү йлесімді байланысты қ ұ дай «тү сіндіреді». Қ ұ дай ұ ғ ымы адам санасындғ ы «туа біткен» ұ ғ ым, ақ иқ ат.

Ә рине Декарт, адамдағ ы ө згерістер мен байланыстарды тү сіндіруде қ ұ дайғ а сү йенеді. Сонымен бірге, Декарттың мына сө здеріне назар аударалық: «Осы ө згерістерді, менің тү сінуімше, тек қ ұ дайдың ә рекетіне телуге болмайды, ө йткені ол тіпті-де ө згермейді. Сондық тан, мен оны табиғ атқ а телимін.Осы ө згерістердің орындалар тә ртібін, мен табиғ ат заң дары деп атаймын.» Қ ұ дай дү ниеде ешқ андай ғ ажайып іс істемейді Табиғ ат заң дарына, қ ұ дай қ олын сұ қ пайды. Дү ние осы қ алпында жаралғ ан жоқ, жә не оның ары қ арай дамуына қ ұ дайдың қ атысы жоқ. Міне Декарттың осы ойларын адам табиғ аты туралы тұ жырымдарын саралағ анда естен шығ армауымыз керек.

Декарттың «қ остекті»(дуализм) философиясына голланд философы Бенедикт Спиноза (1632-1677) «біртекті» субстанцияғ а негізделген жү йені қ арсы қ ояды. Біртекті субстанцияның екі атрибуты (мә ң гі айырылмас қ асиет) бар. Олар кең істікке таралғ андығ ы (созылмалылығ ы) жә не ойлауғ а қ абілеттілігі. Осы екеуінсіз субстанция мү мкін емес. Субстанияны ешкім жаратпағ ан, оның себебі ө зінде, сондық тан Спиноза оны қ ұ дай немесе табиғ ат деп атайды. Қ ұ дай табиғ аттан жоғ ары емес, ол онымен бірге қ абысқ ан. Субстанция шексіз, ал дү ниеде шегі бар заттарды, қ ұ былыстарды Спиноза «модус» (тү рлі кү штер) деп атайды. Модустар арқ ылы субстанция кө рініс табады. Адам субстанияның модусы, жанмен тә ннің тұ тас бірлігі, табиғ аттың шағ ын бө лшегі. Табиғ и заң дылық қ а бағ ынғ ан адамның дене қ ұ рылысынан субстанцияның бірінші қ асиетін кө рсек, ал іс ә рекетінен екінші қ асиетін, яғ ни ойлауғ а қ білеттілігін табамыз.Адам табиғ аттың айырылмас шағ ын бө лшегі бола тұ ра осы екінші қ асиетімен саналы қ ызметке икемділігімен ерекшеленеді.

Адам жаны мен тә ні біртұ тас, бір біріне сай, бірақ осы тұ тастық тың айғ ағ ы дене.

Жан, рух қ ашанда болмасын оқ шау ойлардың, идеялардың жиынтығ ы. Жанның ең жақ ын объектісі- ө зінің денесі. Осыдан жанғ а Спиноза «тә ннің идеясы» деп анық тама береді. Жанның осы қ асиеті оның енжарлығ ын, денеден тә уелділігін кө рсетеді. Сонымен бірге жан тек ө зінің денесін сезіп қ оймайды ол ө зінің оқ шау ойларын, идеясында тү сінеді.

Осы жағ ынан адам жанының парасаттылығ ын белсендіілгін байқ аймыз.

Адам жанының осы қ асиеті оны субъект дә режесіне кө тереді. Ә рине Спиноза ойлауды денедегі жү ріп жатқ ан процестермен тығ ыз байланыста жә не соғ ан тә уелді деп біржақ ты қ арапайым шешімге тоқ талмағ ан. Ол тә н мен жанның сапалық ерекшеліктерін айыра білген.

Барлық адамдар табиғ аттың бө лігі ретінде соның ық палында болатыны даусыз. Осы ық палдың адамның ішкі дү ниесіне ә сері қ андай?

Спинозаның адам туралы іліміндегі басты проблемалардың бірі-ол адамның еркі, бостандығ ы.

Декарт адамның еркін, ақ ылдан кең ұ ғ ым деп қ арастырғ аны белгілі. Адамның жаны тұ тас субстанция болмағ андық тан, қ айта ә ртү рлі оқ шау (дискретті) ой-идеялардан қ ұ ралғ андық тан онда ондай ерекше қ асиет болуы мү мін емес. Адам еркінің бостандығ ы бар деп тү сіну қ ате пікір дейді Спиноза. Емшек емген сә би ө з еркімен ана сү тін сұ райды, немесе қ орқ ақ ө з еркімен қ ашып қ ұ тылмақ деп тү сіну дұ рыс емес. Адам ө зінің ық ыласын білгенімен, соның астарында не жатқ анын, қ андай себеп ық ыласты тудырғ анын біле бермейді.

Шындық қ а жү гінсек, ерік деп жү ргеніміз жалпы ұ ғ ымдар жеке ойлар мен идеялардың жиынтығ ы. Осы ойлардың ә рқ айсысын жеке алып қ арасақ олардың жетілмеген жартылай ақ иқ ат екендігін немесе жалғ ан екендігін байқ ар едік. Осыны адамдар біле бермейді де ә бден толысқ ан ақ иқ атпен қ аруланғ ан ерік бостандығ ы бар деп сенеді.

Сондық тан, ерік бостандығ ы жоқ, ө йткені сол жанның ерекше қ асиеті деп жү рген еріктің ө зі де жоқ. «Ерік пен ақ ыл...бірдей», -дейді Спиноза. [6] Адам дү ние тү зілісінің заң дылығ ына бағ ынғ ан «табиғ аттың шағ ын бө лігі». Адам осы жағ дайда, ө зінің тіршілігін сақ тап, қ орғ ап қ алуғ а тырысады.

Ол кү йзеліп толқ иды, қ обалжиды ө зінің (эмоциялық) кө ң іл-кү йге бағ ынышты ө мірін қ ұ райды. Оны Спиноза аффект деп атады.

Аффект адам жанының тү рлі идеяларғ а, ойларғ а толы жағ дайы. Осы аффектілерге байланысты адам тә нінің іс-ә рекетте қ абілеттілігі бірде жоғ арылап, бірде тө мендейді. Декарттан соң, «Этиканың» авторы да адам қ ұ штарлығ ының шым-шытырық дү ниесін талдап реттеу керектігіне мә н берген. Адамғ а ә сер етер аффектілердің негізгі тү рлерін Спиноза қ ұ марлық тан бастайды. Қ ұ марлық тә нмен байланысты болғ андық тан оның тазалығ ын, жалпы тіршілігін сақ тап қ орғ айды. Оны жан сезіп қ ұ марлық ты ық ыласқ а аударады. Оны екеуінен басқ а негізгі аффектілер қ атарына қ уаныш жә не қ айғ ы жатады. Осы аффектілер адамның санасын басып тежейді. Аффект--қ ұ штарлық тың алдындағ ы дә рменсіздікті Спиноза қ ұ лдық деп атайды. Адам қ ұ штарлық тың қ ұ лы. Осы пайымдаулармен Спиноза адам бостандығ ын жоқ қ а шығ арды деп айтуғ а болар еді. Бірақ осы пікір Спинозаның ақ ырғ ы сө зі емес. Адамның аффекттің шырмауынан қ ұ тылып бостандық қ а жетуге мү мкіндігі бар. Ол ү шін сезімге емес парасатты-интуитивті танымғ а сү йену керек. Осының нә тижесінде адам енжар аффект-қ ұ штарлық ты бұ ғ аулап ақ ыл-парасатпен қ аруланғ ан белсенді аффект-қ имылғ а кө шеді. Спинозаның пікірінше адам еркінің бостандығ ы тек қ ажеттіліктен шығ ады. Қ ажеттілікке бағ ына, икемделе отырып бостандық қ а жетуге болады.

Спиноза осы пайымдаулрында адамның бостандығ ын табиғ и, ә леуметтік жағ дайлармен байланыстыра алмағ андық тан тү бегейлі шеше алмағ ан.

Томас Гоббс (1588-1679) – ағ ылшынның философиялық жү йе (система) жасағ ан кө рнекті ғ алымы. Оның ық ыласының адам мә селесіне ауғ аны соншалық адам туралы кө птеген ең бектер жазды. “Дене жө нінде”, “Адам жө нінде”, “Азамат жө нінде”, “Левиафан” жә не тағ ыда басқ а шығ армалары ғ ылыми қ ауымғ а белгілі.

Гоббстің ілімі бойынша тіршілікте талас тудырмайтын растық (реальность) ол – дене. Дененің бар екендігін ғ ылыми ұ ғ ымдар арқ ылы танып білеміз. Философияның айналасатын пә ні де осы дене.

Адамды басқ а табиғ и денелер сияқ ты денеден тұ рады. Сонымен бірге адам тек қ ана табиғ и, физикалық дене емес оғ ан қ оса ол рухани тіршілік иесі. Ал рухты қ алай тү сінү ге болады? Т. Гоббс денесіз рух бар дегенді мойындамайды. Рух деген сө з, біздің тү сінігімізше, табиғ и дене, жұ қ алығ ы соншалық, біздің сезімдерге ә сер етпейді, бірақ кең істікті толтырғ ан. Адам рухани тіршілік иесі ретінде жасанды денелерді, мә дениетті тудырушы. Мемлекет те жасанды дене.

Адам ө мірі Гоббстің пайымдауынша механикалық заң дылық қ а бағ ынады, ө йткені ө мір дегеніміз тек мү шелердің қ озғ алысы. Қ оғ ам алып механизм, ал адам – оның қ арапайым бө лшегі. Барлық адамдар жаратылысынан бірдей тең, қ абілеттері де жә не мү мкіндіктері де бірдей. Сонымен қ атар адамдарда қ атігез бен ө зімшілдік басым. Осы қ асиеттері жануарлармен жақ ындастырады, ө йткені «адамдар жаратылысынан сараң, қ орқ ақ, ашушаң жә не басқ а да хайуандық қ ылық қ а ү йір». Олардың іздегені - ө з басының қ амы. Сондық тан адамдар бір-бірін кө ре алмай жауласады. Адамның ық ыласы аумалы- -тө кпелі, тұ рақ сыз. Тұ рақ сыздық адамдардың арасындағ ы қ арым-қ атынастарды тә ртіпке салып, кө мектесетін қ ұ қ туралы ғ ылыми ілім жасауғ а кедергі жасайды. Осы ілімдерді «тынбай қ аламмен де, семсермен де жоқ қ а шығ аруда, ал сызық тар мен фигуралар туралы ілімдер талас тудырмайды, ө йткені кейінгі ілімнен туғ ан ақ иқ ат адамдардың мү ддесінен тиіспейді… Мен кү мә ндә нбаймын, - дейді. Т. Гоббс, - егер ү ш бұ рыштың ү ш бұ рышы квадраттың екі бұ рышына тең деген ақ иқ ат біреулердің бидік қ ұ қ ына немесе билігі жү ріп тұ рғ андардың мү ддесіне қ айшы келсе… геометрия іліміне таласпаса да, бірақ геометрияның барлық кітаптарын жағ ып тынар еді». [7]

Философтың шығ армаларында адамның табиғ и жә не рухани қ ырларының ара қ атынасы туралы мә селе қ ойылып талқ ыланғ ан. Адам табиғ ат қ оректену, қ озғ алу, кө бею, сезім арқ ылы сияқ ты табиғ и қ абілеттері мен кү штерден қ ұ ралғ ан. Осымен қ атар адамдарда тә рбие арқ ылы қ алыптасқ ан рухани қ абілеттер бар. Олардың қ атарына Т. Гоббс танымдық, қ оғ амдасып ө мір сү руге икемділік қ абілеттерін жатқ ызады. Рухани қ абілеттердің адам болмысының ә леуметтік жағ дайымен байланыстылығ ын Т. Гоббс жақ сы тү сінген.

Адамдардың жануарлардан артық шылығ ы ақ ылымен тілінде. Сондық тан олар бір-бірімен жауласып, ө мір сү рудің зияндығ ын тү сінеді. Ойлана келе, адамдар арасындағ ы қ атынастарды реттеп, жалпығ а бірдей тә ртіп орнатып, бейбіт ө мірді қ амтамасыз ететін мемлекет қ ұ руғ а келісімге келеді.

Қ оғ амдық келісімнің нә тижесінде мемлекет – ұ лы Левиафан пайда болады.

Мемлекет (баршаның ортақ денесі) қ ұ рылғ аннан кейін адамдар бірігуге мә жбү р болады. Шындығ ында, олар тобыр кү йінде қ алып, ә р кім ө зінің қ ара басының мү ддесін ойлайды.

Дегенмен де, басқ аның мү ддесіне қ ол сұ қ пау керек екенін мойындайды. Мемлекет бейбіт ө мірді кү шпен қ амтамасыз етеді. Адамдар жаратылысынан тең болғ андық тан мә ң гі ө згермейтін «табиғ и заң ғ а» бағ ынады. «Табиғ и заң» келісімді ө мірдің ұ йтқ ысы. Мемлекет адамдарды ең бек етуге, мейірімділікке, ұ қ ыптылық қ а, баулуғ а кү ш салады. Осығ ан қ арамастан, адам мемлекеттің билігі жү рмейтін жағ дайларда сол бұ рың ғ ы ә детіне басады. Осыдан Гоббс адам туралы жә не қ оғ амдық қ ұ былыстар туралы механикалық кө зқ арастың аясынан шығ а алмағ ан деп айтуғ а болады. Солай десек те, Т. Гоббс адам парасатына сенді. Адамдар арасындағ ы қ атынастарды реттеудің жолын қ ұ дайдан емес, кү нделікті ө мір тә жірибесінен, мемлекеттен іздеді.

ХVII ғ асырдың екінші жартысында Англия Еуропаның саяси-философиялық дамуына кү шті ық пал етті. Ә сіресе, XVIII ғ асырдың бірінші жартысында Францияда ағ ылшындар Локкпен, Ньютонның идеяларынан нә р алғ ан ағ артушылар қ озғ алысы кең жайылды. Ағ артушылық дә уірдегі ойшылдар прогресске, адам ақ ылының мү мкіндігіне сенді.

Ағ артушылық философияның ірі ө кілдерінің бірі Жан-Жак Руссо (1712-1778), ө зінің “Тең сіздіктің себептері туралы”, “Юлия, немесе Жаң а Элоиза”, “Қ оғ амдық келісім туралы”, “Эмиль, немесе тә рбие туралы” шығ армаларында адам жә не оның ә леуметтік болмысы туралы ойларын ортағ а салды. Руссоның мазасын алғ ан сұ рақ тың бірі, ә леуметтік тең сіздіктің қ арапайым адамғ а тү сірген ауыртпалығ ынан қ алай қ ұ тылу керек? – деген сұ рақ. Адамның барлық қ ырын қ амтып қ алу мақ сатымен ол философиямен қ атар, психологияғ а, педагогикағ а, социологияғ а да жү гінді. Руссоның байқ ауынша тең сіздіктің ә р тү рлері бар, айталық адамдардың қ абілеті туғ анынан бірдей болмайды, ал қ оғ амдық ө мірде саяси тең сіздік, ә леуметтік-экономикалық деп ары-қ арай жіктеле береді.

Сол тең сіздіктердің қ айнар кө зі – сол кездегі ө ркениетте жатыр деп тү сінген Руссо қ айшылық қ а толы қ оғ амдық прогрессті ә шкерелеу жолында біраз ең бек етті.

Ғ ылымғ а сү йенген прогресстің дамуы адамдарды бақ ытсыздық қ а, азапқ а тү сірді. Адамның мә ні оның еркіндігінде. “Адам ерікті болып туады, бірақ ол қ айда болмасын қ ұ рсауда”. [8] Осы жағ дайғ а адамдар ө здері кінә лі. Руссо адамның ә леуметтік, моральдық, саяси жатсынуы, оның бітім-болмысындағ ы жаман қ асиеттердің ө рбіп ө ршуіне назар аударды. Осы қ ұ былыстың тү пкі себебі Руссо жеке меншіктен іздеді. Жеке меншік пайда болысымен тең дік жоғ алды.

Осы тұ ғ ырық тан шығ удың жолын Руссо табиғ и қ алыпқ а тү сіп, соғ ан қ айтып оралу деп ұ қ қ ан. Табиғ атқ а оралу «тө рттағ андап ең бектеу емес», барлық адамдарғ а меншікті тең, бө летін нағ ыз қ оғ амдастық қ ұ ру. Сонымен, XVII – XVIII ғ ксырлардағ ы ойшылдар кө зқ арастарының алшақ тығ ына қ арамастан олар адамның мә нін ақ ыл-парасаттан іздеді. Осындай тү сінік, таза теориядан емес, сол кезең дегі ә леуметтік ө мірдің ағ ысынан туғ ан еді.

Ә дебиеттер:

1 Жаң а дә уiр философиясы.-Алматы: Жазушы.-2006.-512 б..-(Ә лемдiк философиялық мұ ра: 20 томдық; т. 6)

2 Ғ ылым мен техниканың батыстық философиясы.-Алматы: Жазушы.-2006.-560 б..-(Ә лемдiк философиялық мұ ра: 20 томдық; т. 10)

3 Жаң а дә уiрдегi француз философиясы.-Алматы: Жазушы.-2006.-560 б..-(Ә лемдiк философиялық мұ ра: 20 томдық; т. 7)

4 Кiшiбеков Д. Философия: оқ улық /Д. Кiшiбеков, Ұ. Сыдық ов.-9-шы басылымы.-Алматы: Қ арасай.-2008.-356 б.

7 Тақ ырып XIX ғ. Мә дениетіндегі батысеуропалық философия

1. Рационализм дә стү рі, жаң а философиялық жү йелердің ғ ылыми алғ ышарты.

2. ХIХ ғ Маркстік философиясы.

3. Классикалық емес философиясы. Иррационализм. Ө мір философиясы: Шопенгауэр, Ф. Ницше

4. Позитивизм: Конт, Спенсер, Милль.

XVIII ғ асырдың аяғ ында жә не XIX ғ асырда Англиядан экономикалық жағ ынан, Франциядан саяси жене ә скери icтep саласынан артта қ алган Германия карымтасын неміс философиясының идеялық жең істерімен қ айтарды.

Немістің классикалық философиясы 1770-ші жылдарынан бастап 1831 жылғ а дейнгі қ ысқ а кезең ді қ амтиды.

Ол ө зінің бірқ атар тұ тас кезең дері арқ ылы сол кезде мү мкін болғ ан философиялық дамудың шың ы ретінде кө рінді. XYIII ғ асырдың аяғ ы мех XIX ғ асырдың басында Германия экономикалық жә не саяси мешеулікті жең іп, буржуазиялық революцияғ а жакындай тү сті. Классикалық неміс философиясының негізін қ алаушысы И.Кант (1724 –1804 жж.) болды. «Мені екі нә рсе таң дандырады – бұ лар тө бемдегі жұ лдызды аспан мен ө з ішімдегі моральдық кодекс» деп жазды ол. Кант Кү н жү йесінін пайда болуы кө рінісін тү зді. 1770 жылдан оның кызметінің сыншылық кезең і басталды. Кант бойынша, адам танымының екі дің дегі бар – ақ ылғ а бағ ынатын парасат пен сезімталдық. Таныс субъектісінің белсенділігі идеясы неміс классикалық философиясында бастау алғ ан.

Біздің заттар туралы тү сінігіміздің ө з біліміміздің салыстырмалы дең гейі тұ рғ ысынан қ арағ анның ө зінде ә рқ ашан «ө з бетінше заттардан» айырмашылық тары бар. Солайша, «біз ү шін зат», яғ ни біз қ абылдағ ан «о6ъект» (нысан) ә рқ ашан “ө з бетінше заттың», объектінің тек бiр жағ ы болып кө рінеді. Ол о6ъектімен субъектіге аусатын философиялық зерттеудін бағ ыттарьн ү стемелеп, трансценденталдық философияны жасайды. Оның негізгі ең бектері: «Таза ақ ылдың сыны», «Тә жірибелік ақ ылдың сыны». Кант адам еркіндігінің проблемасын қ арастырды. Этикиғ а «категориялық императив» тү сінігің енгізді.

И.Фихте – субъективтік идеалист. Оның негізгі шығ армасы «ғ ылым– ілім».

Ұ лы философ Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.) ө з философиясының негізгі етіп ә лемнің даму принципін алды. Ол абсолютті идеяның (абсолюттік pyx) дамуын қ арастырып, диалектикалық логиканы кұ ру аркылы дамуды тү сініктер (категориялар) тү рінде бейнелеуге қ ол жеткізді. Философия тарихында диалектикалық логика категоряларының, принциптерінің жә не заң дарының жү йесін алғ аш болып негіздеген Гегель болғ ан.

Г. Гегель барлық тіршілікті астында тү сінік жасырынып жатқ ан жамылғ ан деп есептеді. Гегель ілімінде тү сінік деген ә лемдік рухтың, А6солютті идеяның алдымен ө з бетінше логикалық процесс ретінде дамып, одан табиғ и болмысқ а ө тіп, онда ө ткен рухани даму формасында жә не шындық заң дарының ашылуы аркылы адам санасында қ айталануы тү ріндегі қ озғ алыс пішіні деп тү сіндіріледі. Абсолюттік идея ө з-ө зін А6солюттік ақ иқ ат тү рінде таниды. Ол диалектиканың негізгі заң дарын қ алыптастырды. Гегельдің пайымдауы бойынша, кез келген даму тө мендегі: беку (Тезис), тepicтey (антитезис) жә не терісті тepicкe шығ ару, қ арама-қ айшылық тарды жою (синтез) схемасымен дамиды. Қ айшылық тар дұ ниені қ озғ ауышы кү ш болып табылады жә не қ айшылық тарсыз даму жоқ деп ұ йғ арғ ан Гегель. Гегель диалектикасының негізінде кез келген дамудың кайнар кө зі тү сініктің ө з бетінше дамуьмен дә йектеледі, демек, оның рухани табиғ аты бар деген тұ рғ ындағ ы идеалистік ұ ғ ым жатады. Оның негізгі ең бектері – «Рухтың феноменологисы», «Логика ғ ылымы >, т.б.

Гегель «Барлық шындық - ойлы, ал барлық ойлылық -

немесе «Ақ иқ ат қ алтағ а сала салатын тиын емес», немесе «Минерва ү кі ің ірде ұ шьш шығ ады», немесе «Ақ иқ ат деген сезді естігенде менің кеудем кө теріледі» сияқ ты бірқ атар пайымдауларын айтты. Бұ л айтылгандардың ә рқ айсысын салмақ ты мә н-мағ ыналары бар. Гегель, Кант – объективтік идеалистер.

Людвиг Фейербах (1804-1872 жж.) идеализмді ө ткір сынғ а алды. Ө зінің «Христианшылдық тын мә ні» аталатын негізгі ең бегінде ол материалистік идеяларды, сонымен бірге антропологиялық идеяны дамытады. Фейербах шешімді тү рде дінге қ арсы шық ты, оның философиясының негізі махаббат ұ ғ ымы 6олып табьлады. Фейербахтың; философиялық iлiмi антропологиялық материализмге жатады.

Фейербах идеализм мен дін арасындағ ы логикалық байланысты байқ ады. Алайда Фейербах Гегельдін идеализмін ғ ана cepпіп тастағ ан жоқ. Ол бейнелі тү рде айтқ анда сумен бірге баланы да «тө ге» салуы себепті Гегель диалектикасын ө з дең гейінде бағ алай да, пайдалана да білмеді.

Немістің классикалық философиясы философиялық ойдың ө зін жаң а дең гейге кө терді.

Диалектикалық – материалистік философияның негізін салушылар – Карл Маркс (1818-1883 жж.) жә не Фридрих Оигельс (1820-1895 жж.). Марксизм диалектикалық жә не тарихи материализмді, саяси экономиканы жә не ғ ылыми коммунизмді қ амтиды. Маркстік философияның теориялық негізі немістің классикалық философиялық болып табылады.

Маркстік философияның мә ні: «Философтар ә р тү рлі жолдармен дү ниені тү сіндірумен болды, алайда мә селе оны ө згертумен дә йектеледі» деген қ ағ идада кө рінеді.

Маркс пен Энгельс идеалистік тә сілдің қ оғ амдық -тарихи қ ұ былыстарды тү сіндірудегі дә рменсіздігін кө рсеттi. Маркс пен Энгельс ғ ылыми айналымғ а мә ні материалдық ө ндірістің қ оғ амдық ө мірдің ө зге салаларынына қ атысты анық таушы ролін танумен дә йектелетін «тарихты материалистгк тү сіну» ұ ғ ымын енгізді. Маркс тарихи процесті жіктеудің формациялық концепциясының авторы. К. Маркс тарихтың материалистiк тү сінігін философия тарихында алгаш жасап берген. Маркстің iлiмi бойынша қ оғ амдық болмыс қ оғ амдық сананы анық тайды. Сонымен бiрге олap ә леуметтік-экономикалық детерминацияны абсолюттендірудің, оны сың аржақ ты процесс ретінде қ арастырудың қ ате екенін атап кө рсетті.Қ оғ амның рухани ө мipi салыстырмалы дер6естікке ие, оның кызметінің ө з заң дары бар жә не олар қ оғ амдағ ы процестерді тездетіп немесе тежеп, даму барысына айтарлық тай ық пал етіп отырады.. К. Маркстің негізгі шығ армалары: «Капитал», «Анти - Дюринг», т.6. Ф.Энгельстің негізгі шығ армасы «Табиғ ат диалектикасы».

В.И.Ленин (1870-1925 жж.) маркстік философияның негізгі идеяларын арғ арай дамытқ ан. Маркстік – лениндік идеология кең естік кезең інде біздің қ оғ амда ү стемді рө л атқ арғ ан. Лениннің негiзгi философиялық шығ армалары: «Материализм жә не эмпириокрити­цизм», «Философиялық дә птерлер».

Ә дебиеттер:

1 Есiм Ғ. Қ азақ философиясының тарихы: оқ улық /Ғ арифолла Есiм.-Алматы: Қ азақ ун-тi.-2006.-216 б.

2 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

3 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

4 Есiм Ғ. Даналық қ а қ ұ штарлық /Ғ. Есiм.-Семей; Новосибирск: Талер-Пресс.-2007.-521 б.

8 Тақ ырып XIX ғ. - XX ғ. басындағ ы ресейлік мә дениет контекстіндегі орыс философиясы

1. П Чаадаевтың тарих философиясы.

2. Словянофильдік жә не батысшылдық бағ ыттар.

3. Орыс философтарының діни-философиялық ізденістері

4. Орыс космизм жә не мистикалық философия.

«Умом Россию не понять, Аршином общим не измерить. У ней особенная стать ‑

В Россию только можно верить».

(Ф. Тютчев)

Тютчевтің бұ л сө здерін барлық орыс философиялық ойына эпиграф ретінде алуғ а болады.

Философияның ұ лттық типтері болады, олардың қ атарында орыс философиясы да бар.

Белгілі есімдерге Ломоносов, Чаадаев, Хомяков, Герцен, Черны­шевский, Соловьев, Бердяев, Флоренский, Шестов, Лосев, т.б. жатады.

Орыс халқ ының 988 жылы христиандық ты қ абылдауы оның дамуының шешуші қ адамы 6олғ аның атап кө рсету қ ажет. Орыс философиясы Петр Біріншінің реформаторлық қ ызметіне дейін теоорталық тық тү сінікті игерді. Петр Біріншінің реформасынан соң орыс зиялыларының қ арқ ынды тү рде Батыс еуропалық философиясын мең геруi басталды. Философияның жү йелі дамуы XIX ғ асырдың екінші ширегінен ө зек алады. Ал XIX ғ асырдың 40-50 жылдары идеялық даулар, негізінен, Ресейдің келешектегі даму жолдары тө ң ірегінде ө рбіді. Осы тұ ста белгілі екі ағ ым пайда болды – батысшылдық (В.Г.Белинский, А. И. Герцен, т.б.) жә не славянофильдік (И. В. Ки­реевский, А. С. Хомяков, т. б.).

Батысшылдар Ресейдің ә леуметтік қ айта кұ рылу келешегін Батыс Eypoпa елдері жетістіктерін игерумен байланыстырды. Ерте бой кө рсеткен батысшылдардың арасынан философ, жазушы А. И. Герцен ерекшеленді. Ол батыс философтарының ең бектерін тамаша білді. Oл Гегель диалектикасын «революция алгебрасы» деп бағ алады жә не адамзаттың антагонизмнен ада қ оғ амғ а ұ мтылу заң дылығ ын негіздеуге