Дәріс 1. Кіріспе 3 страница

Адамның парасатты жандылығ ы екі негізгі кү шке сү йенеді. Оның бірі - ақ ылмен пайымдауғ а қ абілеттілігі, екіншісі – практикалық кү ш. Практикалық кү ш адам тә нінің қ имылының қ озғ аушысы да, ал пайымдаушы кү ш танымдық қ ызметке негіз болады. Адам сезімге берілмей, оның жетегіне ілеспей, қ айта одан босанып періште дә режесіне кө теріледі. Ондай дә режеге жеткен адам алла – тағ аланың жердегі ісін жалғ астырып дә ріптеушілердің қ атарына жатады. Ә рине, сезімнен толық қ ұ тылып, босану «ұ лы пайғ амбарлардың қ асиетті жандарына» ғ ана тә н, ө йткені олар білімнің кө мегінсіз-ақ дү ниеге ой жү гіртіп болжай алады.

Ибн-Сина ө з уақ ытының ұ лы ғ алымы, ө зінің дә рігерлік ең бектерінде адам туралы, адам санасының, жанының қ асиеттері туралы талдауларғ а кө п кө ң іл бө лген. Ибн-Сина адам жанының мә ң гілігін дә ріптейді.

Ә дебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

4 Кiшiбеков Д. Философия: оқ улық /Д. Кiшiбеков, Ұ. Сыдық ов.-9-шы басылымы.-Алматы: Қ арасай.-2008.-356 б.

5 Тақ ырып Ренессанс пен Реформация мә дениетіндегі философия

1. Қ айта ө рлеу дә уірінің басты сипаттары. Антропоцентризм.

2.Пантеизм: Н Кузанский, Дж Бруно, Н Коперник

3. Ө нер философиясы: Данте, Петрарка. Ә леуметтік утопиялар: Мирандола, Макиавелли, Мор, Кампанелла

Шығ ыс Еуропа елдерінде XII–XIII ғ асырларда сауда, қ ол ө нер кә сібінің жә не қ алалардың ө ркендеуімен байланысты экономиканың жандануы, саяси, мә дени ө мірдің, кө ркем ө нердің кү рт дамуына себеп болды. Осындай, қ олайлы жағ дайда мә дениеттің аса гү лденіп дамуы XV- XVI ғ асырлар арасында ө ткен еді. Осы қ ұ былыс Ренессанс (қ айта ө рлеу, тү леу, жаң ғ ыру) деп аталады. Жаң ғ ыру деп қ адым (антика) заман мә дениетіне мирасқ орлық, сол мә дениетке тә н ерікті ойды жандандыру деп қ ана қ оймай, сонымен қ атар оларды қ айталау ғ ана емес, солардан қ уат ала отырып жаң а сапағ а ө рлеу деп ұ қ қ анымыз дұ рыс. Еуропа елдерінде экономикалық ө згерістер біркелкі болғ ан жоқ, сондық тан Ренессанс алдыменен дамығ ан елдерде, атап айтсақ «Италияндық қ ұ былыс» ретінде пайда болды. Ренессанс христиан дінінің ү стемдігі шайқ алып, ә лсірей бастағ ан шақ та дү ниенің тетігі қ ұ дай емес, адам деген кө зқ арасты ұ станды. Ә рине жү здеген жылдар қ алыптасып қ алғ ан кө зқ арасқ а, ой жү йесіне бірден ә сер ету оң аиғ а соқ пады. Ренессанстың бастапқ ы кезең і гуманизм (humanus – адамгершілік) идеясымен байланысты болды. Осы идеяны іске асырып тарату ө ткендегі жетістіктерді ә сіресе антика дә уірінің рухани мұ раларын игеруге негізделді.

Жаң ғ ыру дә уірінің философиялыық мә дениетінің басында ұ лы тұ лғ а Данте (1265-1321) – «орта ғ асырдың соң ғ ы ақ ыны сонымен бірге жаң а заманның бірінші ақ ыны» тұ рғ ан еді. Данте ө зінің «Той», «Монархия туралы», «Қ ұ діретті комедия» жә не тағ ы да басқ а шығ армаларында адам туралы гуманистік ілімнің негізін салды. Данте адамның кү ш-қ уатына сенді. Шіркеу «мә ң гілік» сауалдармен айналысып, адамның кү нделікті жер бетіндегі кү йбің тіршілігіне қ ол сұ қ пауы керек. Барлық адамғ а қ атысты істер (саясат, тә рбие, ө нер) адам парасатына бағ ынышты.

Адам табиғ атын Данте қ осмә нді деп табады. Адам жаны пайда болысымен-ақ, онда табиғ атпен қ ұ дай сипаты тоғ ысқ ан. Қ ұ дай «табиғ аттың тамаша ең бегін» байқ ап, оны жоқ қ а шығ армай аяқ тағ ан. Адамның қ осмә нділігі, оны екі мақ сатқ а жетуге бағ ыттайды. Оның біріне адам ө мірде ө зінің қ асиетін аша білу арқ ылы, екіншісіне ө лгеннен кейін «мә ң гілік ө мірдің» рахатына «қ ұ дай еркінін қ алауымен» жетеді. Дантенің ілімі орта ғ асырлық діни кө зқ арасқ а қ айшы келіп, олардан қ олдау таппады. Адам қ ұ дайдың ашса алақ анында, жұ мса жұ дырығ ында қ алатын қ ұ лы емес, оны еркі ө зінде. Ол дү ниедегі болып жатқ ан оқ иғ алардың себебін қ ұ дайғ а сілтей салмай, ө зінен іздеп, соғ ан жауап береді.

Адам бойындағ ы ізгілікті қ асиет оның іс-ә рекетінен, қ ызметінен кө рініс табады. Адам жанынан сарқ ылмас байлығ ын, қ ұ ндылығ ын Данте «Қ ұ діретті комедияда» тамаша жеткізген. Осы шығ армада Данте адам ө мірінің ө ткінші, қ ысқ а екендігін еске ала отырып, ол ө зінің қ абілетін осы жердегі тіршілікте ғ ана жетілдіре алатындығ ына сендіреді. Данте адамды асқ ақ биікке кө терді.

Оны мына жолдардан кө руге болады.

Ойла, кімнің ұ лысың, қ андай жерден таралдың,

Туғ ан жоқ сың татуғ а несібесін тағ ы аң ның,

Ерлік ү шін, ең бек ү шін, білім ү шін жаралдың.

(М. Мақ атаевтың аудармасы).

«Ізгілікті адамның» тағ дырын Данте білімге деген қ ұ штарлық пен байланыстырады. Егер Данте гуманистерде рухтандырып шабыт берсе, шын мә нінде гуманистердің қ озғ алысы Ф. Петраркадан басталады.

«Гуманизмнің атасы» Франческо Петрарка (1304-1374) адамның ішкі-рухани дү ниесіне, инабаттылығ ына, бірегейлігіне (индивидуальность) кө ң іл аударды. Ө зінің «Менің қ ұ пиям» деген ең бегінде адамның қ айшылық қ а толы ішкі дү ниесіне ү ң іліп одан шығ удың жолдарын қ арастырады.

Ә сіресе XV ғ асырдың гуманисі Пико делла Мирандола (1463-1494) айрық ша кө зге тү сті. Кең таралғ ан «Адамның намысы туралы сө з» жә не «Астрологияғ а қ арсы» деген шығ армаларында адамды дү ниенің кіндігі деп білген. Ол адамды шырқ ау биікке кө терді. Қ ұ дай адамды азат етіп жаратқ аннан кейін, оның еркі ө зіне тиді.

Адам табиғ атын қ ұ дай жаратқ анмен адамдық қ асиеттерін адам ө зі қ алыптастырады. Адамның бақ ыты ө зінің қ олында. «... Жерде адамнан асқ ақ ештең е жоқ, адамда ақ ылменен жаннан асқ ақ ештең е жоқ». Адам рухының ғ ажайыптылығ ы оның еркіндігінде. Адам ө з еркімен ө з тағ дырына жол табады. Ол тө мендеп хайуан тіршілік жасауы да, биіктеп періште де болуы мү мкін. Адам ө з тағ дырын ө зі шешетіне кә міл сеніп, ұ ғ ынғ ан сайын, оның табиғ атқ а деген ү стемділігіде арта бермек.

Жаң ғ ыру дә уірінде адамның қ ұ ндылығ ы ерекше бағ аланды. Антика дә уірінде де, орта ғ асырда да адамғ а деген ық ылас дә л осындай болмағ ан еді. Осы дә уірде адамның жеке басының бірегейлігі, даралығ ы, ерекшелігі, ақ ын-жазушылар мен суретшілердің негізгі тақ ырыбына айналды. Ұ лы ақ ындар мен суретшілер Петрарка мен Данте, Рафаэль, Боттичелли, Леонардо да Винчи жә не тағ ы басқ а ө нер қ айраткерлерінің Ренессанс дә уірінде шығ уы кездейсоқ емес еді.

Қ арастырып отырғ ан дә уіріміздің ө зіндік қ ол таң басы бар философы Николай Кузанский(1401-1464) адамды «микрокосм» идеясын пайдаланып қ арастырғ ан. Микрокосм идеясы антика философиясының алғ ашқ ы кезең інде кең тарағ анын біз білеміз.Кузанскийде «микрокосм» қ оршағ ан бү кіл табиғ ат дү ниесін ө з бойына дарытып жинағ ан. Адам ә лемнің, универсумның бейнесі дей отырып Кузанец осы идеяны ә рі қ арай дамытады. Адам «кіші дү ние», универсум, ә лем - «ү лкен дү ние», ал қ ұ дай - «максимальды кең дү ние» дей келіп, «кіші – ү лкенге ұ қ сас, ү лкен – (кең) максимальды дү ниеге ұ қ сас» деп Кузанец адамды ә леммен, қ ұ даймен тең естіреді. Кузанец адамды «қ ұ дайдың бейнесі» деген ұ ғ ым арқ ылы оның мә нін жоғ арылатады. Адамды қ ұ дайғ а телиді. Адам қ ұ дай екенін Христостан кө руге болады. Христос, толысқ ан максимальды адам. Сондық тан адамды Христос дең гейіне кө теріп оны жаратылғ ан деуге негіз бар. Осылай тү сінетін болсақ дү ние жоқ тан жаралмағ ан, себебі қ ұ дай дү ниенің сыртында емес онымен бірге. Дү ниенің ү йлесімділігін адамнан кө реміз. Адамның ой ең бегімен айналысады жә не ө нерлі жан, сондық тан ол «екінші қ ұ дай» болуғ а лайық ты. Сонымен Кузанский адамды қ ұ даймен табиғ аттың жетілген кө рінісі деп қ арастырып пантеистік (табиғ ат пен қ ұ дайды қ абыстыру) кө зқ арасқ а біраз жақ ындығ ының нышанын байқ атты. Осы кө зқ арасты, кейіннен Д.Бруно дамытқ ан болатын.

Адам туралы келелі ой айтқ ан, осы заманның кө рнекті ө кілінің бірі, Николло Макиавелли (1469-1527) еді. Италиянның қ оғ ам қ айраткері, тарихшы Н.Макиавелли адам бағ ытын, іс-ә рекетін тү сіндіруде діни қ ағ идалардан ө зін аулақ ұ стады. Ол адам ә рекетінің қ озғ аушы кү ші – мү дде, ық ылас деп білді. Адам барғ а қ анағ ат қ ылмай, байлығ ын ү стемелеуге мү дделі. Олар ә кесінің ө лімінен кө рі байлығ ынан айырылғ анына қ айғ ырады. Адамдар туралы айтарымыз, олар қ айырымсыз жә не тұ рақ сыз, екі жү зділікке, алдауғ а бейімді, оң ай олжа табуғ а қ ұ штар дей келе Макиавелли адам табиғ атының ө зімшілдігіне тұ сау боларлық мемлекеттік ұ йымдардың қ ажеттілігін дә лелдейді. «Патша» атаулы ең бегінде Макиавелли мемлекет қ ұ дайдың ісі емес, адамның ісі дейді. Мемлекет кемелдене, дамудың шегіне, биігіне жеткеннен кейін, қ айта қ ұ лдырайды, сө йтіп мә ң гілік айналысқ а тү седі. Айналыс – тағ дырдың ісі, немесе қ ұ дай ісі. Тағ дырды, Макиавелли қ ажеттілік деп те атайды. Тарих, саясат тек «уақ ыттың ө туі» емес, ондай «тағ дыр», «қ ажеттілік» бар ортада адам іс-ә рекет жасауғ а мә жбү р. Сондық тан адам қ ызметінің табысы, жетістігі осы тағ дыр – қ ажеттілікке тә уелді болуымен қ атар, соғ ан икемделе оның тегеурініне мойымай ә рекет етуіне байланысты. Ә рине тағ дыр қ уатты кү ш, осы ө мірге келгендер ертеме, кешпе оны сезетін болады, жә не одан қ ашып қ ұ тыла алмайсың дейді Макиавелли «Тағ дыр туралы» поэмасында. Сонымен бірге «тағ дыр – қ ұ дайғ а» қ арсы тұ руғ а болады. «Тағ дыр» біздің іс-ә рекетіміздің жартысын басқ арады да, қ алғ ан жартысын адам ө зі басқ арады. Адам тағ дырғ а білімімен қ атар ө зінің кү ш – қ уатын, еркін қ арсы қ оя алады деп осы кү штерді Макиавелл «вирту» (virtu) – ерлік деп атайды. «Ерлік» деп мақ сатқ а, табысқ а жету ү шін керек табандылық ты, ынтаны, белсенділікті, кү ш – қ уатты айтады. Адам тағ дырдың тә лкегіне кө не бермей, оның алдын алып амалын тауып қ арсы тұ ра алады. Оғ ан жетерлік қ абілет адамда бар.

Макиавелли адамның қ оғ амдық, ә леуметтік мә ніне назар аудара отырып тарихтың бағ дарын соның мү ддесімен тығ ыз байланыстылығ ына кә міл сенді. Макиавеллидің гуманизмі де осында жатыр.

Джордано Бруно (1548-1600) жаң ғ ыру дә уірінің пантеистік дү ние танымын ә рі қ арай дамытты. Бруно философияның негізгі ұ ғ ымы (Біртұ тас) бірегей. Ә лем бірегей, шетсіз, шексіз, тұ рақ ты. Ә лемнен басқ а ештене жоқ, ө йткені ол барлық болмыс. Ол мә ң гі, жасалмағ ан, қ озғ алмайды. Қ ұ дай – табиғ ат бірдей, заттардың тегі, заң дылығ ы. Табиғ атпен адам біте қ айнасқ ан. Адам соның бір бө лігі ретінде сезінеді. Адам жануарлар дү ниесінен бө лініп шығ а бастағ ан шағ ында, олардан артық шылығ ы шамалы болды. Тек іс-ә рекет арқ ылы, сонымен қ атар рухани ө мірдің жандана бастауы арқ ылы, адамдар жануарлық негізінен алшақ тай бастады.

Адамның жаны ө зінің субстанциясы бойынша жануарлардың жанына ұ қ сас болғ анымен, қ ұ рылымы жағ ынан айырмашылығ ы бар. Жанның қ ұ рылымы дене мү шелерінің қ ұ рылымымен байланыста. «Қ абілетті» деген жануардың дене қ ұ рылысы адамғ а жетпейді, сондық тан олардың ақ ылы кем. Ең бек ету арқ ылы адам ө зінің мә нін ашады.

«Қ ұ дайлар адамғ а ақ ыл мен қ ол сыйлады, ө зіне ұ қ сас етіп жаратып, барлық жануарлардан артық қ абілет берді». Сонымен бірге оның еркі ө зінде, - дейді Бруно «Асқ ақ тағ ан хайуанды аластау» деген ең бегінде. Адамның ө мірі ө ткінші, ө лім алда, сондық тан ү лкен мақ сат қ оя біліп сол ү шін қ ажырлы ісімен, жанын қ июғ а дайын болуы керек.

Томмазо Кампенелла (1568-1639) жаң ғ ыру дә уірінің соң ғ ы кезең індегі ә леуметтік философия жасай білген кө рнекті философ. Кампанелланың пікірінше, «дү ние – орасан зор тірі жан, ал біздер оның қ ұ рсағ ында ө мір сү реміз. Дү ниедегі барлық заттарда тү йсік бар. Дегенменде заттық дү ниелердің сезімдік қ абілеті ә ртү рлі, бірінде азырақ, екіншісінде кө бірек кездеседі. Адамда, сезіммен қ атар ақ ыл бар. Ақ ыл арқ ылы адам шексіз дү ниені тани алады. Адам ө зінің табиғ ат берген қ абілетін барынша жетілдіруге қ ұ штар, жә не осы қ асиетімен жануарлар дү ниесінен жоғ ары тұ р. Кампанелла адамның артық шылығ ын дә лелдеуде эволюциялық дамуды жете тү сінбегендіктен теологияғ а сү йенуге мә жбү р болғ ан. Соғ ан қ арамастан Кампанелла, адамның артық шылығ ын дә лелдеуі біршама қ ызық ты.

«Бірде бір хайуан, маймыл немесе аю қ олы бола тұ ра отты пайдалана білмейді, тіпті оның маң ынада жолай алмайды, жә не оны кү нненде ала алмайды, тастанда шығ ара алмайды». «Отты пайдалану ө нері адамғ а ғ ана тә н, сонымен бірге жазу ө нері жә не сол жазуды сө йлете білу, уақ ытты кө рсететін сағ атты, компасты пайдалану – осының бә рі адам рухының ашқ ан жаң алығ ы». [4]

Кампанелла адам рухын мадақ тап, оны табиғ аттың билеушісі, патшасы деп, тек қ ұ даймен ғ ана бә секеге тү суге лайық ты дейді. Адам – дейді Кампанелла ө зінің «Адам туралы» трактатында – дү ниенің екінші жасаушысы сияқ ты, бірінші себептің жердегі ө кілі.

Адамның жануар дү ниесінен ең басты артық щылығ ын Кампанелла, тек табиғ атты билейтіндігіне емес, ө ркениетті ө мір қ ұ ра білетіндігінен кө ре білді.

Адам қ оғ амдасу арқ ылы ө з қ абілетін ашып, жетілдіре алады жә не ә ділетті мемлекет қ ұ ру арқ ылы ө зінің ә леуметтік мә нін толық аша алады, - деп сенді.

Сондық танда адамның мақ саты алдымен сондай қ оғ амды мемлекетті қ ұ руы оның белсенділігіне байланысты. Жаң ғ ыру дә уірі, дү ниемен сан қ илы қ арым-қ атынаста болатын ерікті ой мен істің адамын тә рбиелеуге рухани орта қ алыптастырды. Ренессанс гуманистері адамның кө п қ ырлығ ын аша отырып, оның сарқ ылмас байлығ ына сенді.

Ренессанс дә уірінің ерекшелігіде осында.

Ә дебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

4 Кiшiбеков Д. Философия: оқ улық /Д. Кiшiбеков, Ұ. Сыдық ов.-9-шы басылымы.-Алматы: Қ арасай.-2008.-356 б.

6 Тақ ырып Жаң а заман мә дениетіндегі батысеуропалық философия

1. Философия жә не 16-17 ғ асырдағ ы Ғ ылыми революция

2. Эмпиризм жә не рационализм: Ф Бэкон, Р Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц, Дж. Локк, Ж Гоббстың концепциясы.

3. Француз ағ артушыларының философиясындағ ы адам, қ оғ ам мә селері.

4. И.Канттық таным теориясы.

5. Гегельдің философиялық жү йесі. Диалектика. Фейербахтың материализмі.

Философияның дамуының XVII ғ асырдан басталғ ан кезең ін Жаң а заман философиясы деп атайды. XVI ғ асырдың соң ы мен XVII ғ асырда Европада буржуазиялық революция кең ө рістеп қ оғ амның экономикалық, саяси ә леуметтік ө міріне жаң а леп алып келді. Осығ ан орай қ оғ амдық санада тү бірлі ө згерістерге ұ шырады. Жаратылыс тану ғ ылымдарының ашқ ан жаң алық тары ө ндірісте кең інен қ олданыла басталды.

Г. Галилей, И. Ньютон, Р.Бойль, У.Гарвей жә не тағ ы басқ ада оқ ымыстылардың ғ ылыми жетістіктері, философияның жаң а бағ ытта дамуына арқ ау болды. Ағ ылшын философы Ф.Бэкон (1561-1626) жаң а заман философиясының негізін салушының бірі. «Жаң а органон», «Жаң а Атлантида» жә не тағ ы да басқ а ең бектерімен танымал философ эмпиризм бағ ытын ұ стады. Оның ілімі бойынша, ғ ылым фактілерге сү йену керек. Ғ ылыми нә тижелерді тә жрибе арқ ылы сұ рыптап, талдау ү шін индукциялық ә дістің артық шылығ ын дә лелдеуге кү ш салды. Осы эмпириялық, индукциялық ә дісін адам болмысын тану ү шін де қ олданды.

Бэконның пікірінше барлық ғ ылымдардың мақ саты адам туралы ілім жасау. Ғ ылымдар шашырап кетпей, бір- біріне сү йене, байланыса отырып адам туралы келесі пікір, тұ жырым жасай алады.

Адам тә н мен жаннан қ ұ ралғ андық тан, ғ ылымдардың бірі тә нін зерттейді, екіншілері адамның жанына назар аударады. Ф. Бэкон адам қ осмә нді дей тұ рып адамның жанын зерделі жан, сезімтал жан деп екіге бө леді. Адам зерделілігіне «қ ұ дай шапағ аты» тиді, ал сезімталдығ ы жалпы дене қ ызметімен байланысты. Адам ақ ыл ойының субстанциясының қ айдан шық қ аны, мә ң гілігі жә не тағ ыда басқ а сауалдарғ а жауап беру діннің еншісі. Осығ ан орай Ф. Бэкон адам жанының зерделілігі туралы жарытып ештең е айтпайды. Адамның сезімтал жандылығ ын философияның ү лесіне алып қ алып Ф. Бэкон оның ә лі тың ғ ылық ты зерттелмей жатқ анына қ ынжылады. Адамның қ ос мә ні, яғ ни тә ні мен жаны бір- бірімен байланысты. Тә ннің байлығ ы оның саулығ ы, сұ лулығ ы, қ уат кү ші, ал жанның қ абілеті – парасаттылығ ы, еріктілігі деп білеміз.Адамның кескін-келбетінен оның кө ң іл-кү йін, рухани дү ниесін білуге болады. Тә ні саудың жаны сау. Ол дә рігерлік ғ ылымдар жү йесіне ертеден белгілі. Ф.Бэкон осы байланыстың басқ а жағ ына кө ң іл аударады. Жанның саулығ ы кө п жағ дайларда дене қ ызметіне ә сер етеді, сондық танда жаны саудың дені сау деп айта аламыз.

Адамның ә лсіздігі, дә рменсіздігі табиғ ат заң дылық тарын білмегендігінде. Табиғ атты жең у ү шін оғ ан бағ ыну керек, -дейді Ф.Бэкон.

Бағ ыну деп табиғ ат алдында тізе бү гу емес, оның заң дылық тарын ө з мақ сатың а дұ рыс пайдалана білу, ө йткені адам табиғ аттың тү сіндірушісі, қ ызметшісі. Табиғ атты тану жолында кө птеген кедергілер, тосқ ауылдар бар. Ол кедергілер адам санасында тү рлі себептермен сің іп қ алғ ан пікірлер, бұ рмалағ ан тү сініктер, елестер. Ф.Бэкон осы елестерді тө рт тү рге бө леді.

Біріншісін «тектік елестер»-деп атайды. Ол адамның табиғ атына біткен, ө йткені сезімнің қ абілеті дү ниедегі сан қ илы заттар мен қ ұ былыстарды ажырата алмай жалғ ан мә лімет береді. Ақ ылда табиғ аттағ ы, қ оршағ ан ортадағ ы елеусіз фактілерді ө зінен қ осып бажырайта, тү ймедейді тү йедей қ ылып кең тұ жырым жасауғ а икемді. Сондық тан дейді Ф.Бэкон ақ ылдың қ анатына ауыр жү к іліп жерге кү нделікті кү йбің тіршілікке жақ ындастыра жү ргізу керек. Тектік елестерден қ ұ тылу оң ай емес, бірақ олардың кү шін ә лсіретуге болады. Екінші, “ү ң гір елестер” жеке адамның мінез қ ұ лқ ына, тә рбиесіне, ө скен ортасына, байланысты. Ә р адамның ө з «ү ң гірі» бар. Осы ү ң гір табиғ аттан тү скен сә улені ә лсіретіп, кө мескі жеткізеді. Осы елестерден кө пшіліктің тә жірибесіне сү йене отырып қ ұ тылуғ а болады. Ү шінші елестерді Ф.Бэкон «алаң», «базар» елестері деп атайды. Адамдар жиналғ ан жерлерде сө з таластары жиі болып тұ рады. Олар бір сө зге ә р тү рлі мағ ына беріп, бір-бірін тү сінбейді, ұ ғ ыспайды. Осындай жағ дайда, талас-тартысты пайдаланып біреулер ө з пікірін білдіріп алуы мү мкін. Қ арапайым сана біреуге еріп еліктегіш келеді. Осы елестерден адам ө з білімін жетілдіріп, оқ у арқ ылы қ ұ тыла алады.

«Театр елестері» - деп Ф.Бэкон біреулердің беделіне, ойдан шығ арылғ ан қ ағ идаларғ а сенуді айтады. Ә сіресе ғ ылымдағ ы догматикалық ілімдер ойдың дамуына кедергі келтіреді. Бэконның пікірінше осы пірлер, елестер табиғ аттың заң дылық тарын ашып, пайдалануғ а кедергі жасайды. Осығ ан қ арамастан, адам олардан арыла келе, табиғ атты танып біле алады. Ол Бэкон ұ сынғ ан тә жірибеге сү йенген индуктивті ә діс арқ ылы жү зеге аспақ. Ф.Бэконның адам туралы ойлары, кейінгі уақ ытта, ә сіресе ағ артушылар кезең інде жаң а мә нге ие болып олардың дү ние танымына кү шті ә сер еткені белгілі.

Ф.Бэкон жаң а заманның кө ш бастаушысы болса, француз ойшысы Р.Декарт (1596-1650) осы заман философиясының туын ұ стаушыларының ең кө рнектісі болды. Философияның рационалдық дә стү рін жалғ астырып дамытушысы Декарт, адамның мә нін тү сіндіруде ғ ылыми жаң алық тарғ а сү йенеді. Ол кезде кө птеген алдың ғ ы қ атарлы ойшылдар табиғ атты алып механизм деп тү сінді.

Адам, Декарттың пікірінше екі тү п негізден жанмен тә нннен яғ ни рухани жә не материалды (дене) екі субстанциядан қ ұ ралғ ан. Рухани субстанцияның жалғ ыз қ асиеті бар ол- ойлау, ал материалды субстанция кең істікке кең таралғ андығ ымен, созылмалығ ымен белгілі. Жануарлардың организмі сияқ ты адамның организмінде қ арапайым машинағ а жатқ ызғ ан, Декарт механикалық заң дылық тарды адамды тү сініп білуге қ олданды. Осы кө зқ арас У.Гарвейдің қ ан айналымы жә не осы процестегі жү ректің атқ аратын қ ызметі туралы ашқ ан жаң алығ ымен тікелей байланысты еді.

Сонымен қ атар Декарт адам тек қ ана организм емес, саналы жан болғ андық тан оны механикалық заң дылық тары арқ ылы тү сіндіруге болмайтынын тү сінді.

Екі субстанция бір-біріне тә уелді емес. Адам мен жануарларды жақ ындастырумен шектелмей, Декарт олардың тү пкілікті айырмашылығ ына басты назарын аударды. Адамның танымдық қ абілеті тә нмен ешқ андай байланысты емес. Адам қ андай жағ дайда болмасын ө зінің іс- қ имылын мақ сатқ а бағ ындырғ ан. Мақ сат бар жерде ой бар. Осының ө зі-ақ «Ә діс туралы пайымдау» атты ең бектің авторының пікірі бойынша адамғ а біткен жалғ ыз қ асиет ақ ыл-ой екендігіне кү мә н туғ ызбайды. Ол логикалық пайымдауды, ойлануды адам болмысының жалғ ыз ғ ана бұ лтартпайтын кепілі деп сенді. «Cogito ergo sum», яғ ни «мен ойлаймын, олай болса мен бармын» деген қ анатты сө з Декарттан қ алды. Декарт философ болуымен қ атар ірі математик екені баршамызғ а белгілі. Адам ақ ыл-ойын ерекше бағ алағ ан Декартқ а осы ғ ылымның тү рткі болғ аны кү мә н тудырмайды. Математикалық білімдердің логикалық сипатын аң ғ арғ ан Декарттың пікірінше, математикалық ақ иқ аттардың айқ ындығ ы, анық тығ ы адам ақ ыл-ойының нә тижесі. Адам тек ақ ыл-ойымен, барлық қ ұ былыстарғ а терең бойлап тани алады. Адам организмі механикалық заң дылық тарғ а бағ ынып ө зінің бірегейлігінен, даралығ ынан айырылады да, ал ақ ыл-ойымен ө зін тә уелсіз, ерікті бірегей (индивидуальность) субстанция екендігін сезінеді.