Дәріс 1. Кіріспе 2 страница

Жануарлар ү шiн тә н табиғ аты қ андай орын алса, адамда жанның жақ сылығ ы сондай орын алады. Эвтюмия – (жайсаң жан, рух) деп Демокрит жанның байсалдылығ ын, ү йлесiмдiлiгiн қ андайда болмасын ырымшылдық пен қ орқ ынышқ а берiмейтiн тө зiмдiлiгiн атағ ан.

Демокриттiң адам туралы қ ағ идасы кейiнгi грек ойшылдарының iзденiсiне бiршама ық пал еткенiн байқ аймыз.

Сократ дә стү рiн жалғ астырушы Платон (б.з.д. 427-547) адам мә селесiн басқ адай принциптерге негiздедi.

Платон iлiмi бойынша мә ң гi бақ и ө згермейтiн, тә уелсiз, дара тұ рғ ан идея бар. Заттық дү ние сол идеяның кө шiрмесi, кө лең кесi. Заттық дү ние ө ткiншi, тек идея – мә ң гi. Осығ ан орай идея – рас болмыс, сезiмге жү гiнген заттық дү ние – жалғ ан болмыс. Адам жаны осы рас болмыстан туындайды. Адам дегенiмiз – жан. Жан тә ндi пайдаланады. Жан тә нмен қ абысқ анша осы мә ң гiлiк идеяның саясында еркiн ө мiр сү рмек.

Жан ү ш бө лiктен қ ұ марлық тан, ерлiктен, рухтан қ ұ ралғ ан. Рух жанның парасатты бө лiгi, ерлiк – сезiмталдық қ а, аң ғ арғ ыштық қ а, ал қ ұ штарлық - соқ ыр сезiмге негiзделген. Жан тә нмен қ абысқ анда осылардың қ айсысы басым болса, адам солай болмақ. Жан тә нмен қ осылғ анда ө зiнiң шық қ ан тегiн ұ мыта бастайды.Бiрақ, жанның парасатты бө лiгi ө зiнiң ө ткен дә уренiн еске тү сiрiп, аң сайды. Жан мен тә ннiң, тiптi жан бө лiктерiнiң арасында араздық, келiспеушiлiк туады.

Рух биiкке самғ ауғ а бейiм болса, жанның қ алғ ан екi бө лiгi тө мендеуге, керi кетуге бейiм. Тек рух, парасат оларды келiстiрiп, ү йлестiредi. Осығ ан орай, кө птеген адамдар кү нделiктi тiрлiкте ақ иқ атқ а, ақ ыл мен ә дiлдiкке жү гiнбей, сезiмге, қ ұ марлық қ а берiлiп кетедi. Сондық тан Платон жанның парасатты бө лiгiн басқ а бө лiктерiнен басым тұ ратын ұ йымдастырушысы деп бағ алағ ан.

Жанның ү ш бө лiгi, ү ш ә улетке сә йкес келедi. Олар философтар, ұ ландар, қ олө нер кә сiбiмен айналысушылар мен егiншiлер. Алғ ашқ ылар бiлiмдi ә улет – мемлекеттi билейдi, екiншiлер – сыртқ ы жаулардан мемлекеттi қ орғ айды, ал ү шiншiлер - қ ызмет iстейдi, бағ ынады.

Ө здерiнiң қ абiлетiне қ арай адамдардың мемлекетте ө з орындары бар. Алтын мен мыстың қ андай айырмасы болса, адамдардың да сондай айырмасы бар, араластыра алмайсың дейдi Платон.

Платон мемлекет туралы қ ағ идасында, оның шығ уын адамдардың мү ддесiн қ амтамасыз ету барысындағ ы ең бек бө лiгiнiң нә тижесi деп ұ қ қ ан, мемлекет те, егiншiлер де, қ олө нершiлер де, саудагерлер де, яғ ни ә ртү рлi кә сiппен айналысатын адамдар болғ ан жағ дайда олардың ө мiрi жең iлдеп ө з қ ажеттерiн қ амтамасыз етедi. Ә рине, бұ л дұ рыс тұ жырым. Бiрақ Платон, адамдар табиғ атынан осындай бiр кә сiпке бейiмделген, екiншi бiр кә сiптi мең геруге олардың қ абiлетi жетпейдi деген. “Тобыр (тобыр деп халық ты айтып отыр) философ бола алмайды” – дейдi Платон. [1] Ой ең бегiмен, билiк пен философтар айналысу керек, сондық тан тә рбие, оқ у арқ ылы олар ө з табиғ атына бiткен артық шылығ ын жетiлдiрiп отыруы керек. Даналық - философтарғ а, ерлiк - ұ ландарғ а бiткен қ асиет, ал халық - ұ стамды кө нбiс келедi деп олардың табиғ и айырмашылық тарын қ ұ птағ ан.

Платон ө зi ө мiр сү рген қ ұ л иеленушi мемлекеттiң идеологы болғ анымен оның iлiмiнен адам қ абiлетiн бағ алап, оның келешегiне сенгенiн байқ аймыз. Ол алыстағ ы жұ лдыздар, космос туралы қ иялдамай, жердi басып жү рген адам туралы ойлады. Платон, адам алдыменен ө з мемлекетiнiң азаматы болуы керектiгiн ойлады.

Адам туралы толғ аныс, Платонның шә кiртi ғ ұ лама ғ алым Аристотельдiң (б.з.д. 384-322) ең бектерiнде жалғ асын тапты. Оның шығ армаларында сол кезең дегi философиялық, қ оғ амдық, табиғ аттану ғ ылымдары жинақ тағ ан бiлiмдер кең қ амтылды. Адам туралы iлiм жасауда Аристотель ө зiне дейiнгi ойшылдардан ә лде қ айда озық болды. Платон ө зiнiң шә кiрттерiн; егер Ксенофонтқ а керегi қ амшы болса, ал Аристотельге жү ген керек деп бағ алағ ан екен.

Аристотель Платон iлiмiне сын кө зiмен қ арағ ан. Кейiннен Аристотель “Платон менiң досым, бiрақ ақ иқ ат қ ымбат” деп оның iлiмiндегi қ айшылық тарды кө ре бiлген. Ол адамды жан мен тә ннiң бiрлiгi деп тү сiндi. Жан тә ннiң формасы, оны тә ннен бө ле алмайсың, сонымен бiрге тумақ жә не ө лмек. Жанның ә рекетi тә ннiң кү йiне байланысты. Сонымен қ атар “Саясат” атты ең бегiнде “жаны бар мақ ұ лық алдыменен жан мен тә ннен тұ рады; жан ө зiнiң мә нiне сай басың қ ы принцип, тә н-бағ ының қ ы принцип” – дейдi. Аристотель Платонның жанның ө з алдына дербес ө мiр сү рiп кейiнен тә нмен қ абысады деген қ орытындысымен келiспейдi. Адам сезiмге сү йенбесе ештең е ү йренбейдi. Сезiм бiзге нақ ты болмыс туралы, жалқ ы заттар туралы бiлiм бередi. Дегенмен де, Аристотельдiң Платон ә серiнен арыла алмағ андығ ын байқ ауғ а болады. Кейбiр пiкiрлерiнде Аристотель жанның парасатты бө лiгiн яғ ни адам ақ ылын сезiмiнен бө лек қ арастыруғ а болатынын айтқ ан. Жанның ақ ылды бө лiгiнiң танып бiлуге қ абiлетi бар. Сезiмдi, тә ннен айыра алмайсың, ал ақ ылды жанғ а тә нмен байланысты болмағ аны жақ сы. Аристотель iлiмiнен осындай пiкiрлердi кездестiремiз. Кейбiр зерттеушiлер абстрактiлi ұ ғ ымдардың шығ уын тү сiндiрудiң қ иындығ ынан туғ ан пiкiр қ айшылық тары деп жорамал жасайды.

Адам табиғ аттағ ы дамудың бiр сатысы дей келiп, Аристотель жануарлар мен адам арасындағ ы ұ қ састық қ а назар аударды. Ал айырмашылығ ын, адамның ең бек қ ұ ралдарын пайдаланып қ оймай оны жетiлдiре бiлетiндiгiнен байқ айды. Дегенменде, адамның жануарлардан айырмашылығ ын алдыменен жанның қ ұ рамындағ ы парасат деп бiлдi. Арситотель жанды ү ш тү рге бө ледi; ө сiмдiктердiң жаны, сезiмтал жандар, адам жаны. Бiрiншi – барлық тiршiлiк иесiне, екiншiсi – жануарларғ а, ү шiншiсi – адамғ а бiткен қ асиеттар. Осыларды айыра отырып, Аристотель адамдармен жануарлар арасындағ ы генетикалық байланысты ү збеген.

“Жан туралы” трактатта жануарларда тү йсiнедi, сезiнедi, ол тү йсiгiн сезiнген жан жағ ымды мен жағ ымсызды айырады дейдi.

Ө сiмдктердiң де қ абiлетi бар. Олар қ оректене бiледi. Ө сiмдiктерде жануарлардың жаны жоқ, ал жануарларда ө сiмдiк жаны бар. Сондық тан жануарлар аз, ө сiмдiктер кө п тарағ ан. Ал адам ә рi ө сiмдiк, ә рi жануар, оғ ан қ оса ақ ылды тiрi жан. Қ ұ дай тек ақ ылды жан. Арситотель адамғ а “қ оғ амдық жануар”, “саяси жануар” деп анық тама берген. Аристотельдiң эволюциялық даму сатыларын бiршама дұ рыс тү сiнгендiгiн, кейiннен Дарвин жоғ ары бағ алағ ан. Адамдар табиғ атынан қ ауымдасып тiршiлiк жасауғ а бейiм. Қ ауымдастық жанұ ядан басталады. Мемлекет - дамығ ан жанұ я. Адамдардың қ алыптасуы мемлекеттiң сапасына байланысты. Мемлекеттiң мә нi адамдардың игiлiктi ө мiрiн қ амтамасыз ету. Игiлiктi ө мiрдi Аристотель тек байлық қ ана емес, ә дiлеттiлiк деп ұ қ қ ан. Ә дiлеттi мемлекеттiң азаматтары орташа дә улетi бар меншiк иелерi. Платон меншiктi ә леуметтiк тең сiздiктiң алғ ы шарты деп есептеп оны жоюды кө здесе, Аристотель меншiк туралы ойдың ө зi-ақ адамды рахат сезiмге бө лейдi, - деп жақ тағ ан.Жеке меншiктi, кө пшiлiктi қ олдағ ан Аристотельдi демократ деуге болар. Бiрақ шындығ ында олай емес. Баршаны жақ тай отырып, олардың қ атарына Аристотель мемлекеттiң кө птеген тұ рғ ындарын кiргiзбейдi. Ол қ ұ л иеленудi табиғ и қ ұ былыс деп тү сiнедi; “… бiреулер табиғ атынан қ ұ л, екiншiлер табиғ атынан ерiктi бiреуге қ ұ л болу, ал екiншiсiне – мырза болу лайық ты”. [2] Сондық тан қ ұ лдар мемлекеттiң азаматы емес.

Аристотельдiң адам туралы қ айшылық қ а толы кө зқ арастарының ұ зын ырғ ағ ы осындай. Сонымен бiрге адамның ерекшелiгiн қ оғ аммен байланыстырып кө рсетудiң жолдарын iздегенi Аристотель iлiмiнде сол заманның дертi жатқ анымен, кейiнгi дә уiрдiң ой дамуына, iзденiсiне ық палы орасан зор болды.

Грек философиясының эллин дә уiрi кө не грек мемлекетiнiң қ ұ лдырау кезең iмен тұ спа-тұ с келдi. Экономикалық жә не саяси жағ дайдың шиеленiсуi адам кү нкө рiсiн кү йзелiске тү сiрдi. Осындай қ иын-қ ыстау уақ ыт табы философияғ а да ә сер еттi. Жеке бастың қ амы, ө мiр азабынан қ ұ тылу жолдары кү н тә ртiбiне қ ойыла бастады.

Осы дә уiрдiң кө рнектi ойшылы Эпикур (б.з.д. 342-271 ж.) адамның жетер жолдарын iздестiру философияның басты мiндетi деп ұ қ ты. Дү ниенi, адамды тану арқ ылы сол адам бойында ұ ялағ ан ү рейден, қ орқ ыныштан арылуғ а болады. Ө мiрден лә ззат алу (гедоне), бақ ыт (эвдемония), жан тыныштығ ы (атараксия) адам ү шiн бағ а жетпес игiлiк. Эпикур ө мiрден қ ымбат ештең е жоқ, оны бағ алай бiлу керектiгiн уағ ыздайды. Ол рахат ө мiрдi бақ ытты “мә ң гiлiк идеядан”, космостан iздемей, сол қ арапайым кү нделiктi тiршiлiктен, жерден iздедi. Эпикурдiң замандастары оның iлiмiн ә р сақ қ а жү гiртiп бағ алады. Кейбiреулер, Эпикурдi “қ ұ рсақ қ ұ марлық ” философиясын насихаттаушы деп айыптады. Оның ө мiрге деген қ ұ штарлық ты уағ ыздайтын философиясының рухани мә нi терең де жатқ анын тү сiнбедi.

Бақ ытқ а асып кеткен адам, яғ ни қ ұ марлық тың жетегiнде кеткен адам жетпейдi, керiсiнше ө зiн тежей бiлетiн ұ стамды адам жетедi.

Эпикуреистермен қ атар (б.з.д) ІV ғ асырдың соң ында Греция мен Римде стоиктер мектебі қ алыптасады. Эллин стоиктері Зенон (б.з.д, 336-264 ж.), т.б. адам ө зін сыртқ ы жағ ыдайлардан тә уелсіз сезіну керек деп уағ ыздады. Бақ ыт қ андайда болмасын сыртқ ы игілікке тә уелді емес деп ү йретті. Зенонның ұ станғ ан принципі: Ө мірдің мақ саты «табиғ атпен келісіп ө мір сү ру», қ олында барғ а қ анағ ат ет, қ олың да жоқ қ а ө кінбе.

Рим стоикі Сенека (б.з.д 4- б.з 65 ж.) император Неронның тә рбиешісі дү ниеқ орлық қ а қ арсы болғ ан.

Стоиктер ө мірдің ауыртпалығ ын шыдамдылық пен (анатея) кө тере білуге шақ ырады. Стоиктердің этикасы адам саналы тү рде тағ дырғ а бағ ынуғ а, жә не басың а тү скен жақ сылы, жаманды оқ иғ аларды куанышпен қ арсы алуғ а дайын болу керек.

Қ орыта келе, грек философиясында адам барлық мә селелердің негізгі ө зегі болды деп айтуғ а толық негіз бар.

Ә дебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

4 Кiшiбеков Д. Философия: оқ улық /Д. Кiшiбеков, Ұ. Сыдық ов.-9-шы басылымы.-Алматы: Қ арасай.-2008.-356 б.

4 Тақ ырып Ортағ асырлық мә дениеттегі философия мен діннің феномені

1. Ортағ асырлық философияның негізгі кезендері

2. А.Августиннің қ ұ дай жә не адам туралы ілім. Ф.Аквинский философиясы. Номинализм жә не реализм.

3.Мұ сылмандық философияның қ алыптасуы жә не ерекшелігі Аль-Кинди, Аль-Фараби, Ибн-Сина, Ибн-Рушд философиясы.

4. Исламдық суфизм бағ ыты Х А Яссауидің кө зқ арасы. М.Кошғ ари, Ю.Боласағ ұ н философиясы.

Орта ғ асырлық Еуропада діни идеологияның ү стемдігі философияның дамуына кері ә серін тигізді. Дегенменде философиялық ізденістер тоқ тағ ан жоқ. 8 ғ асырдан 14-15 ғ асырларғ а дейін созылғ ан философия схоластика (мектеби) атауымен белгілі. Философияның діни ілімнің қ ызметшісіне айналғ ан шағ ы еді. Антика заманының соң ғ ы кезең дерінде пайда бола бастағ ан христиандық дү ние таным ө з кү шіне ене бастағ ан. Міне осы кезең де христиан теологтерінің аса ірі ө кілдері Августин-Ә улие (354-430) мен Фома Аквинский (шамамен 1225-1274) ілімдерінде адам туралы қ ағ идалар кө рініс тапты.

Христиандық ойшыл алғ ашқ ы католик шіркеуінің негізін салушылардың бірі ә улие атанғ ан Аврелий Августиннің ілімі батыс Еуропада кең таралды.

Оның ілімінде қ ұ дай ең жоғ арғ ы асқ ақ мә ң ге ие, сондық тан ол ешкімге тә уелді емес. Қ ұ дай барлық тіршіліктің ө згерістердің алғ ы шарты. Адамды жасағ ан қ ұ дай. Августин адам деп алдыменен оның жанын айтады. Жан тек адамда ғ ана бар, жануарлар мен ө сімдіктерде жоқ. Адам жаны мә ң гі. Жан бө лшектенбейді, сондық танда ол бө лінбейді, ыдырамайды. Жанның қ абілеттері бар. Ол ерік, жад, зерде. Жанның еркі зердесінен биікте тұ р. Қ ұ дайды жан зердесімен емес, сеніммен таниды. Сенім жанның еркіне сү йенеді.

Августин адамның еркін мойындай отырып, оғ ан шек қ ойғ ан. Адам нені қ аласа, соны істей алмайды. Барлығ ыда қ ұ дайдан, адамның іс-ә рекеті алдын-ала пайымдалып қ ойылғ ан. Сенім-² Қ ұ дайдың шапағ аты². Адамның болмысындағ ы барлық жақ сылық - Қ ұ дайдан. Ал сонда зұ лымдық, жамандық қ айдан шығ ады?

Қ ұ дай адамды жаратқ анда ерікті қ ылып жаратты. Ол ө з еркің мен таң дай білу деген сө з. Алғ ашқ ы адамдар қ ұ дайдың еркіне қ арсы келіп, оның айтқ анын орындамай жамандық қ а ұ рынғ ан. Жамандық тә нді жаннан, табиғ атты қ ұ дайдан жоғ ары қ ойғ анда шығ ады. Осыдан адам екі ойлы, сондық тан ол жарымжан. Одан қ ұ тылудың жалғ ыз жолы – Қ ұ дайды ішкі рухың мен беріліп қ абылдау жә не оғ ан сиыну. Сонда ғ ана кү нә дан арылып, тазаланасың. Арылып, тазалану сыртқ ы дү ниеге, табиғ атқ а емес, ішкі дү ниең е терең деп бойлап, ө зің ді таба білуіне байланысты.

Августин ілімінен, христиан философиясының адам туралы ізденісін жалғ астыра отырып, жаң а соқ пақ табуғ а талпынғ анын байқ аймыз.

Христиан діні кең жайыла бастағ андық тан, дә лелдеу оң айғ а тү спеді. Осығ ан орай теологтар, қ адым (антика) заман философиясына сү йеніп, оларды жаң а дү ние танымғ а икемдей отырып пайдалануғ а кү ш салды.

Августин Платон дә стү рінен нә русская алса, орта ғ асырлық схоласт Фома Аквинский христиан қ ағ идаларын Аристотель ілімімен жалғ астырды. Фоманың ілімінде дү ние ретімен ұ йымдасқ ан жү йе (система), ө зара байланысты сатылардан тұ рады. Тө менгі саты - ө лі табиғ ат. Ө лі табиғ аттан ө сімдіктер мен жануарлар шығ ып, олардан жоғ ары адамдар дү ниесі пайда болады. Осы жү йенің биіктігінен, ең жетілген, барлық тіршіліктің алғ ашқ ы себебі, мә ні қ ұ дайды кө реміз. Адамның қ ұ дай жаратқ ан дү ниеде, ө зіне сай арнаулы орны бар.

Адамда дү ниедегі басқ а қ ұ былыстар сияқ ты ² қ озғ аушы кү шке² мұ қ таж. Ол қ озғ аушы кү ш – адамның жаны. Жан адам тә нінің қ озғ аушы кү ші ғ ана емес, оның формасы. Адам жан мен тә ннен қ ұ ралғ ан. Адам жаны ² қ озғ аушы кү ш² бола тұ ра ө зі ө згермейді. Осығ ан байланысты мынадай проблема туатыны айқ ын: егер жан ө з мә ніне байланысты ө здігінен қ озғ алмайтын болса, ол қ алай тә нді қ озғ ай алады? Осы қ иыншылық тан Фома маң ызды себеп (guantum ad esse) жә не кездей соқ себеп (guantum ad fiezi) деген ұ ғ ымдарды пайдалану арқ ылы шығ ады. Маң ызды себепке сү йенсек, бір нә рсенің ө мір сү руінің себебі, одан бұ рынғ ы бір нә рсе мен байланысты болғ андық тан ә рі қ арай тү бін қ уа келе алғ ашқ ы себепке тірелер еді. Ол шексіз жол. Екінші (кездейсоқ) себеп бір нә рсенің қ айдан пайда болғ анын жан-жақ ты дә лелдер келтіру арқ ылы тү сіндіреді. Адамның жаны кездейсоқ себеп арқ ылы қ озғ алады. Ф. Аквинскийдің пайымдауынша жан тә н емес, ол тә ннің ә рекеті, яғ ни тә нмен бірікпеген, тек сонда орналасқ ан. Дә л осы мағ ынада кездейсоқ себеп арқ ылы жан тә ннің қ озғ аушы кү ші бола алады. Августин жанды тә ннен тә уелсіз субстанция деп адамды жаннан айырмағ анын жоғ арыда айтқ анбыз. Фома Аквинский Августинды толық тыра адамды тә н мен жаннан қ ұ ралғ ан (compo situm) дейді. Сонымен бірге жанның мә ң гілігін, дербестігін қ орғ ау мақ сатымен Августин толық жә не жартылай субстанция деген ұ ғ ым енгізеді. Толық субстанция деп тә н мен жаннан қ ұ ралғ ан адамды айтамыз, ал жанды жеке алсақ, ол жартылай субстанция. Осы арқ ылы Фома Аквинский бір жағ ынан Августиннің артық кеткенін (адам мен жанды айырмағ анын) тү зейді, ал екінші жағ ынан оның жан адамның мә ні деген сенімін арашалап қ алады.

Адам жануарлармен періштелердің арасын жалғ астыратын тіршілік иесі. Ф. Аквинский мен Августиннің қ ағ идаларының айырмашылығ ына қ арамастан, дү ниедегі тіршіліктің бастауы жалғ ыз қ ұ дай. Адам жанының қ ұ ндылығ ы жә не ө лместігі осы ілімдерде кө рнекті орын алатынын атап айтқ анымыз жө н.

Ө зінің ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени дамуы жағ ынан жерорта тең ізінің шығ ысындағ ы елдер арғ ы орта ғ асыр дә уірінде (CII ғ асырғ а дейін) еуропа елдерінен ә лде қ айда жоғ ары тұ рғ ан еді. Осы ө ң ірде CII ғ асырда араб халифаты ү стемдік қ ұ рғ ан болатын. Араб халифатының тұ сында жандана бастағ ан саяси-экономикалық ө мір ғ ылымның, ә дебиеттің, ө нердің дамуына игі ә серін тигізді. Ә ртү рлі рухани дә стү рлердің, діндердің тоғ ысқ ан жерінде философиялық ойдың шың далып жетілуі кездейсоқ емес еді. Осы дә уірде еуропа философияның дамуы баяулай бастады, мұ сылмандық шығ ыс елдерінде араб, парсы, тү ркі ойшылдарының ең бегі арқ асында философия ө зінің шарық тау биігіне кө терілді. Мұ сылмандық ойшылдар грек философтарының дә стү рлерін жалғ астырып жаң ғ ырта білуімен қ атар мұ сылман дү ниесінің философиясының ірге тасын қ алады. Мұ сылмандық философиясының негізін салғ андар деп Ә л-Кинди (800-870) мен Ә л-Фарабиді (870-950) атаймыз. Солар салғ ан жолды Ибн-Сина (980-1037), Ибн-Рошд (1126-1196) жә не тағ ы басқ а да ойшылдар жалғ астырды. Біздің мақ сат ү шін олардың барлығ ының ілімдерін қ арастыру міндет емес. Дегенменде адам туралы айтарлық тай жү йелі қ ағ ида қ алдырғ ан мұ сылман философтарының басты ө кілдеріне назар аударалық.

Орта ғ асырда мұ сылман ойшылдарының арасында дү ниедегі адамның алатын орны қ андай, қ ұ дай мен адамның ара қ атынасы қ андай, дү ние жаратылғ ан ба, ә лде мә ң гі ме, деген сауалдар тө ң ірегінде пікір таласы туды.

Аристотельден кейінгі " екінші ұ стаз" атанғ ан Ә л-Фараби " Сұ рақ тардың мә ні", " Қ айырымды қ ала.." жә не т.б. ең бектерінде жоғ арыда аталғ ан сауалдарғ а жауап беріп, теориялық толғ амдар жасағ ан.

Діни қ ағ идағ а, қ ұ ранғ а сү йеніп бү кіл тіршілікті, адамды жасаушы алла тағ ала деп Ә л-Фараби ү зілді кесілді тұ жырым жасамағ ан. Ол философиялық талдау арқ ылы, алла тағ аланың жасампаздығ ын мойындай отырып, бү кіл болмыс атаулының барлығ ын сатыларғ а бө лген. Барлық болмыс бірінші себептен шығ ады. Ә л-Фараби алла тағ аланың бейнесін, бейнесіз, дерексіз, Бірінші себеп, Бірінші парасат, Бірінші тұ лғ а деген атаулармен алмастырғ ан.

Сол, Бірінші себептен шық қ ан аспан денелерінің болмысы ай ә лемімен аяқ талады. Ай ә лемінің ең кемелдісі парасатты жануар – адам. Адам жаны пайда болысымен оның болмысына кү ш, қ абілет бітеді. Олар қ уат беруші кү ш, тү йсіктендіруші кү ш, елестетуші кү ш, парасатты немесе ойлаушы кү ш, қ озғ аушы кү ш, талпынушы кү ш деп бө лінеді. Осы кү штер дене мү шелері арқ ылы қ ызмет жасайды. Айталық, қ уат беруші кү ш - ауыз, асқ азан, бауыр т.б. мү шелер арқ ылы, талпындырушы кү ш – жү йке тамыр арқ ылы кө рініс табады. Осы кү штердің барлығ ы дене мен байланысты. Сонымен бірге адам жанында денеге қ атыссыз ә рекет жасайтын кү ш бар. Ол – ақ ыл парасат. Адам ақ ылды болып тумайды, ақ ылғ а қ абілеті бар жан болып туады. Ақ ыл енжар, потенциалды, актуальды дең гейлерінен ө тіп тә жірибесі молайып байығ ан сайын бойғ а дарып ә рекетті ақ ылғ а айналады. Ә рекетшіл ақ ыл арқ ылы адам ө з кемеліне келіп толысады. Адам ақ ылының толысқ андығ ын бү кіл болмыстың тү зілісіне ой жү гіртіп болжай алатындығ ынан кө реміз. Ә рекетшіл ақ ылғ а адам қ ауымдасу арқ ылы жетеді. Ә ль-Фарабидің «Қ айырымды қ ала…» атты трактатынан ү зінді келтірейік: «Жаратылысында ә рбір адамғ а ө з тіршілігі ү шін жә не ең жоғ ары кемелділік дә режесіне жету ү шін кө п нә рсе керек, ал мұ ны ол жалғ ыз жү ріп таба алмайды жә не оғ ан жету ү шін ол қ андай да бір адам қ ауымын қ ажет етеді, осы қ ауымдағ ы адамдардың ә рқ айсысы оғ ан қ ажетті нә рселердің жалпы жиынтығ ынан қ андай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бержағ ында ә рбір адам ө зінен басқ а екінші адам жө нінде де нақ осындай кү йге тү седі. Міне сондық тан да бір-біріне кө мектесіп отыратын, біреуі екіншісінің ө мір сү руіне қ ажетті нә рселердің бір бө лігін тауып беріп отыратын кө птеген адамдар бірлестіктері арқ ылы ғ ана адам ө зінің жаратылысына сай кемелділік дә режесіне жете алады».[3] Фараби осы ойларында адамның қ оғ амдық жағ дайда қ алыптасып, ө з мә ніне ие болатындығ ына кү мә нданбағ ан. Ә л-Фараби адам ө мірінің мақ саты бақ ыт деп білген. «Бақ ыт - ө з басы ү шін кө ксейтін игілік; бұ ғ ан ешбір жағ дайда жә не ешқ ашанда басқ а нә рсеге бола талпынбайды, ө йткені (бақ ыттың) аржағ ында адамның қ олы жете алмайтын бұ дан артық нә рсе жоқ. Бақ ытқ а жетуге кө мектесетін еркін ә рекет – тамаша ә рекет. Мұ ны туғ ызатын ә дет-ғ ұ рып – қ айырымдылық. Қ айырымдылық дегеніміз оның ө зі белгілеген, бірақ бақ ытқ а жету мақ сатынан туғ ан жақ сылық. Бақ ытқ а (жетуге) бө гет жасайтын ә рекет жаман немесе сұ мпайы ә рекет болмақ. Бұ л ә рекетті туғ ызатын ә дет-ғ ұ рып – кемшілік, кесепат, пасық тық». [3]

Осы пайымдаулардан Ә л-Фарабидің адамғ а деген сү йіспеншілігі айқ ын кө рініп тұ р. Адамның ақ ыл-ойының оянуына «тү рткі» болғ ан бірінші себеп уақ ыт жағ ынан «алыстағ ы себеп», ал оның жетіліп дамуы адамның ө зіне байланысты. Жеке адам ө ткінші, тә н ө лмек, ал жан мә ң гі ө мір сү реді. Ә л-Фараби жанның ө лмейтіндігіне, мә ң гілігіне шынымен сенді деп кесіп айту қ иын. Себебі Фарабиден қ айырымды да білгір адамдардың жаны ө лмейді, ал надан адамдардың жаны ө леді

Адам жанының ө лмейтіндігін Фараби осылай тү сінген болса керек деп жорамалдауғ а болады.

Мұ сылмандық дү ниенің Орталық Азиядан шық қ ан ғ ұ лама ғ алымы Ибн - Сина «Жан туралы кітап» деген ең бегінде адамның басқ а жануарлардан айырмашылығ ына кө и кө ң іл бө лген. Адамның қ ызметі, іс-ә рекеті туа біткен бейімділігімен қ атар қ оғ амдағ ы ережелермен санасуынада байланысты. Адам алдына мақ сат қ оя біледі, жә не сол мақ сатына қ оғ ам арқ ылы жетеді. Қ оғ ам ө мірін реттейтін ережелерді жастайынан тә рбие арқ ылы бойына сің іріп дағ дысына айналдырады. Адам басқ а адамдарғ а қ ызмет ете отырып ө зінің қ ажетін ө тейді. Мақ сатқ а жетер жолда ол ө нерге, тілге сү йенеді.