Білім беру нәтижелерін бағалау және оның құралдары

Инклюзивті білім беру нә тижелі жү йесінің шең берінде барлық оқ ушылардың оқ у бағ дарламасын мең геру жетістіктерін бағ алау ү немі жү ргізіледі.

Бағ а – сыныптағ ы тү рлі жұ мыстар мен жағ дайларды, кө рініс табу барысында, талдау мен қ орытындылаудан тұ ратын ү здіксіз процесс.

Бағ алаудың мақ саты: жіктеу (топтастыру), анық тау, оқ ыту мен тә рбиелеу бағ дарламаларын қ ұ растыру, оқ ыту мен тә рбиелеу бағ дарламаларын мониторингтен ө ткізу, оқ ыту мен тә рбиелеу бағ дарламаларын бағ алау.

Инклюзивті білім беруде бағ алау мү мкіндігі шектеулі балалардың жеке

оқ у жетістіктеріне жә не білім алу нә тижелеріне қ атысты болуы тиіс. Білім алу нә тижелерін бағ алау ә дісі барлық балаларғ а ө здерінің мық ты жақ тары мен мү мкіндіктерін кө рсетуге жағ дай жасауы керек. Ата-аналар бағ алау процесінің толық қ анды қ атысушылары болады, олар баланың мектептен тыс (мектепке дейінгі мекемеден тыс) жағ дайдағ ы іс-ә рекеті туралы, баланың оқ у мекемесінде білім алуына дейінгі даму дең гейі жайлы мә лімет бере алады, ал бұ л жағ дай педагогтарғ а баламен жү ргізілетін жұ мысының нә тижелілігін объективті бағ алауғ а мү мкіндік береді.

Бағ алау процесінің маң ызды бө лігі болып балалар кезігетін қ иындық тарды ерте кезең де анық тау табылады. Егер балалардың қ иындық тары кү рделі мінезді болса, онда педагог арнайы дағ дылары бар мамандармен мектеп қ абырғ асында байланысып жұ мыс атқ ара алады, сонымен бірге тү рлі типті арнайы (тү зету) ұ йымдарында (реабилитациялық орталық тар, психологиялық -педагогикалық тү зету кабинеттері, арнайы мектепке дейінгі жә не мектеп ұ йымдары жә не т.б.) жұ мыс істейтін пә наралық топтардың мамандарымен де бірігіп жұ мыс жү ргізе алады.

Ерте бағ алау жә не уақ ытылы тү зету-педагогикалық қ олдау кө рсету мектептік қ иындық тардың, ү лгермеушіліктің, жекетұ лғ алық мә селелер мен басқ а да жағ ымсыз сә ттердің пайда болу қ аупін тө мендетеді.

Ерте жаста жә не басқ а мамандармен тығ ыз байланыстылық та нә тижелі ұ йымдастырылғ ан педагогикалық іс-ә рекет мү мкіндігі шектеулі балалардың жалпығ а білім беру бағ дарламалары бойынша нә тижелі оқ уына ә сер етіп, олардың жалпығ а білім беру процестің шең берінде білім алу қ ажеттіліктерін толық қ амтиды.

Бақ ылау – дә лелдерді жү йелеу мен жалпы қ орытындымен аяқ талатын мақ саттандырылғ ан жә не жоспарлы тү рде мә ліметтер жинақ тау ә дісі. Бақ ылау – психологиялық -педагогикалық анық таудың ежелгі ә дісі. Оның кө мегімен бала туралы кө лемді мә лімет алуғ а болады. Бақ ылау ә дісі даму қ иындық тары бар балалардың психологиялық -педагогикалық ерекшеліктері мен дамуын зерттеуде маң ызды орын алады, ө йткені, ү лкен адамғ а қ арағ анда, зерттеу объектісі ретінде баланы эксперименталды зерттеу ө те қ иын. Мү мкіндігі шектеулі баланы белсенді немесе енжар бақ ылау сабақ тарда, ойындарда, еркін іс-ә рекеттерде, ата-аналармен біріккен іс-ә рекеттерде, яғ ни бала ү шін ү йреншікті жағ дайда ұ йымдастырылады. Бақ ылау ә дісінің кө мегімен бала іс-ә рекетінің келесі ерекшеліктерін анық тап, бағ алауғ а болады: стереотиптік ә рекеттер, анық аффективті жә не эмоционалды кері жауаптар, ү рейлік кө ріністері. Бақ ылау арқ ылы баланың ө з-ө зіне қ ызмет кө рсету дағ дыларының қ аншалық ты дамығ анын, тапсырмаларды орындауғ а дайындығ ын, кө ң іл-кү йінің ерекшеліктерін, қ озғ алыстық даму ерекшеліктерін анық тауғ а болады. Мұ ндай мә ліметтер баланы ә рі қ арай зерттеуге негіз жасайды.

Бақ ылау ә дісі арнайы қ ұ рал-жабдық тарды қ ажет етпейді жә не балағ а қ осымша психоэмоционалдық ауыртпалық тү сірмейді. Сонымен қ атар, бұ л ә дісті қ олдану педагогтан жоғ ары дең гейлі кә сіби дайындық ты жә не ерекше қ ажеттіліктері бар балалардың педагогикалық ерекшеліктері жайлы білімдері болуын талап етеді.

Бақ ылау ә дісіне қ ойылатын негізгі талаптар:

1. Бақ ылаудың нақ ты мақ саты болуы керек. Мақ саттың нақ тылығ ы мен анық тығ ы нә тижелерді тіркеуді жә не шынайы қ орытынды жасауды жең ілдетеді.

2. Бақ ылау алдын-ала қ ұ растырылғ ан жоспар бойынша жү ргізілуі керек. Егер бақ ылаушының іс-ә рекеті зерттелсе, онда алдын-ала сұ рақ тама дайындалуы қ ажет. Нә тижелер суреттер, аудиожазбалар жә не т.б. арқ ылы тіркеледі.

3. Зерттелетін кө рсеткіштердің саны аз жә не олар нақ ты анық талуы керек. Зерттелетін кө рсеткіштер туралы сұ рақ тардың анық тылығ ы жә не оларды бағ алау критерийлерінің дә лдігі алынатын мә ліметтердің ғ ылыми қ ұ ндылығ ын арттырады.

4. Психологиялық -педагогикалық қ ұ былыстарды табиғ и жағ дайда бақ ылау қ ажет. Егер мысалы, зерттеу объектісі баланың сабақ тағ ы оқ у жұ мысы болса, онда екінші, ү шінші жә не тө ртінші сабақ тарды таң дағ ан дұ рыс, ө йткені соң ғ ы сабақ тарда бала шаршайды, ал бірінші сабақ та ә лі ұ йқ ы-ояулы. Оқ у іс-ә рекетінің нә тижелілігін оқ у тоқ санының соң ында бақ ылау тиімді емес, ө йткені оқ ушылардың шаршауы кө рініс табуы мү мкін.

5. Тү рлі бақ ылаулар арқ ылы алынғ ан мә ліметтер салыстыруғ а келуі керек: бірдей критерийлер, бірдей уақ ыт аралығ ында алынғ ан мә ліметтер, бірдей бағ алау шкаласымен жә не т.б.

6. Бақ ылаушы алдын-ала бақ ылауды жіберілуі мү мкін деген қ ателіктерді біліп, оларды болдырмауы, алдын-алуы тиіс.

Мү мкіндігі шектеулі балаларды бақ ылаудың мақ саты:

1) Ә р баланың қ ызығ ушылық тарын, іскерліктері мен қ ажеттіліктерін анық тау. Бақ ылау арқ ылы педагогтар баланың жеке ерекшеліктері жайлы мә лімет алып, оларды дұ рыс бағ ыттап, бағ дарламағ а толық қ оса алады.

2) Бірнеше уақ ыт шең берінде баланың ө су мен даму процесін бағ алау. Бақ ылау арқ ылы педагогтар оқ у жылы шең берінде баланың когнитивтік, физикалық, ә леуметтік жә не эмоционалдық дамуындағ ы прогресті бағ алай алады.

3) Қ оршағ ан орта ө згерістерінің қ ажеттілігін анық тау. Балалардың ойын орындарын, материалдарын пайдалануын бақ ылау арқ ылы, педагогтар қ оршағ ан ортаны ұ йымдастыру мен материалдардың балалардың қ ажеттіліктеріне сай болуын анық тай алады.

4) Қ иындық тарды (мә селелерді) анық тау.Бақ ылау арқ ылы балаларғ а арнайы кө мектің қ ажеттілігін, қ ажет еместігін анық тауғ а болады. Бұ л тү рлі мә селелер болуы мү мкін – есту қ иындық тарынан, қ осымша кө мек алу қ ажеттілігіне дейін. Мұ ндай мә селелер бар болса, балалармен жұ мысқ а мамандар қ осылуы тиіс.

5) Қ иын жағ дайларды шешуде нә тижелі жолдарды анық тау. Бақ ылау арқ ылы педагогтар баланың тү рлі жағ дайдағ ы іс-ә рекетін болжай алады. Мұ ндай білімдер қ ақ тығ ыстар мен қ иындық тардың алдын алуғ а мү мкіндік береді.

6) Оқ у жоспарын тү зету қ ажеттілігін бағ алау. Бақ ылау негізінде педагогтар оқ у жоспарын модификациялау немесе балалардың қ ажеттіліктеріне сай кү н тә ртібін ө згерту қ ажеттілігіне байланысты қ орытынды жасай алады.

7) Ата-аналар мен басқ а мамандарғ а пайдалы бала туралы мә ліметтер жинау. Бақ ылау арқ ылы балалардың қ ызығ ушылық тары, жетістіктері, ә леуметтік дағ дылары жә не қ арым-қ атынас мә селелерін білуге болады. Жинақ талғ ан мә ліметтер мамандарғ а да, ата-аналарғ а да пайдалы. Мә ліметтермен алмасу біріккен нә тижелі іс-ә рекетті ұ йымдастыруғ а негіз болады.

8) Бақ ылау арқ ылы ата-аналарғ а ө здерінің балалары туралы қ осымша мә лімет алуғ а кө мек беру. Педагогтар бақ ылау арқ ылы ата-аналарғ а баланың кү шті жақ тары, қ ажеттіліктері мен іс-ә рекет ерекшеліктері туралы қ осымша мә лімет бере алады.

9) Бақ ылауды жү ргізу жолдары, бірқ атар объективті жә не субъективті факторларғ а байланысты тү рлі болады – бақ ыланушылар саны, зерттелетін қ ұ былыстардың мінездемесі жә не т.б. Педагог бақ ыланушы балалардың тобына қ осылуы мү мкін, мысалы, олармен ойнау (белсенді бақ ылау) немесе сырттай зерттеу (енжар бақ ылау).

Бақ ылаудың тү рлері мен ә дістері:

1) Ашық бақ ылау - бақ ыланушыларғ а олардың зерттелуі туралы мә лімет ету.

2) Жабық (жасырын) бақ ылау - бақ ыланушылар ө здерінің зерттеу нысанасы екендігін білмейді. Бақ ылаудың бұ л тү рі нә тижелі, ө йткені нақ ты қ ызығ ушылық тар мен ерекше қ ажеттіліктері бар баланың даму ерекшеліктері, қ ұ рдастарымен сыныптағ ы қ арым-қ атынас жү йесінің кө рсеткіштері жайлы шынайы мә лімет береді.

3) Қ осылғ ан бақ ылау - ү немі (бақ ылаушы) жағ дайларғ а тікелей қ атысады. Зерттеуші бақ ылаушы ретінде кө рінбеуі тиіс (жасырын (жабық) қ осылғ ан бақ ылау), ерекше қ ажеттіліктері бар бала «ішінен» зерттеледі, мұ нда жасырын ә леуметтік қ ұ былыстар анық талады.

4) Қ осылмағ ан бақ ылау - шеттен жү ргізіледі. Бақ ылаушы ө тіп жатқ ан жағ дайларғ а қ атыспайды. Ол жасырын да, ашық та бола алады.

5) Жү йеленген бақ ылау - ү немі белгілі уақ ыт кезең дерінде ө ткізіледі. Ә детте жоғ ары дең гейде нақ тыланғ ан жоспар бойынша жү ргізіледі.

6) Кездейсоқ тық бақ ылау - ә детте жоспарланбайды, бірақ кө п мә лімет береді. Бақ ылаудың қ иындығ ы кездейсоқ пайда болуында.

Бақ ылаудың мінезіне (ізденістік немесе зерттеушілік) қ арамастан, бақ ылаушының нақ ты бағ дарламасы, ә рекеттер сызбасы болуы керек. Бақ ылау сызбасына бақ ылаудың бірліктері, бақ ыланатын қ ұ былысты сипаттау тү рі мен тә сілдері кіреді. Бақ ылауғ а дейін іс-ә рекеттің жалпы бейнесінен тікелей бақ ылауғ а қ олжетімді іс-ә рекеттің бірліктерін, оның кейбір жақ тарын, нақ ты ә рекеттерін бө ліп алу керек. Мұ нда іс-ә рекеттің бірліктері - бақ ылаудың бірліктері болып табылады. Мысалы, ерекше қ ажеттіліктері бар баланың іс-ә рекетін бақ ылауда педагог оны бірқ атар бірліктерге бө леді: моторика, сө йлеу тілі, қ арым-қ атынас, эмоциялар жә не т.б. Егер бақ ылаудың пә ні болып баланың сө йлеу тілі болып табылса, онда бірліктері – тілдің мазмұ ны, бағ ыттылығ ы, ұ зақ тылығ ы, экспрессивтілігі, лексикалық, грамматикалық жә не фонетикалық қ ұ рылымының ерекшеліктері жә не т.б. Сонымен, бақ ылаудың бірліктері кө лемі мен бө лініп алынғ ан іс-ә рекет ү зіндісінің кү рделілігі, мазмұ ны бойынша ерекшеленуі мү мкін.

Бақ ылауды тіркеуге қ ойылатын жалпы талаптар:

1) бақ ыланғ ан дә лел нақ ты жазылып, бақ ылаушының жекетұ лғ алық ә серлері, пікірлерімен алмастырылуы керек. Жалпы айтқ анда, болғ ан жағ дай тіркелуі, қ алай кө рініс табылғ аны жазылуы керек (фотографиялық жазба);

2) бақ ыланғ ан жағ даймен қ атар, оның қ оршағ ан ортасы туралы да мә лімет керек;

3) зерттелетін мә селенің мақ сатына сай бақ ыланғ ан жағ дай нақ ты сипатталуы керек.

Бақ ылаудың хаттамасы бақ ылау барысында жазылады, сондық тан, жазуды жылдамдату ү шін, шартты белгілер немесе стенографияны қ олдануғ а болады.

Кү нделік ұ зақ мерзім, кейде айлар мен ұ зақ жылдар бойы жү ргізілетін бақ ылауларда қ олданылады. Кү нделіктің парақ тары нө мірленуі керек. Кү нделік бақ ылауды жү ргізу кезінде жазылуы тиіс, ал мү мкіндік болмағ анда маң ызды сә ттер тіркеліп, соң ынан, бақ ылау аяқ талғ ансоң толық жазылуы керек.

Пайдалануғ а ұ сынылатын, бақ ылауғ а жақ ын, бағ алау ә дісі болып «орындау процесін бағ алау» болып табылады. Бұ л ә діс ө те кү рделі, аудио жә не видеожазбалар, дә лелдерді жазбаша тіркеу кө мегімен жү ргізіледі. Бұ л ә дісті біріккен жұ мыстың маң ызды дағ дыларының, зерттеу дағ дыларының жә не т.б. қ алыптасуын бағ алауда пайдаланғ ан тиімді. Эксперттік бағ ағ а негізделген, субъективті ә діс болып табылатын бақ ылау ә дісімен салыстырғ анда, бұ л ә діс объективті болып табылады. Жауапты таң дауғ а немесе қ ысқ аша еркін жауапқ а негізделген бағ алау ә дісі жағ даяттық, бір бағ ытты бағ алау іс-ә рекеті болып сипатталады. Ә детте ол тест немесе ауызша сұ рау тү рінде жү ргізіледі.

Мү мкіндігі шектеулі балаларды бақ ылауды жү ргізу ә дістері

Тестілеу кең інен қ олданылатын мә ліметтерді жинақ тау стратегиясы болып табылады, бірақ бастауыш мектеп жасындағ ы балалармен жұ мыс жү ргізуде нә тижелі стратегиялар болып интервью мен бақ ылау болып табылады. Тесттерде балалардың нақ ты ақ ыл-ой жә не физикалық кемістіктерін ескере отырып бейімдеу механизмдері жиі қ арастырылмайды, жә не де оқ ыту мен тә рбиелеу процесіне маң ызды емес мә селелер енгізіледі.

Тесттерді келесі негізгі категорияларғ а бө луге болады:

1. Белгіленген кө рсеткіштерге негізделген тесттер келесі сұ рақ қ а жауап береді: «Топпен салыстырғ анда бала қ андай дең гейге жетті?» Жалпы топтың нә тижелеріне негізделе отырып талап етілетін кө рсеткіш дең гейі анық талғ ан. Мұ ндай тесттер балаларды анық тау мен жіктеуде (топтастыруда) жиі қ олданылады. Тесттердің нә тижелері пайдалы болуы ү шін оларды қ ұ растырушылардың нұ сқ ауларына сай жү ргізу керек.

2. Белгіленген критерийлерге негізделген, жиі оқ у бағ дарламаларымен байланысты тесттер нақ ты критерийлерге сә йкес баланың жетістіктер дең гейін анық тауғ а мү мкіндік береді. Бұ л тесттер «Нақ ты білім аймағ ында немесе іс-ә рекетте бала қ андай дең гейге жетті?» деген сұ рақ қ а жауап беруі тиіс.

3. Оқ у бағ дарламаларына негізделген тесттер, оқ у бағ дарламасының мақ саттарына сә йкес, баланың жетістіктер дең гейін анық тауғ а мү мкіндік береді. Олар баланың нақ ты бағ ыттардағ ы іскерліктері мен дағ дыларының дамуын анық тауғ а арналуы мү мкін (когнитивтік, лингвистикалық, ә леуметтік жә не т.б.).

Тесттердің басқ аша жіктелуі:

1) ресми;

2) ресми емес.