Интеллект бұзылыстары бар (ақыл-есі кем) балаларды жалпыға білім беру мектебінде оқыту шарттары.

Интеллект бұ зылысы бар (ақ ыл-есі кем) балалар категориясына бас ми қ ырытысының диффуздық органикалық зақ ымдануы себебінен бү кіл танымдық іс-ә рекеті мен эмоционалды–еріктік аймағ ының тұ рақ ты бұ зылыстары бар балалар жатқ ызылады. Кемістіктің дең гейі зақ ымның ауырлығ ы, оның таралуы, пайда болу уақ ытына байланысты. Ақ ыл-есі кемдік жағ дайында жоғ ары психикалық қ ызметтер бұ зылысқ а ұ шырайды. Бірінші қ атарда танымдық процестер зақ ымданады: тү йсіктер, қ абылдау, ес, ойлау, қ иял, сө йлеу, зейін, эмоционалды-еріктік аймақ, моторика жә не жеке тұ лғ аның бү кіл дамуында бұ зылыстар бақ ыланады.

Бү кіл ә лемдік денсаулық сақ тау ұ йымы 1994 жылы (МКБ – 10 В03) қ абылдағ ан классификацияғ а сай, ақ ыл-есі кемдіктен (негізгі) интеллекттің тө мендеу дә режесі қ арастырылады: жең іл (F 70), орташа (F 71), ауыр (F 72) жә не терең (F 73). Ақ ыл-есі кем балаларды, олардың интеллектуалдық бұ зылыстарының дең гейіне сай бө ліп оқ ыту мақ сатымен арнайы мектептің білім беру стандартына 2 типті оқ у жоспары енгізіледі.

Оқ у бағ дарламасының І типі – интеллектуалдық дамуында жең іл бұ зылыстары бар балаларғ а арналғ ан арнайы жалпы білім беру мектебінің жалпы қ абылданғ ан бағ дарламасы. Бұ л категорияғ а дебилділіктің жең іл жә не орташа дең гейіндегі олигофрен-балалар қ осылғ ан, олардың танымдық іс-ә рекеттері мен ойлауының кү рделі қ алыптарының жетілмеуі нақ ты анализаторлардың ауыр бұ зылыстарымен толық тырылмайды жә не эмоционалды–еріктік аймақ тары шамалы жақ сы сақ талғ ан. Бұ л балалардың ерекшеліктері – шамалы жақ сы дең гейде сақ талғ ан іс-ә рекет шең берінде тү сінікті тапсырмаларды мақ сатқ а қ оя отырып, орындауғ а қ абілеттілігі. Қ алыпты есту мен сө йлеу ағ заларының қ ұ рылымында анық ауытқ ушылық тардың жоқ болу жағ дайында экспрессивті жә не импрессивті сө йлеу тілі тежеледі, моториканың кү рделі тү рлері дамымай қ алады. Бұ л топтағ ы балалардың психикалық процестеріне тежелу мен инерттілік тә н.

Оқ у бағ дарламасының ІІ типі - интеллектуалдық даму бұ зылыстары орташа дең гейдегі балаларғ а арналғ ан жә не арнайы мектеп бағ дарламасының жең ілдетілген нұ сқ асы болып табылады. Бұ л категориядағ ы балалар клиникалық жә не психологиялық тұ рғ ыдан тү рлі топтар болып табылады.

Ақ ыл-есі кемдіктің орташа дең гейінде бас миының жетілмеуі немесе оның ауыр дең гейде органикалық зақ ымдануымен анық талатын биологиялық фактор маң ызды орын алады. Мұ ндай тұ лғ алардың психикалық, тілдік жә не қ озғ алыстық дамуы ө те баяу. Олар ө здеріне қ ызмет кө рсету дағ дыларын кеш мең гереді, қ арапайым мектептік білімдерді кө бісі мең гере алмайды, ал мең гергендердің оқ у, санау, жазу дағ дыларында кемістіктер кө п жә не олар ә леуметтенуге кө мек бере алмайды. Бірақ, арнайы ұ йымдастырылғ ан ү йрету нә тижесінде балалардың кө бісі қ ажетті іс-ә рекет ережелерін мең геріп, арнайы жағ дайларда ең бектене алады. Мұ ндай тұ лғ алар қ арапайым ә рекеттерді ү немі бақ ылау жә не жетекшілік жасау, олардың жеке жә не жекетұ лғ алық қ асиеттерін ескеру, тұ рақ ты қ оршағ ан орта мен оларғ а қ ойылатын талаптардың тұ рақ ты болу жағ дайында орындай алады. Олар тұ рақ ты ә леуметтік қ орғ ау мен кө мекті қ ажет етеді.

Ақ ыл-есі кемдіктің жең іл дең гейіндегі балаларғ а арнап жалпығ а білім беру мектептерінде арнайы сыныптарды ашқ ан тиімді: кү ннің бірінші жартысында олармен арнайы педагог жұ мыс жасайды, ал екінші жартысында балалар барлық қ ұ рдастарымен қ атар қ осымша білім беру шараларына, тә рбиелік іс-шараларғ а қ атысады.

Арнайы сыныпты ашуғ а қ иындық тар туындағ анда, контингенттің жетіспеуінде немесе ата-аналардың қ алауынша, жең іл дең гейде интеллектуалдық бұ зылыстары бар 1-3 баланы жалпығ а білім беру мектептің қ алыпты сыныбының қ ұ рамына қ осуғ а болады. Бұ л балаларды мектептік психологиялық -медициналық -педагогикалық консилиум мамандарының (олигофренопедагог, психолог, логопед) кө мегімен қ амту керек.

Ақ ыл-есі дамуы жең іл дең гейдегі балалар жалпығ а білім беру мектебінде интеллект бұ зылыстары бар балаларғ а арналғ ан арнайы жалпы білім беру мектептерінің оқ у жоспарлары, бағ дарламалары, оқ улық тары, оқ у-ә дістемелік кешендері бойынша оқ ытылады.

Эмоционалды–еріктік аймағ ында, сонымен қ атар ерте балалық шақ аутизміне шалдық қ ан балаларды жалпығ а білім беру мектебінде оқ ыту шарттары.

Эмоционалды–еріктік аймағ ында бұ зылыстары бар балалар жалпығ а білім беру мектептерінің арнайы сыныптарында немесе арнайы психологиялық -педагогикалық қ олдаудың кө мегімен, жалпығ а білім беру мектебінің қ алыпты сыныбында оқ и алады.

Коммуникативтік жә не ә леуметтік даму мү мкіндіктері сақ талғ ан оқ ушылар арасында, оларды мектепте оқ уғ а толық бейімдеу мен интеграциялау ү шін, кешенді психологиялық -педагогикалық жұ мыс жү ргізу қ ажет.

Ерте балалық шақ аутизмі синдромы – психикалық дамудың зақ ымданғ ан нұ сқ асының клиникалық моделі. Мұ ндай жағ дайда кейбір психикалық қ ызметтері баяу, ал басқ алары ө те тез дамиды. Нақ ты ө мірден қ ашу, сыртқ ы ә серлерге жауаптың жоқ тығ ы немесе парадоксалдылығ ы, қ оршағ ан ортамен байланыста белсендігі тө мен немесе жоғ ары дең гейлі сезімталдық - аутизм деп аталады (К.С.Лебединская).

Жеке тұ лғ аның аутисттік бұ зылыстарының клиникалық -психологиялық -педагогикалық мінездемелері кү рделі, кө пбейнелі. Л.Н.Каннер бойынша ЕБА синдромының негізгі кө рсеткіштері болып, ү ш тү рлі симптомдардың бірлесуі табылады: аутизм аутисттік уайымдармен; стереотиптік ұ стамдылық элементтерімен бір типті іс-ә рекеттер; тілдік даму бұ зылыстарының ерекшеліктері. Аутизм 3-5 жаста ө те анық кө рініс табады.

Мұ ндай диагнозы бар балалар мен жасө спірімдердің кө пшілігі сө йлеу тілі бұ зылыстары бар балаларғ а арналғ ан арнайы жалпығ а білім беру мектептерінде, жалпы мектептердің арнайы сыныптарында, денсаулық сақ тау жә не халық ты ә леуметтік қ орғ ау жү йесінің мекемелерінде тұ рады. Қ азақ стан Республикасында ерте балалық шақ аутизмі бар балаларды оқ ыту, ә леуметтендіру мә селелерімен «Ашық ә лем» қ оғ амдық ұ йымы айналысады.