Эмоциялық процестер және эмоцияның басқарылуы.

2. Эмоция жә не оның балалық шақ та дамуы

Эмоция деп айналадағ ы заттар мен қ ұ былыстарғ а жағ ымды жағ ымсыз қ атынастын сә улеленуін айтамыз. Сыртқ ы дү ниенің ә сері адамның миында тек қ ана сә улеленіп қ оймай, оғ ан толғ анып тебіреніп, ө зінің қ атысын білдіреді.
Бұ дан адамғ а жағ ымды не жағ ымсыз сезімдер туып отырады. Эмоция адамның сыртқ ы келбеті, бет ә жімі қ имылдары, дауысы арқ ылы айқ ын кө рінеді. Эмоция ү шін адам организімің ішкі мү шелері ә рекетінің ә сері зор. Мысалы қ анның жү руі тамырлардың жү рекке ерекше соғ уы, бездер ә рекетіне Физиологиялық ә рекеттерге эмоция ү лкен ә сер етеді. Эмоция хайуанаттарда да бар олардың эмоциясы, инстикт деп аталады. Олар мұ қ таждық тарын биологиялық қ анағ аттандырумен байланысты, мысалы мысық пен иттің еркеленуі, олардың ү йреленіп бір нә рседен қ орқ уы, олардың сыртқ ы келбетінен жақ сы кө рініп тұ рады. Адам эмоциялары хайуанат эмоцияларына қ арағ анда ө те бай болып келеді, ә рине адамдардың эмоциялары біркелкі болмайды, ө йткені олардың айналадағ ы нә рселерге қ атынасы бірдей емес. Ә рбір адамның темпераментіне, мінезіне олардың басынан кешкен тә рбиесіне қ арай сыртқ ы дү ние ә серіне жауап қ айтару тү рліше болады. Адам эмоцияларынын бір бірінен айырмашылығ ы сезімдердің кү ш жағ ынан, ә рекет ету мерзімінің уақ ыт мө лшері жағ ынан, олардың сыртқ ы қ имылдары, бет ә жімі арқ ылы білініп кө рініп тұ рады. Эмоция адамның тұ рмысында ү лкен орын алады, олар адамғ а адамдық сипат беріп, оның ә рекетін жылытып кө рік беріп отырады.

Эмоция жә не оның балалық шақ та дамуы. Қ азіргі кезде психологияда эмоция жайындағ ы ілім жә не оның теориялық дамуы жалпы психологияның ө зге тақ ырыптарымен салыстырып қ арағ анда ө зіндік сипаты бар кү рделі мә селелер қ атарына жатады.

Эмоцияғ а арналғ ан тақ ырыптарғ а психологияның ө зғ е тақ ырыптарында арнайы мә селе ретінде сө з болмағ ан, таза натурализм ү стемдііі туралы мә селелеге тоқ таламыз. Бұ л тақ ырып эмоцияғ а натуралистік теорияаіын ең уімен психологиядағ ы бихевиоризм жә не мінез-қ ұ лық туралы бағ ыттардың пайда болуымен сабақ тас. Осы тұ рғ ыдан іздестірсек бұ рынғ ы психологиядары эмоция тақ ырыбы методологиялық жағ ынан белгілі бір жағ дайда бихевиоризммен жіптес. Ө йткені психологиядағ ы бихевиористік бағ ыт бұ рынғ ы спиртуалистік интроспекциялық психологияга тікелей қ арсы шығ ады. Соғ ан орай эмоция тақ ырыбы негізінен натуралистік бағ ытга баяндальш, ө зге тақ ырынтармен салыстырғ анда ө з алдьіна ерекшеленіп, арпа ішіндегі бидай дә ніндей болып кө рінеді.

Бұ лай деп аныктаудың кө птеген себептері бар. Осы ретте біз Дарвин іліміне арқ а сү йейміз. Ол ө зінің «Адамның жарасымды қ озғ алыстарының пайда болуы» деген ең бегінде бұ рынғ ы биология ғ ылымынын дә стү рлерін одан ә рі дамыта отырып, адамның сезімі мен эмоциясы хайуанаттар дү ниесінің соқ ыр сезімі мен аффекттік серпілістерімен тығ ыз байланысты тү рде дамып жетіле тү сті дейді. Оның жақ ында орыс тіліне аударылғ ан мақ аласында адам бойындағ ы жарасымды қ имыл-қ озғ алыстарының бә рі эволюциялық даму нә тижесі екендігін баяндай отырып, адамның жан дү ниесінің ішкі «қ асиетті сыры» болып табылатын сезімінің пайда болуы, адамның ө зі сияқ ты, жануарлар дү ниесінің қ ылығ ымен тө ркіні бір деп жазады. Мә селенің шындығ ына ү ң ілетін болсақ, Дарвиннің бұ л пікірі адамғ а ұ қ сас жоғ ары сатыдағ ы жануарлар мінез-қ ұ лқ ындағ ы ұ қ састық тардың бар екендігі ешқ андай кү мә н тудырмайды.

Бір тарихшы ғ алымның айтуына қ арағ анда орта ғ асырлық діни кө зқ арастарынан арыла қ оймағ ан ағ ылшынның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса сақ тық пен қ арағ ан кө зқ арасын бетіне перде етіп тұ тып, оғ ан жанашырлық кейіп біріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тә н адам максат-мү ддесін жә не оғ ан қ ұ марлығ ын жануарларғ а тә н сезім кү йі мен ә моциясының пайда болуын дә лелдеп берді.

Сонымен осы айтылғ ан жайттар психологиялық ойдың екі тү рлі бағ ытта дамуына тү рткі болды. Оның бірі Дарвин идеяларын дамытуғ а ү лес қ оскан психологтар (біршама ү лес қ осқ ан Г.Спенсер) мен оның шә кірттері, француз позитивистері Г.Рибо жә нс оның мектебі, немістің биологиялық бағ ыттағ ы психологтары адамның сезімі мен аффектік жә не хайуанаттрдың соқ ыр сезімге негізделген идеяларын ә рі дарай дамыта тү сті. Осы бағ ыттағ ы зерттеушілердін эмоция жайындары теория (бұ л теорияны тиісті ә дебиеттерде рудиментарлық деп атайды) барлық дерлік оқ улық тарғ а, соның ішінде орыс тілінде жазылғ ан қ ұ ралдарымызғ а да енгізілді.

Осы теория тұ рғ ысынан алып қ арағ аида біздін бойымызды қ орқ ыныш билегенде, бет қ ұ былысы мен денеміздегі ә р ал) қ имыл-қ озғ алыстар арғ ы тегіміз жануарлар дү ниесінің ө з жау- ларынан қ орқ ып, сақ тануғ а бейімдеу ә рекетінең не бойымыз ашу-ыза кернеп, ө з сезімдеріміздің сыртқ ы ә серлерге серпінуіне пайда болатын қ озғ алыстардың бә рі хайуанатардың тіршілігі бейнесінен қ алғ ан сипатгар екенін байқ атады. Соран орай қ орқ ыныш кезінде бө геліп аң ырып қ алу, ашу-ыза кернегенде тө белесу де сезім кү йдің (эмоцияның) сыртқ ы кө ріністері болып табылады. Басқ аша айтқ анда, адамның абжыл да, шапшаң қ имыл-қ озғ алыстарының бә рі сол ертедегі жануарлар дү ниеси тіршілігінен қ алғ ан ерекшеліктер деп саналады. Осыган орай Рибо эмоциялық қ ұ былыстардың бә рі адам психикасында ертеден сақ талып қ алган бірден-бір қ асиет, немесе оның ө з сө зімен айтұ анда эмоциялар «мемлекет ішіндегі мемлекет» деп анық тайды. Рибоның бұ л салыстырмалы пікірін адамның сезім кү йі оның жан дү ниесінің билеушісі деген мағ ынаны білдіріп, ол адам мінезіндегі ертеден қ алғ ан ұ намсыз қ ылық деп есептейді. Осы орайда қ азақ халкының мақ алы: «Ашу-дұ шпан, ақ ыл-дос, ақ ылына ақ ыл қ ос» дейді. Рибоның білдірмек болғ ан ойының мә нісі – эмоция жойылып бара жатқ ан тайпа, не «біздің, психикамыздағ ы сығ андар». Шындығ ында, осы ретте психолог мамандар белгілі бә туағ а келіп, адамның бойын ашу-ыза кернеп, оның қ имыл-қ озғ алыстары мен мінезіндегі жағ ымсыз қ ылық тарын бә рінің сырттай кө рінісі сол хайуанаттар дү ниесінен қ алғ ан сарқ ыт дейді. Осындай сипат адам психикасының дамуында біртіндеп ә лсірейді де, ол адамның сырт кө рінісінен де, жан дү ниесінің ағ ымынан да ө шіп кететін болады.

Сонымен, сезімнін қ исық сызығ ы уақ ыт озғ ан сайын бә сенси бермек. Егер, – дейді Сненсердің соң ғ ы шә кірттерің; бірі, – біз хайуа». мен адамды, бала мен ересекті, қ арапайым кісі мен мә дениетті адамды ө зара салыстырып кө ретін болсақ, онда эмоцияның біртіндеп ә лсіреп, ізін жоғ алта бастағ анын айқ ын байқ аймыз. Міне, осындай мә ліметтерге сү йене отырып, зерт -теушілер мынандай жорамал жасайды: болашақ тың адамы эмоциясыз болады, ол ө з сезімін ақ ыл-ойғ а, жү йелі ойлауғ а билетеді. Сө йтіп біздің бойымызда ежелден келе жатқ ан хайуанаттарғ а тә н сезім ізі ө шеді дейді.

Бұ л орайда ө зінен-ө зі айқ ын болатын бір жайт – хайуанаттардың эмоциялык ә серленуі жә не онын жануарлар дү несінде дамуы деген бір ғ ана тарауды психологияда зерттеу шектелу жеткілікті болар еді. Бұ л тарау қ азіргі психологияда барынша терең ә рі толық зертгелген. Ал адамғ а қ атысты эмоция мә селелерінін ө зіндік ерекшеліктері мен дамуы мү мкіндігінше тарапты зеттеуді талап етеді. Ә сіресе, балалық кезең дегі эмоция ерекшеліктерін зерттеп, оны дамыту жолдарын ашып кө рсеіудің манызы ерекше. Осы кездегі зерттеулер керісінше балалардың эмоциясын ә лсіретіп, оларды болдырмаудың ә дістеріне кө ң іл аударады. Алғ ашқ ы адамдардан бастап қ азіргі адамдардың эмоция қ уатының ө згеру ерекшеліктері эволюциялық даму жолымен салыстырып іздестіріліп келеді. Мұ ң дай ретте ерекше ескеретін жайт – адам пІсихикасы эволюциялық дамуда ү немі кү рделеніп жоғ ары ө рлесе, ал оның эмоцң ясының дамуы кері кетіп бә сең деп отырады дейді. Эмрция дамуын осы бағ ытта іздестірген зерттеу-шілердің пікірін мінеп, Рибо адам психикасының дамуында тұ тас бір процестің жойылуының даң кты тарихы деп мысқ ылдайлы.

Егер біздер эмоцияны биологиялық жағ ынан іздестіріп, оның психикалық тіршіліктің тұ тас бір саласы ретінде жойылып бара жатқ андығ ына кө з жіберетін болсақ оң да тікелей жү ргізілген психологиялық тә жірибелер, онан кейінгі тә жірибелік зерттеулер мұ ндай ойдың қ ұ рғ ақ сандырақ екенін ә шкерелейді.

Н.Н.Ланге мен У.Джемс ә рқ айсысы ө зінше зерттеулер жү ргізді. Джемс, ІІсихолог маман ретінде, ә дейі, ал Ланге, физиолог ғ алым ретінде, мақ сатсыз-ақ, Джеметің айтуынша адам организмінде эмоцияның нендей негіздері пайда болып отыратындығ ын анық тауды міндет етіп қ ойды. Сонымен бірге, адам эмоциясы жайындағ ы теріс кө зқ арастың сырын ашуды кө здеді. Лаиге мен Джемс адам эмоциясының пайда болу себентерін органикалық реакцияларғ а енгізу деп тү сіндірді. Мұ ндай кө зқ арастын мә н-жайы кө птеген мамандарғ а кең інен мә лім жә не оқ улық тарда толық баяндалғ ан. Сондық тан бұ л мә селені талдап жатудың қ ажеті бола қ оймас деймін. Бұ л теориядағ ы елеулі бет-бұ рыс болын саналғ ан нә рсе эмоциялық реакциянын қ алыптасуы туралы бұ рынғ ы дә стү рлі кө зқ арастарды ө згертуге айтарлық тай ық пал еткенін ескерте кетейін.

Джемс пен Лангеге дейінгі психологтардың эмоция жайындағ ы тү сініктері мынадай сипатта болғ ан еді: оның бірінші ө лімі сыртқ ы не ішкі оқ иғ а, хауіпті жағ дай тө нгенде оны қ абылдап, эмоция тудырады, сонан кейін бұ л-эмоцияны бастап кешіреді (жү ректің жиі соғ ып дү рсілдеуі, бозарып кету, жү йкенің. тіркенуі, тамақ тың қ ұ рғ ауы – мұ ның бә рі қ орқ удан пайда болатын сезім кү йлері) сол тітіркендіргіштерге ә серленуі. Бұ рын мұ ндай кү йлерді психологтар мынадай ретпсн кө рсететін еді: қ абылдау, сезім, оның сыртқ ы кө рінісі. Ал Джемс мен Ланге мұ ндай сезім кү йлерін бастан кешіруді ө згеше реткеи кө рсегеді. Белгілі бір қ атерлі оқ иғ аны қ абылдағ анда оғ ан ә серлену рефлекторлық тү рде органикалық ө згерістерге ұ шыратады (Лангенің -кө рсетуінше қ ан тамырларының кең ейіп, таралуы. Джеметің, айтуынша ішкі орган қ ызметінің жандана тү суі). Адам органдары сыртқ ы хауінтің ә серінен жанданып, оларды қ абылдауда біздің бойымызда эмоция пайда болады дейді.

Джеметің эмоцияның пайда болуы жайындағ ы ілімі қ азіргі кезде тү рлі ө згерістерге ұ шырап, ә рқ илы қ айшьшық тар тудырып отырғ аны мә лін. Ә детте, біз жылаймыз, ө йткені қ айғ ы-қ асіретке ұ шыраймыз, денеміз тітіркеніп тү ршігеді, ө йткені қ орқ амыз, бі- реуді ұ рып-соғ амыз, ө йткені біз ашулымыз, ал дұ рысында былай деп айтқ ан жө н болар еді: біз қ амығ амыз, сондық тан жылаймыз біз қ орық тык, сондық тан денеміз тү ршігіп дірілдейміз, біз ашуландық сондық тан ұ рып-соқ тық.

Джеметін тү сінігі бойынша біз сыртқ а шық қ ан эмоциямызды игере білсек, ол басылады жә не керісінше: біз ашу-ызағ а, шатгық кү йге бө ленсек, оның, артынша~ақ эмоция па? болып, сыртқ а шығ ады.

Мұ ндай кө зқ арастын қ алыптасып орнығ уына мынадай ек тү рлі жайт ә сер етті: бірі – бұ л кө зқ арас эмоцияны табиғ и-ғ ылымы жә не биологиялық тұ рғ ыдан негізделді деп санады екінші – ешкімге керексіз эмоцияның шығ у тегін хайуанатта дү ниесінің тіршілігімен ұ штастырылғ ан кө зқ арастан ө згеше еті қ ұ рылды. Сө йтіп эмоция жеке басқ а тә н қ асиет ретінде қ арастырылды. Сіздер адамның басың ан кешіретін сезімдеріні бә рі оның ішкі жан дү ниесімен жә не оның жеке басына тә н ерекшеліктері ө зара тығ ыз байланысты екенін жақ сы білесіздер.

Джемс пен Ланге теориялары осыдан кейін біріктіріліп жалпы теориялық сипат алды. Бұ л жә йт те сіздерге мә лім. Алайда бұ л теорияны кө п уақ ыт ө тпей-ақ бірсыпыра зерттеушілер «материалданғ ан» теория деп кінә лай бастады. Ө йткені Джемс пен Ланге сезім арқ ылы адам денесінен шығ атын органикалық процес-терді санағ а ендіруді кө здеп отыр деді. Джемс ә лі материализмнен ә лдеқ айда алыста жү рген-ді. Сондық тан ол ө зін кінә лағ андарғ а жауап ретінде мынадай тезисті қ олданды (б| тезис оның психология оқ улығ ына ендірілген еді): «Менің теориям барлық жағ дайда да материалистік бола алмайды». Расында Джеметің теориясы қ арапайым материалистік сипаттағ ы ә дістерді қ олданғ анмен, шын мә ніндегі материалистік тес емес-ті. Оның кейбір мә селелерге қ атысты қ ортындылары материалистік жайттарғ а қ айшы келетін. Мысалы, ө л эмоцияны жоғ ары жә не қ арапайым қ ызметтер деп ажыратып атауы эмоция жайындағ ы ілімде жоқ нә рсе болатын. Мұ ндай Пікір Джемс теориясының бұ дан был айғ ы кездерде дамуына дә йек болды.

Джемс теориясын материалистік теория деп кіналаушыларғ а жауап ретінде Дарвиннін ағ ылшынның схоласт психологтарына қ арсы қ ойғ ан ә дісін пайдаланады. Ол ө зінің кө зқ арасын дә йектеу мақ сатымен «Қ асапқ а пышақ ұ статып, қ ұ дайдың қ ұ діретін» дә ріптейтін принципті қ олданды. Оның бұ л пікірі бойынша органикалық қ ұ рылым эмоциясының тө менгі сатысына тә н, бұ л ерекшелік адамда жануарлар дү ниесінен мирас болып қ алғ ан деп тү сіндірді. Эмоцияның бұ л тобы адамның қ орқ ынышына, ашу-ызасына, торығ уына, қ олдануына тә н, бірақ мұ ң дай эмоциялар адамның нә зік сезімдері болып саналатын діни нанымдарына, ерлер мен ә йелдер арасың дағ ы сү йіспеншілікке, ә семділіктен лә ззатгану сезімдеріне қ атысы жок. Сонымен Джемс эмоцияны жоғ ары жә не тө менгі топтарғ а бө ліп қ арастырды. Сондай-ақ бұ рыннан ескерусіз болып қ алғ ан, бірақ соң ғ ы кезде тә жірибелік зерттеулерде ерекше кө ң іл аударып отырғ ан мә селе – ақ ыл-ойғ а қ атысты эмоциялар да жоғ ары топтагы эмоцияларғ а жатады деп санады. Біздің ойлау процестерімізде тікелей бейнеленетін барлық эмоция тү рлері мен адам басынан кешетіи ә серлі сезімдердің бә рі пікірдің қ ұ рамды бө лігіне жатады да олар мұ ндай эмоцияларды негізгі органикалық қ ұ былыстардан басқ а ө згеше текте пайда болады деген шек қ ойды.

У.Лжемс, прагматист ретінде, зерттелген нә рселердің тү пкі негізін ашып кө рсетуді мақ сат деп санамай, ол қ оғ ам ү шін іс жү зінде қ ажетті нә рсе тө менгі жә не жоғ арғ ы эмоциялардың сындағ ы айырмашылық тарды білу жеткілікті дейді. Ол ү шін праматакалық тұ рғ ыдан жоғ ары эмоцияларды материалистік немесе жалғ ан-материалистік тү сініктерден қ орғ ау қ ажет еді.

Сонымен бұ л теория бір жағ ынан алғ анда психологиядары дуалистік кө зқ арасқ а келіп тіреледі. Осындай ың ғ айлы сә тті шебер пайдалана, білген нағ ыз идеалист Бергсон эмоция жайындағ ы Джемстің кө зқ арасымен Ү йлесім тауъш, оны ө зінің идеалистік тұ рғ ыдағ ы пайымдауларымен толық тырды. Екінші жағ ынан Джеметің эмоция жайындары теориясының психологиядағ ы материалистік кө зқ арастармен ү ш қ айнаса сорпасы қ осылмайтын еді. Мұ ны автордың ө зі де мойындады. Алайда бұ л идеалистер біз тү йсігіміз бен қ абылдауымыздың сезім мү шелерімізді тітіркендіруші материалдық процестер екендігін бекерлей алмағ ан-ды.

Демек, Джемстің эмоция туралы анық тамалары матерлистік тү сініктен қ ашық тап, ол дуалистердін пікірімен ү ндесіп кетті.

Ү шіншіден, бұ л теория эмоция туралы бірсыпыра метафизикалық кө зқ араетардың жаң дануына себепші болды. Осы орайда Джемс пен Лангенін, эмоция жайындары кө зқ арастары ө здері бастау алғ ан Дарвин ілімімен салыстырғ анда бір қ адам кейін шегінген теория болды. Сондай-ақ Джемс эмоция туралі ө з тү сініктерін адамның іщкі органдарынык Кызметімен байланысты деп санап, оны саналы ә рекетгерден бө ліп тастады. Соның салдарынан бұ л теория да, бү рынғ ы идеалистік кө зқ арастар сияқ ты, тоқ ырап қ алды.

Мен Рибо жә не баска авторлардың кө зқ арастарында эмоция адам психкасындағ ы мемлекет ішіндегі мемлекет деп саналды деген едім. Мұ ндай пікірдін мә ні эмоцияны адамның бір. тұ тас психикалық тіршілігінен бө ліп алып қ арастыру еді. Дже пен Ланге теориясын анатомиялық жә не физиолоғ иялық жағ ынан қ остағ андай болды. Бұ л пікірді Джеметің ө зі де қ остай тү сті Оның айтуынша: ми – адамның ойлау мү шесі болса,» эмоцияның органы – ішкі вегетативті мү шелер. Ал эмоция субстраты (негізгі материясы) орталық тан шетке ауыстырылды. Джемс пен Ланге теориясы олардан ілгері теорияларғ а қ арағ анды тиянақ ты ә рі эмоциялык тіршілік туралы мә селелер кө теру тыйым салғ андырын айтудың қ ажеті бола қ оймас. Ілгергі теорияларда Джемстің айтуынша адам эмоциясының бұ рынғ ы кездегі даму процесінде пайда болуы жайында сө з болғ ан-ды. А бұ л теорияда адам эмоциясының жаң а тү рлерінің пайда бол мү мкіншіліктері қ арастырылмай, қ араң ғ ы бұ рышта қ алып қ ойды.

Сө йтіп, мә селені қ арау тұ йық талып, Джемс пен оның қ ол-даушылары эмоция жайындағ ы негізгі идеалистік концепцияғ а қ айта оралды. Ал Джемс ө зі адамның тарихи даму дә уірінде адамның хайуанаттарда кездеспейтін жоғ ары сезімдері дамып жетілді деген еді ғ ой. Дегенмен, адамның хайуанатгар дү ниесінен қ алғ ан сезімдері ө згеріссіз қ алды, мұ ң дай ерекшеліктерді, Джемістің ө з сө зімен айтқ анда, оның органикалық тіршілігіндегі пайым қ ызметтер.. Бұ л не деген сө з: алғ ашқ ыда эмоциялардың пайда болуы хайуанаттар дуниесінен ауысқ ан ерекшелі екендігін дә лелдеу ү шін (бұ л жайында мен Дарвинді атағ аным келтірілген теория болса, ал мұ ның ақ ыры адам эмоциясиясының жануарлар дү ниесінен ауысып пайда болуы адамның тарихы дамуындағ ы ерекшеліктерімен байланысып қ алдырып, оны керлеумен бітірді. Сондай-ақ, бұ л теорияның авторлары қ асапқ а пышақ ұ статып, қ ұ дайдың қ ұ діретін кө термелейтін іс жаса олар бір жағ ынан жоғ ары эмоциялар қ атарына нағ ыз спиртуалистік мә н берсе, екінші жағ ынан – тө менгі эмоцияларғ а органикалық физиологиялық тұ рғ ыдан мә н берумен шекте; қ алғ ысы келді.

Бұ л теорияғ а тә жірибелік зертгеулерге негізделген екі бағ ытга шабуыл жасалды: бір жағ ынан физиологиялык лабораториялар болса, екінші жағ ынан психологиялык лабораториялақ физиологиялық лабораториялар Джемс пен Ланге теориясына қ атысты опасыздық роль атқ арды. Бастапқ ы кездерде Лизиологтар бұ л теориядан қ уат алып рухтаньш, жыл сайын Джемс теориясын мақ ұ лдайтын жақ сы қ орытындылар шығ арьш жү рді. Теорияда кұ мә н тудырмайтын кейбір шындық тардың бар екені рас; арнайы эмоциялық реакция тудыратын органикалық ө згерістердін тө тенше молдығ ы мен олардың ә р алуан екендігі де шындық қ а сай келді. Мұ ндай нә тижелер туралы Джемс айтқ ан пікірлер қ азіргі біздің білетіндерімізді салыстыра отырып, олардан паймалы қ орытындылар жасауғ а болады. Бұ л жө нінде олар тарихи манызды қ ызмет атқ арды.

Физиологиялық лабораториялардың опасыздык жасауына себепші болғ ан У.Кеннонның орыс тілінде аударылып басылғ ан кітабы. Бұ л кітаптың мазмұ ны да екі жү зді болатын. Кітаптың мұ ндай бағ ытын бірден байқ ап оғ ан тиісті тү сініктер берілуі қ ажет еді. Алайда ондай тү сініктер дер кезің де жазылмады.! Ө йткені: біріншіден, бұ л жұ мыста физиологиялық зерттеулердің ертеректегі материалдары қ амтылғ ан еді; екіншіден, бұ л жү мыс бізде Б.М.Заводовскийдің кіріспе сө зімен басыльш, оң да Джемс пен Ланге теориясының дұ рыстығ ын дә лелдейтін тә жірибелік зерттеу нә тижесі айтылды. Кітап оқ ушыларғ а ұ сынылды. Кітапты оқ и отырып Кеннон тә жірибелерінің мазмү нын талдайтын болсақ, біздер оның Джемс пен Ланге теориясын жокка шыраратынын байкаймыз.

Джемс-Ланге теориясында қ амтылғ ан мә селелердің мазмұ ны негізінен мынадай екі тү рлі ой тудырады: 1) эмоцияның биологиялық тұ рғ ыдан іздестірілуі адамның физиологиялық жай-кү йінің санадағ ы бейнесі болып табылады; 2) мұ ндай жай-кү йдің ә р тү рлі эмоция арқ ылы кө рінісі олардың ө зіндік ерекшеліктерінен байқ алады.

Сіздер, мү мкін, Кеннон мен оның мектебінің ө кілдері соң ғ ы кездерде жарияланғ ан жұ мыстарын оқ ығ ан боларсыздар, Кеннон кү рделі ә дістерді қ олдана отырып, мысық қ а, итке, тағ ы басқ а сү тқ оректі жануарларғ а тә жірибе жасады. Сол жануарлардың нерв жү йесіндегі белгілі бө лігін ашып тастады, немесе ондай бө ліктеріне улы дә рілер жіберіп кү рделі биохимиялық таң дау жасады, тә жірибе жү зінде олардын бойында эмоция пайда болу себептерін зерттеді, Мысалы мысық тар мен иттерге жасағ ан тә жірибелерде олардың долданып ашулануы, ызалануы, қ орқ ынышы кезінде ішкі секреция бездерінен бө лінетін сұ йық тар, гуморальдық ө згерістер калайша пайда болатындығ ын жә не ішкі органдардың сол ө згерістерге калайша серпіл: жалпы организмнің кандай кү йге ұ шырайтынын анық тау негізгі мақ сат болды. Кеннон зерттеуінің бастапқ ы бө лігінде Джемс и Ланге теориясыньщ ақ иқ аттғ ын растайтындай жайттардың бар екендігіне Заводовскийдің кө зі жеткендей болып еді, бірақ Кенон аса маң ызды фактіге сү йенді.

Ол жануарлардың ашу, қ орку, ү рку, ызалану сияқ ты эмоциялық кү йінде органикалық ө згерістердің бірден пайда| болуын анық тау оң ай еместігін білді. Ол Джемстік формуласына ө зіндік жө ндеу ендірді. Джемс былай деген-ді: біз камығ амыз, сондық тан жылаймыз. Кеннон Джемстің бұ л пікірін.ө згертіп былай деп айту керек деп ұ сынды: біздер не камығ амыз, елжірейміз, не кө ң іліміз босап кө зімізге жас аламыз, немесе жалпы алғ анда біз басымыздан ә рқ илы эмоцияларды кө шіреміз сондыктан да біз жылаймыз. Баскаша айтканда, Кеннон тә жірибелеріне сү йене отырып, эмоция мен оның адам бойындағ ы кө рінісі оның психикалық табиғ атының ерекшеліктері емес; кардиограмма, ішкі секреция бездерінен бө лінетін заттар олардың химиялық анализі мен жануарлар қ анын талдауғ а қ арап қ оркыныш пен ашу-ызаны басынан кешіп тұ р деп айтуғ а болмайды; олардың денесіндегі ө згерістер мен эмоцияның психологиялық негізін қ арама-қ арсы койьш зертгегенде бірдей болып тұ ратынын кө рсетеді. Дегенмен Кеннон бұ л тә жірибесімен Джемстің эмоция біздің санамыздағ ы органикалық ө згерістердің бейнесі деғ ен тезисін бекерлей алмады. Керісінше ол Джемс пен Ланге теориясының шындығ ын тә жірибелік фактілермен дә йектей отырып, органикалық ө згерістер тү рліше болып отыратындығ ын кө рсетті. Бұ дан былайғ ы зерттеулерінде Кеннон тиісті фактілерге сү йене отырып, ә сіресе эмоцияның денедегі кө ріністерге сай келмейтіндігі аркылы, Джемсп пен Ланге теориясының шындық қ а сай келмейтіндігін ашып кө рсетіп, онан қ орытынды шығ аруғ а тиіс еді. Кеннон соң ғ ы жү ргізген тә жірибелерінен кажетті фактілерді жинап алды.

Ө зінің психологиялық тә жірибелерін тү рлендіріп жү ргізу нә тижесінде хайуанаттардың бойында кү шті эмоциялардың айқ ын кө рінуі оның куаттылығ ына тә уелсіз сырткы кө рінісінің кү шіне байланысты болатындығ ы байқ алады. Мү нан кейін Кеннон хайуанаттардың нерв жү йесінен симпатикалық тү йіннің бағ анасын алып тастап кү рделі тә жірибелер жасады. Соның салдарынан жануарлардың органикалык реакция беретін орталығ ы бө лініп алынғ аннан кейін сыртқ ы ә серлерге серпінбей, онда ешқ андай эмоциялық кө рініс байқ алмағ ан. Кеннон тә жірибесі екі мысық қ а жасалып, оның бірінен симпатикалық тү йін бағ анасын алып тастағ аннан кейін ешқ андай хауіптен корық пай оғ ан реакция жасамағ ан, ішкі органдарынан адреналин жә не гуморальдық заттар бө лінбеген, ал салыстырмалы мысық ондай ә серлердің бә ріне табиғ атына тә н реакция тудырғ ан.

Осы тә жірибелер Джемс теориясының бір жағ ын тә жірибе жү зінде бекерлейді. Ол эмоцияның ақ ылғ а байланысты жағ ы. Джемстің айтуынша егер біз қ орық қ ан кезімізде бойымыз калтырап, тіземіз бү гіліп, жү рек соғ уымыз тоқ талып калуын ескермесек, онда эмоциядан ешкандай із калмас еді. Ал Кеннон калай болғ анда да коркыныш кезінде эмоциялык кү й сақ талады дейді. Осы орайда Кенноннің ден койғ ан басты мә селесі – хайуанаттарда вегетативик реакциаялар (ішкі органдардан сұ йық зат бө лініп шығ уы т.б.) болмаса да эмоциялық кү йдің сақ талуы болды.

Хайуанаттар мен адамдарғ а жасалғ ан бірсыпыра тә жірибелерде олардың сыртқ ы ә серлерге серпініп, эмоциялар тудыру ү шін ә рқ илы дә рілер беріп байкап кө ргевде, ішкі органдардан сұ йық заттар бө лініп, қ ан айналу жү йесінде т.б. ө згерістердің болғ аны байқ алранымен эмоция тудырмағ ан.

Джемс мақ ұ лдағ ан тағ ы бір жайт егер хайуанаттарда эмоция пайда боларлық тай ә сер етсе, онда эмоция айқ ын: ө рінеді деген пікірі де қ ате болып шық ты. Алайда Кеннонның дамғ а жасағ ан тә жірибелері тү рліше машнада болды. Ол жү ргізген тә жірибелер-де сыртқ ы ә сер арқ ылы адамдарда оларың эмоциясын тудыруғ а болады деген қ орытындысы да зерттеулерде расталмады. Ал оның мұ ндай пікірді айтуына себеп олғ ан бірсыпыра сыналушылары ө здерінің басынан кешірген жағ дайларын қ айта жаң ғ ыртып, эмоциялық кү йге ұ шырауғ а бейім тұ рғ андары болғ ан. Олардың ө мірінде қ амкө ң ілдері мен шаттық ка бө лену себептері болғ андық тан дә рі-дә рмек ә серінен эмоция тудыруғ а бейім тұ рғ ан. Сондай сыналушылардың бірі енің біреуге ыза-кегім бар еді, сол сә тгі еске тусіргенімде, бойымды ашу кернеп кетгі деген. Мұ ң дай жә йттер тек эмоция тудырушы себептер болғ анымен, шынында психологиялық тұ рғ ыдан олар ө з бастырынан эмоциялық кү йлерді кешірмеген.

Сонымен, адамдарғ а жү ргізілген тә жірибелер олардың ішкі дү ниесінде болғ ан ө згеріс нә тижелері Кеннон тә жірибелеріне бірсыпра жө ндеулер ендірді. Оның хайуанаттардың кейбір мү шедерінің бө лшектерія алып тастап жү ргізген тә жірибелері эмоциялык кү йлерді ө згеріуде ө зіндік ерекшеліісгері болатындығ ын кө рсетеді.

Кеннон тә жірибелерінен мынадай екі тү рлі қ орытынды шыраруғ а болады. Бірінші, Кеннон осы салада зерттеу жү ргізген физиологтар мен психофизиологтар Джемс пен Ланге теориясының шындық қ а сай келмейтінін кө рсетті. Дегенм Кеннон зерттеуі, «Джемс пен Ланге теориясының» баламас (альтернативі) деп аталды.

Екінші, Кеннон биолог маман ретінде, ө зі жү ргізген тә жірибе нә тижелерін, жорамал сипатың да болса да жете тусіндіруі қ ажет еді. Хайуанаттар кү шті эмоциялық кү йге ұ шырағ анда органкалық ө згерістердің мә н-жайын ашып кө рсетіп, оларды барынша дә йектеуі керек-ті. Ал биологиялық тұ рғ ыдан мұ ндай тер ө згерістер не ү шін кажет? Егер Кеннон бірінші жұ мысын эмоцияньщ пайда болуын биологиялық тұ рғ ыдан талдап хайуанның нерв жү йесінің бір бө лігі альш тасталғ анда сырта ә серлерге қ алайша реакция беретіндігін ө зінше тү сіндір Сонымен қ атар, хайуанаттардын мү ндай жағ дайда биологиял: реакциялары эмоцияны қ алай тудырады деген мә селенің тү йінін шешіп беруді талап етеді.

Кеннон хайуанаттар тіршілігіндегі қ айшылық жә йттерді былай тү сіндіреді: хайуанаттардың эмоциялық серпінуі оның тіршілі- гіндегі бастапқ ы кө рініс, ол ә рекеттің соң ы емес, олардың сыртқ ы ә серлерге серпінуі тө тенше хауіпті жағ дайларғ а душар болғ анда ғ ана байқ алады. Оның бұ л пікірінің қ исыны хайуанаттардың ә рекетшілдігі мен қ имыл-қ озғ алыстарының жандана тү суі деген тү сінікпен байланысты. Хауіпті жағ дайғ а ұ шырағ анда олар жауынан ү ркіп қ ашады, немесе ашу-ыза шақ ырып қ аһ ланып олармен алыса кетеді, оларғ а айбат кө рсетіп, шабуылдайды да. Сондық тан тү рлі органикалық реакциялар эмоцияның жандану кезінде емес, сол эмоциядан кейін пайда болмақ. Организмде болатын биологиялық ө згерістердін бә рі хайуанатардың бұ лшык ет қ ызметін кү шейтуге ә сер етеді.

Негізгі ұ ғ ымдар: Эмоция, кө ң іл-кү й, аффект, қ обалжу, уайымдау, эмоцияның жіктемесі, эмоцияның тү рлері, даму сатылары, басқ арудағ ы эмоция процесі.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Эмоцияның жалпы тү сінігі.

2. Балалық шақ тағ ы эмоцияның кө рінуі қ алай жү реді?

3. Эмоция жайлы зерттеген немесе анық тағ ан ғ алымдар?

4. Басқ ару процесіндегі эмоцияның алатын орны қ андай?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Смирнов, В.Н. Психология управления персоналом в экстремальных условиях: учеб.пособие для вузов / В.Н. Смирнов.- М.: Академия, 2007

2. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. – Ростов – на – Дону, 2008

3. Власова Н. Справочник по психологии управления.Новосибирск, 1994

4. Обозов Н.Н. Психология менеджмента. С-пб.1994