Тақырып. Психофизиологиялық басқару негіздері

1. Адамның функционалдық кү йі.

2. Жұ мысқ а қ абілеттілікті арттыру талаптары

3. Экстремалды жағ дайдағ ы ең бектің ерекшеліктері

4. Жұ мысқ а қ абілеттіліктің жасқ а байланысты ө згеруі

Адамның функционалды кү йі оның нақ ты бағ ыттағ ы қ ызметімен, нақ ты шарттарда, нақ ты ө мірлік қ уат қ орымен сипатталады. А. Б. Леонова адамның функционалды кү йі оның ө зін ұ стауымен немесе қ ызмет тү рінің эффектілігімен сипатталады деп кө рсеткен. Бұ л дегеніміз адамның ә ртү рлі жағ дайда нақ ты бір ә рекеттерді жасау мү мкіндігімен тү сіндіріледі.

Адамның кү йін ө зін ә ртү рлі ұ стауымен сипаттауғ а болады: физиологиялық жү йесі жұ мысының ө згеруімен (орталық жү йке, жү рек – қ антамыр, тыныс алу, қ озғ алу, эндокринді) психикалық ү рдістердің жылжуы (тү йсік, қ абылдау, еске сақ тау, ойлау, елесеу, назар аудару), субъективті алаң дау.

В. И. Медведев функционалды кү йдің келесі анық тамасын берді: «адамның функционалды кү йі дегеніміз оның қ ызмет жасауғ а кө мегі бар функциялар мен қ асиеттердің сипаттамасы»

Функционалды кү й ә ртү рлі факторлармен анық талады. Сондық тан адамның ә рбір нақ ты жағ дайда кө рінетін кү йі бірегей. Бірақ та жеке жағ дайлардың ә ртү рлігінен жағ дайдың жалпы кү йлері анық бө лініп кө рсетіледі:

- жақ сы ө мір сү ру жағ дайы;

- патологиялық жағ дайы;

- Шексіз жағ дайы.

Нақ ты бір классқ а адамның жағ дайын жатқ ызуғ а сенімділік пен ә рекет бағ асы критериі кө мектеседі. Сенімділік критериі адамның берілген тапсырманы уақ ытында, нақ ты жә не бас тартусыз орындау қ абілетімен анық талады. Ә рекет бағ асы адам ағ засының ә рекет барысында жоғ алтқ ан кү ші мен соң ында адам денсаулығ ына зиян ә келуімен сипатталады.Айтылғ ан критерилер негізінде адамның қ ызметке араласуының функционалды жағ дайы екі басты классқ а бө лінеді – жол берілген жә не жол берілмеген, немесе рұ қ сат етілген жә не рұ қ сат етілмеген.

Адамның психологиялық жә не физиологиялық қ орын шектен тыс ысырап ету оның ә ртү рлі ауруғ а шалдығ у мү мкіндігіне ә келеді. Осы жағ дайғ а байланысты жақ сы жә не патологиялық кү й ажыратылады. Соң ғ ы класс медициналық зерттеулер нысаны болып табылады. Шектен шығ у жағ дайы ауруғ а шалдық тыруы мү мкін. Ұ зақ уақ ыт уайымдау жү рек - қ антамыр, асқ орыту, жү йке ауруларына шалдық тырады. Ү немі шаршау шаршаудың шектен тыс кү йі саналып – жү йке жү йесінің патологтялық аурауына шалдық тырады. Сондық тан қ ызмет барысында барлық шектен шық қ андық қ ызметте жол берілмеген категориясына жатады. Олар психологтардың араласуымен жү зеге асатын профилактикалық шаралар қ олдануғ а мә жбү рлейді.

Функционалды жағ дайдың басқ а классификациясы адамның істелген жұ мысына жасалғ ан талаптарғ а адекватты тү рде жауап беру ә серімен қ ұ рылады. Осы концепцияғ а сә йкес адамның кү йін екі топқ а бө леді – тең бе – тең жұ мылдыру жағ дайы жә не динамикалық келіспеушілік жағ дайы.Тең бе – тең жұ мылдыру кү йі нақ ты жұ мыс шарттарына жасалғ ан талаптарғ а адамның шиеленісу мү мкіндігіне сә йкестігімен сипатталады. Ол ә ртү рлі себептермен бұ зылуы мү мкін: ә рекеттің жалғ асуымен, интенсивті кү ш жұ мсау жоғ арылығ ымен, шаршаумен, т.б. Осы жағ дайда динамикалық келіспеушілік туады.

Психологияда функционалды жағ дайды зерттеу жұ мысқ а қ абілеттілік динамикасы жә не шаршаумен анық талады. Шаршау – ұ зақ жұ мыс атқ ару кезінде кү ш жұ мсаудың ө суінің табиғ и реакциясы. Физиологиялық тұ рғ ыдан шаршау ішкі ағ заның жү деуі, жә не жү йенің тиімді жұ мыс істеуіне кө шуі: қ анайналымның минуттық тоқ тауы жү ректің соғ у кө лемінің жиырылу жиілігі есебінен кө беюінің нә тижесінде жә не бұ лшық ет бірліктерінің ә лсізденуі мен оның жеке талшық тарының қ ысқ аруының нә тижесінде жү зеге асады. Осының нә тижесінде жұ мыс қ арқ ыны тө мендеп, қ озғ алыстың координациялығ ы, нақ тылығ ы жә не ырғ ағ ы азаяды. Шаршау нә тижесінде психикалық ү рдістердің ө згерісі жү зеге асады. Бұ ғ ан ә ртү рлі ағ залардың сезу қ абілетінің тө мендеуі мысал бола алады. Шаршау кезінде ә рекет ету жылдамдығ ы тө мендейді. Шаршаудың сипаттаулары ә ртү рлі субъективті сезімдермен ұ сынылады. Қ ызмет ету барысын зееттегенде жұ мысқ а қ абілеттіліктің тө рт дең гейі анық талды:

1) Кө п жұ мыс істеу дең гейі;

2) Оптималды жұ мысқ а қ абілеттілік дең гейі;

3) Шаршау дең гейі;

4) «Соң ғ ы талпыныс» дең гейі.

Ү немі шаршау шаршудың бірінші белгілері ә ртү рлі субъективті сезінулер – ә ркез шаршау, ү йқ ы келушілік, т.б. Бастапқ ы кезең дерінде бұ л белгілер ә лсіз кө рінеді, ххроникалық шаршауды жұ мысқ а қ абілеттілігімен сипаттауғ а болады.Жұ мыс істеуші адамды зерттеу ү шін «шиеленісті» термині қ олданылады. Ә рекеттің шиеленістігін ең бек ү рдісі қ ұ рылымын, соның ішінде жұ мыс қ иындығ ы, қ арқ ындылығ ы, ә рекеттің толық қ андылығ ымен сипатталады. Басқ а жағ ынан ә рекет шиеленісі психофизиологиялық жұ мсалулар мен кө рсетіледі.Шиеленіс жағ дайы екі негізгі классқ а бө лінеді: спецификалық, психофизиологиялық ү рдістердің динамикасы мен қ арқ ындылығ ын анық тайды, спецификалық сыз, ә рекет жасаушы адамның дең гейін кө рсетеді.