Еңбек әрекетіндегі тұлғаның жіктелуі

Қ ызмет жолында тұ лғ а барлық мінездерінің жиынтығ ымен кө рінеді. Тұ лғ аның жіктелуінің 6 тү рі бар. Осығ ан байланысты Э. Шпрангер ә р тұ лғ а белгілі бір қ асиеттеріне байланысты 6 топтың біріне кіреді деп ойлайды.

1. Теориялық адам. Теориялық адам мә селелерге, байланыс орнатуғ а жә не тү сіндіруге мү мкіндік беретін сұ рақ тарғ а қ атты қ ызығ ушылық танытады. Оның ә сіреушіліктері шын ө мірден ө згеше, ол білуге мү мкіндігі болмаса кү йзеліп, ал ө зіне зиянды болса да теориялық жаң алық ашса қ уануы мү мкін. Ол ү шін білудің ә дістерінің шындығ ы бағ алы болып саналады. Ол ү шін дү ние – жаратылыстардың шексіз пайда болуы мен қ атынастарғ а тә уелділік жү йесі ретінде кө рінеді. Оның Мен тү сінігі шындық қ а негізделген мә ң гілікпен байланысты. Оның шынайы ө мірін қ ызығ ушылығ ы нә тижесінде ө мірлік мақ сатын айқ ындағ ан белгілі бір мамандандырылғ ан ғ алымдар ө мірінен кө руімізге болады. Бірақ бұ л белгілерді мамандық қ а қ атысы жоқ адамдардан да байқ ауғ а болады.

2. Экономикалық адам. Экономиқ алық адам міндетті тү рде ө ндіріспен байланысты адам емес. Жалпы алғ анда эконмикалық адам дегеніміз бірінші орынғ а пайдалылық ты қ оятын адам. Ол ү шін барлығ ы қ олайлы ө мір сү руге жұ мсайтын қ ажеттіліктер ретінде кө рінеді. Ол уақ ытты, кү шін, материалдарды пайдағ а жарату ү шін ә ркез ү немдеп отырады. Оның ә рекетінің мағ ынасы оның қ ызметінде емес, пайдалық эффектінде.

3. Эстетикалық адам. Ө нер туындысы эстетикалық ә серленуші жанда ғ ана пайда болады, ішкі дү ниеде ғ ана ө нер туындысы пайда болып, ішкі дү ние ырғ ағ ынан ә уен пайда болады. Эстетикалық адам дү ниетануымның ө зіне тә н қ ырымен ерекшеленеді: сезудің жә не алдын ала кө ре алу қ абілетімен. Теориялық адам ү шін ол арманшыл, қ иялшыл болса, экономикалық жағ ынан эстетикалық идеал мен экономикалық қ ұ ндылық тар қ арама – қ айшы дү ние. Эстетикалық адам теориялық сияқ ты ө мірдің экономикалық шарттары алдында ә лсіз болып келеді.

4.Ә леуметтік адам. Ә леуметтік тә ртіпке басқ алардың ө міріне араласу мен ө зін бө тен сезіну сипатты. Басқ а адам ү шін ө з ө мірінен бас тарту ә рекеті ө мірінде басты қ ағ идағ а айналуы нә тижесінде ә леуметтік атына ие болғ ан ө мір сү рудің ерекше формасы махаббатқ а байланысты. Ол ө мір сү рудегі негізгі басты сезім болып қ алуы мү мкін. Ол белгілі бір нә рселерге бағ ытталып ө зінің бірінші қ ажеттілігін жоғ алтпайды.

5.Саяси адам. Шпрангер саясатқ а қ атысы болмаса да басты қ ұ ндылығ ы билік болып саналатын адамдарды саяси адамдар деп есептейді. Бұ л жерде белсенді жә не қ ұ лық сыз саяси жаратылысты атап ө теді. Біреулер басшылық қ а ұ мтылып, басшы болғ анда ғ ана ө здерін жақ сы сезінеді, ал кейбіреулері ө зін басқ аратын адамдарсыз ө мір сү ре алмайды. Ө мір сү рудің бұ л тү рі тұ рмыс пен басқ ағ а еліктеуден туады. Физикалық жә не жан дү ниелік жаратылыстан басқ а салт – дә стү рге берік адамдар да саяси адамдар қ атарына жатады.

6.Діни адам. Діни адам дегеніміз рухани қ ұ рылымын толығ ымен қ ұ ндылық тардың ең биігін сезінуге арнағ ан адам. Діни ұ ғ ымды 3 негізгі тү рге жіктеуге болады: егер барлық ө мірлік қ ұ ндылық тар позитивті тү рде сезілсе онда біз имманентті дә руіш ұ ғ ымын; егер негативті болса трасцендентальды дә руіш ұ ғ ымын; егер жартылай негативті, жартылай позитивті бағ аланса дуалистикалық дә руіш ұ ғ ымын қ олдана аламыз.

Жұ мысшының мамандырылғ ан жә не затты сапасына байланысты қ ызметін орындаушылық ә рекеті 7 психологиялық белгімен (шкала) сипатталады:

1) нысаналылық – мақ сатсыздық;

2) мотивациялық – қ ызық паушылық;

3) тә уелсіздік – тә уелділік;

4) ұ йымдасушылық – сұ рапылдық;

5) жауапкершілік – жауапсыздық;

6) біліктілік – біліксіздік;

7) шығ армашылық - тоқ ырау

Бұ л шкала бойынша орындаушының психологиялық кескінін қ ұ рап, сапалы талдау нә тижесінде анағ ұ рлым ә депкілерін бө ліп кө рсетуге болады.

Олардың бастысы:

1) орындаушының шығ армашылық типі, тә уелсіз, білікті, ізденуші;

2) аса мө лшерлі – нысаналы, қ ызығ ушылық ты, ұ йымшыл;

3) регламенттенген (кең жайылғ ан);

4) селқ ос;

5) басшының бұ йрық тарын қ айта қ ұ рушы;

6) тө мен мотивациялы;

7) орындаушы типінен жалтару;

8) қ иын басқ арылатын орындаушылар.

Қ иын басқ арылатын қ ызметкерлердің ә р тү рі болады:

- жалқ ау; жеткіліксіз жұ мыс істейді;

- долы адам: адамдармен қ атынасын ашушаң дығ ымен бү лдіреді;

- ә лсіздер: сә тсіздікке ұ шырамауғ а қ анша тырысса да сә тсіздікке ұ шырайды;

- сезімтал: ө з сезімдерін ә сірелейді;

- адамгершілікке жат: ө зінің жеке мү ддесі ү шін адамдарды қ олданып оларғ а зиян келтіруші;

- қ орғ анушы позициясын қ олданушы: ө згеріс туралы сө з болғ анда кедергілер туғ ызушы;

- қ атыгез: ескі реніштерін ұ мытпайтындар;

- жалтарушылар: жарық тан белсенді қ ашушылар;

- безбү йректер: оларғ а қ оршағ ан адамдар жоламайды;

- ақ ылсыздар: қ ате немесе шектелген келсімдер жасайды;

- ө ркө кіректер: ө здерін кү нә із санайтындар;

- ү рейленгендер: ө здерінің мү мкіншіліктерін ә лденеден қ орқ ып шектейді.

Шығ армашылық қ а талпыну кө птеген адамдарғ а тә н. Олар мына қ асиеттермен сипатталады:

1. Ақ ылдылық.

2. Конформизмның болмауы.

3. Ө з пікірін бекітудегі тегеуріндік.

4. «Ө з кестесі» бойынша жұ мыс істеуге талпыну.

5. Кө п уақ ытқ а созылғ ан тығ ыз жұ мысбастылық қ абілеті.

6. Барлық ерекше, иерархиялы, тылсым ойларды қ арастыру тілегі.

7. Екіжақ ты, тү сініксіз, анық талмағ ан місеелермен жұ мысқ а қ абілеті.

8. Қ атаң талаптар мен ережелерге бағ ынбау.

9. «Ойлау ойынының» еркіндігіне бос уақ ыт кетіру болса да қ ұ штарлық.

10. Белгісіздікке қ ызығ ушылық.

11. Анық талмағ ан жағ дайларғ а тө зімдік.

12. Жаң а, ерекше сезінулердегі қ ажеттілік

13. Тақ ырып таң даудағ ы еркіндікті қ ажет ету.

14. Ә зілге қ абілеттілік.

15. Орташа кө рсеткіштегі ойшылдық дең гейі.

Шығ армашылық адамдарғ а қ арағ анда жай адамдар басшының айтқ ынын қ олынан келгенше істеуге дағ дылан. Оларды темекі шегу алаң дарында, жұ мыс уақ ытында дү кендерде кездестіруге болады, олар негізінен есептеу, жазу мен тасу қ ызметтеріне арналғ ан.

Психологтар ұ йым қ ызметкерлерінің келесі рө льдерін бө ліп кө рсетеді:

Майысқ ақ тар. Ондай адамдарғ а бірден шешім қ абылдаттыру мү мкін емес, олар ө здерін кө ндіруге тырысқ анды ұ натады, шешім қ абылдаттыру ү шін бірнеше рет кедесу қ ажет.

Барлығ ын тез шешуді ұ натушылар. Майысқ ақ тардың керісінше ү лгісі кездесудің соң ында қ ажет шешімді қ абылдап ү лгереді. Онымен істес болғ ан адам шешімін ө згерту ү шін кү шін салуғ а тиіс.

Барлаушылар. Олар адамдарғ а қ амқ ор бола жү ріп ө зіне керекті жаң алық тарды ғ ана жинайды, ал ө зінен алынғ ан ақ параттар немесе ө тірік, немесе жұ мысқ а қ атысы жоқ болып келеді. Онымен бө ліскен пікірлер мен фактіерді ол ө з қ ажетіне қ арай жаратады.

Тә лімгер. Тә лімгер ө зіне зиян келтіре отырып жақ ындарының жетістігін қ амтамасыз етеді. Бұ л жетістікке басқ а адам жеткенімен тә лімгер ү стемділікке, моральдық қ а талпынады.

Мақ таншақ. Ә ріптестері мен басшылық қ а мақ таншақ тардың жеке ө міріндегі жә не қ ызметтегі жетістіктері туралы тың дауғ а тура келеді. Ә детте оларды мақ тап, тоқ тап қ алғ ан жұ мыстарды жалғ астыруғ а болады.

Ә ң гімешіл. Ол ө зімен болғ ан оқ иғ аларды ә ріптестеріне жеткізгенді, олардың тың дап, қ олдағ анын ұ натады. Ол ө сек тасу мен айту қ асиетіне ие, сондық тан оғ ан қ ұ пияларды сеніп тапсыруғ а болмайды.

Екпінділердің жұ мысты «қ арғ ысатқ андар» сияқ ты істейтіні туралы басшылығ ына шағ ымдануы қ алыпты жағ дай. Оларғ а аяушылық пен қ арап жұ мысқ а берілгендіктеріне мақ тау айту керек.

Жергілікті психолог. Оғ ан басқ алардың істегені мен айтқ андарын талдау тә н. Оғ ан ө з ойларын «Сіз дә л айттың ыз!» немесе «Сізден жақ сы психолог шығ ар еді!» деген бекіту сө здерімен қ олдағ ан ұ найды.

Жолы болғ ыш. Бұ л адам басқ алар жетпеген жетістіктерге жетіп, сол жетістіктерін адамдардың еркінен тыс баяндап, басқ аларғ а да осындай жетістіктерге жетуді ү йрету ұ найды.

Жылауық. Оның жұ мысы қ алай болып жатқ анына қ арамастан ол ө зінің жә не басқ алардың мә селелерімен ө мір сү реді. Онымен сө йлескенде ә ріптесі белсенді ә рі қ анағ аттанғ ан болса ол ө мір ү шін ә ліде кү ресуі керек екеніне ыза болады.

Абыржығ ан. Онымен пікір білдіргенде сақ болғ ан жө н. Ол естігенін ө з қ иялына сай қ абылдап талқ ылауы мү мкін. Онымен кездескенде қ атал киіну керек, ә йтпесе ол ө зін сексуалды қ ұ рбан ретінде қ абылдап сіздің зілсіз ә зілің ізді де сексуалды дә мелілік деп ойлап қ алуы мү мкін.

Манипулятор. Ол қ андай жағ дай болмасын ө зіне икемдегенді ұ натады. Онымен кездескенде сабырлы ә рі жарқ ын болу керек. Ол ө зінің басты міндетін «қ ажетті ә сер» қ алдыру деп біледі. Ол басқ ару қ абілетімен қ атар басшылық қ а ие болуғ а талпынғ анды ұ натады.

Негізгі ұ ғ ымдар: тұ лғ а тү сінігі, индивид, индивидуалдылық, даралық, жеке тұ лғ а, тұ лғ аның қ ырлары мен қ ұ рылымдары, манипулятор, фрустрация, тұ лғ аның жіктемесі, ә леуметтік қ ұ рылым, биологилық қ ажеттілік, Эго, МЕН-концепциясы, ө зін-ө зі сезіну, ө зін-ө зі бағ алау, ә леуметтік адам, саяси адам, діни адам, эстетикалық адам, экономикалық адам, теориялық адам, қ ызметтестердің тү рлері, тә лімгер, потенциалды тұ лғ а.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Тұ лғ аның психологиялық тү сінігіне сипаттама бер.

2. Платонов тұ лғ аның қ ұ рылымдарын қ алай жіктеген?

3. Ө зін-ө зі сезіну қ ұ рылымы қ андай?

4. Ө зін – ө зі бағ алау ең бек ә рекеттіндегі ниет пен фрустрация дең гейі

5. Психологтар кө рсеткен ұ йым қ ызметкерлерінің тү рлері қ андай?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Паркинсон С.Н., Рустомджи М.К. Искусство управления. С-Пб, 1992

2. Морозов, А.В. Управленческая психология: учеб. для ссузов и вузов / А.В. Морозов.- 4-е изд., испр. и доп.- М.: Академ.проект: Фонд " Мир", 2008;

3. Смирнов, В.Н. Психология управления персоналом в экстремальных условиях: учеб.пособие для вузов / В.Н. Смирнов.- М.: Академия, 2007

4. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1994