Тақырып. Басқару жүйесіндегі жеке тұлға және оның потенциалдық мүмкіндіктері

1. Басқ ару жү йесіндегі жеке тұ лғ а тү сінігі.

2. Ө зін – ө зі бағ алау ең бек ә рекеттіндегі ниет пен фрустрация дең гейі

3. Ең бек ә рекетіндегі тұ лғ аның жіктелуі.

«Тұ лғ а» тү сінігі кө п жақ ты. Тұ лғ а философия, социология, психология, этика, эстетика, педагогика сияқ ты ғ ылымдардың негізгі зерттеу нысаны болып табылады. Бұ л ғ ылымдар тұ лғ аны ө з ғ ылыми ерекшелігі бойынша зерттейді.

Тұ лғ а тү сінігіне «адам», «жеке адам», «даралық» тү сініктері жақ ын. «Адам –динамикалық алғ а ұ мтылғ ан жарқ ырағ ан энергетикалық жү йе» - деп Э.Берн адамның анық тамасын жақ сы келтірген. (Э.Берн. Адам дегеніміз не? / Батысеуропа жә не америка психологиясында жеке тұ лғ а теориясы. Самара, 1996.С.46)

Е. В. Шорохова адамды анық сойлей алатын, ойлауғ а қ абілетті, жоғ арғ ы психикалық функцияларды игере алатын (абстрактты-логикалық пайымдау, логикалық еске сақ тау жә не т.б), ең бек қ ұ ралдарын жасап жә не оны ең бек процессінде қ олдана алатын жаратылыс иесі ретінде анық тады. Адамның бұ л ерекшеліктері жә не қ асиеттері (тіл, ойлау қ абілеті, ең бектену жә не басқ алары) адамдарғ а биологиялық жолмен берілмейді, бұ л қ асиеттер алдың ғ ы ұ рпақ пен жасалғ ан мә дениетті ұ ғ ыну барысында қ алыптасады.

Ешбір адамның жеке тә жірибесі оның ойлау қ абілетінің ө здігінен қ алыптасуына, тү сінік жү йесінің қ ұ ралуына ә келмеген. Ол ү шін мың дағ ан ө мір қ ажет етіледі. Ә рбір адам ұ рпағ ы ө мірін алдың ғ ы ұ рпақ қ алдырып кеткен қ ұ былыстар мен заттардың қ оршауында бастайды. Олар ең бекке жә не қ оғ амдық ө мірге араласа келе қ азіргі адамдарғ а тә н адамдық ерекшеліктерді дамытты.

Адамның ө мірі мен ә рекеті биологиялық жә не ә леуметтік факторлардың бірігуі мен біржақ ты ә сер етуіне, ә сіресе ә леуметтік фактордың басқ арушы роль атқ аруына негізделген. Ойлау қ абілеті мен тіл адамдарғ а биологиялық жолмен беріліп ө мір сү ру барысында қ алыптасатындық тан – қ асиеттердің жалпы генотипті биологиялық жолмен берілетін биологиялық ағ за ретінде «жеке адам» тү сінігін (жеке адам болып туыламыз), адамның қ оғ амда ө зін ұ стау мен ойлау қ абілетін қ оғ амдық – тарихи тә жірибе нә тижесінде қ алыптастыруының ә леуметтік – психологиялық жаратылысын тұ лғ а тү сінігін қ алыптастырды (тұ лғ а болып біз қ оғ амдық ө мір ә серінен, тә рбиеден, оқ удан, сө йлесуден, ә рекеттен қ алыптасамыз).

Ә леуметтану тұ лғ аны белгілі бір ә леуметтік топтың мү шесі ретінде, ә леуметтік тип ретінде, қ оғ амдық қ атынастар нә тижесі ретінде қ арастырады. Бірақ психология тұ лғ аны ә леуметтік ә серге ұ шырайтын қ оғ амдық қ атынастар нә тижесі ғ ана санамай, оны ө згертіп, уақ ыт ө те келе тұ лғ а қ оғ амның сыртқ ы ә серін кө рсететін ішкі шарттардың жиынтығ ы ретінде зерттейді. Бұ л ішкі шарттар алдың ғ ы ә леуметтік ә рекеттердің ық палынан қ алыптасқ ан мұ рагерлік – биологиялық қ асиеттер мен ә леуметтік қ алыптасқ ан қ асиеттердің қ ұ рылымы болып табылады. Тұ лғ аның қ алыптасуы барысында ішкі шарттар терең дей бередіде, нә тижесінде бірдей сыртқ ы жағ дайлар ә р тү рлі адамдарғ а ә р тү рлі ә сер етеді. Сондық тан тұ лғ а қ оғ амдық қ атынастардың нә тижесі жә не объект қ ана емес, сө йлесудің, ойлаудың, ө зін – ө зі тү сінудің, ә реккеттенудің белсенді субъектісі ретінде кө рсетіледі.

Тұ лғ а ә леуметтік тү сінік, ол адамдағ ы табиғ аттан тыс, тарихи қ ұ былыстарын білдіреді. Тұ лғ а туылмайды, ол мә дени жә не ә леуметтік жетілу барысында туындайды. Ерекше жә не басқ аларғ а ұ қ самайтын тұ лғ а ө зінің физикалық жә не жан дү ниесі қ асиеттерінің толық тырылуын «даралық» тү сінігімен сипаттайды. Даралық тә жірибенің, білімнің, пікірдің, сендірудің, мінездің ә ртү рлілігімен қ ызуқ андылығ ымен кө рсетіледі жә не біз даралығ ымызды дә лелдейміз. Тұ лғ аның анық тамасы кө п. Олардың тұ лғ аның мә селелерінің ә р қ ырынан кө рсетуіне қ арамастан келесілері мейілінше дұ рыс болып ұ сынылады:

Б. Г. Ананьев: тұ лғ а – ең бектің, танымның, қ атынастың субъектісі.

И. С. Кон: тұ лғ а – бұ л ә леуметтік рольдердің интеграциялық қ ырлары.

А. Г. Ковалев: тұ лғ а – бұ л қ оғ амда ө зіндік орыны бар жә не белгілі бір қ оғ амдық рө ль атқ арушы, пайымдаушы жеке адам.

Адам ең бектің барлық тү рінде, тіптен конвейерде жұ мыс істей жү ріпте функциональды бірлік бола тұ ра жә не белгілі бір сапалы қ ырларымен жә не басқ ару процессінде жеке тіл табу қ абілетімен ө зін кө рсете алады. Ол жеке тұ лғ алық ә луетке қ алай келеді? Ең бірінші тұ лғ аны толық тү зілуші ретінде қ абылдау керек. Толық, бірақ қ ұ рылымсыз. Кө птеген психологтар тұ лғ аның қ ұ рылымына дә лелді сипаттаулар берген (З. Фрейд, Э. Берн, К. Юнг, В. А. Ядов жә не басқ алары). Осылардың ішінде нақ тысы ә рі ә дістемелік тұ рғ ыдан зерттеуге жайлысы К. К. Платоновтың тұ лғ а қ ұ рылысына берген анық тамасы болып саналады.

Платонов тұ лғ аның қ ұ рылымында 4 негізгі жә не 2 қ осымша қ ұ рылымшаны ерекше кө рсетеді. Оларды қ арастырып кө рейік:

1. Тұ лғ аның бағ ыты қ ұ рылымшасы. Ол қ ажетті себептерден (қ ажеттіліктер, қ ызығ ушылық тар, нанымдар, армандар, дү ниеге кө зқ арастар) жә не қ ажетсіз себептерден (қ ызық тырушылық пен орнатулардан) тұ рады. Бұ л қ ұ рылымша ө мір сү ру кезең інде тә рбиенің кө мегімен қ алыптасады.

2. Тә жірибе қ ұ рылымшасы. Бұ л ө мір сү ре келе білім алу барысында ұ станым, дағ дылар мен ә деттерден қ алыптасады.

3. Шағ ылысу ү лгілері қ ұ рылымшасы. Ол тұ лғ аның шағ ылысу ү лгілерінің қ ырлары ретінде психикалық процесстерді (сезіну, қ абылдау, есте сақ тау, ойлау, қ иялдау), кө ң іл бө луді, эмоцианальды – ерікті шең берді кө рсетеді. Бұ л қ ұ рылымша негізінен туа біткен болып саналады, бірақ ө мір сү ру барысында дамып оотырады.

4. Биологиялық кесімді қ ұ рылымша. Ол тұ лғ аның қ ызуқ андылық қ асиетін, жыныстық, жас ерекшелігін жә не патологиялық ө згерістерін қ амтиды. Бұ л қ ұ рылымша да уақ ыт ө те келе тұ лғ аның денсаулығ ына жә не ө мір сү ру ерекшелігіне байланысты ө згеріске ұ шырайды.

Осы тө рт қ ұ рылымшағ а мінез жә не қ абілеттер қ ұ рылымшасы болып саналатын екі қ осымша қ ұ рылымша кіреді.

В. Н. Князев тұ лғ а қ ұ рылымы бір мезетте екі принципқ а негізделген бір – бірімен тығ ыз байланысты ә леуметтік қ асиеттердің жиынтығ ынан қ ұ ралғ ан деп тү йіндейді. Біріншісі тұ лғ аның ең жалпы, ең қ иын ә леуметтік қ асиеттері ө зіне ең қ арапайым, жекеше қ асиеттерді жинайды. Екінші принцип бойынша қ асиеттердің байланысы ә рқ айсының бір- бірінен тә уелсіздігін қ амтамасыз етеді (бұ л адамдардың ең бек ортасындағ ы кү йін кө рсетеді: олардың жұ мыс мақ саты бір, ал ә р адам ө з тарапынан жұ мысты бітіруге ө з мү ддесін ұ сына алады).

Тұ лғ аның осы кү рделі қ ұ рылымы тү йсік қ ұ рылымына ә сер етіп, қ оршағ ан ортаны қ абылдаудың қ ажетті жә не қ ажетсіз компоненттерін, ө зін – ө зі тану, ө зін – ө зі сезіну жә не ө з – ө зіне қ атынасы қ асиеттерін қ амтиды.

Тұ лғ а дегеніміз тек қ ана талапшыл жү йе ғ ана емес, сонымен қ атар ө здігінен ұ йымдасушы жү йе. Тұ лғ а болу дегеніміз ө зін – ө зі жә не басқ аларды ә рдайым қ адағ алап отыру, сонымен қ атар ө з тә ртібін ө зіне бағ ындыру ү шін ә діс – тә сілдердің кө птеген тү рлеріне иелік ету. Тұ лғ а болу дегеніміз – таң дау еркіне ие болу жә не соның салдарын тарту. Осының бә рін іске асыру ү шін жеке тұ лғ а дү ние жә не ө з дү ниесін танудың концепциясын қ ұ руы тиіс. Бұ ндай жекеше философия «Мен- концепциямын» деген атауғ а ие.

«Мен – концепциясы» субъекттің ө зі туралы қ алыптасқ ан, иерархиялы тү рде ұ йымдасқ ан, динамикалық мінезге ие, жалпылама жә не тұ рақ ты жү йе деп есептейді. «Мен – концепциясы» ө зін – ө зі сезінудің ә ртү рлі қ ырларын кө рсетеді.

Ө зін – ө зі сезіну қ ұ рылымынан мыналарды бө ліп кө рсетуге болады:

1) «Меннің» негізгі жә не қ осымша мақ саттарын сезіну («Мен ә рекет етуші субъект»);

2) Ө зінде бар жә не ө зінен кө ргісі келетін қ асиеттерді сезіну («Шындық ты Мен» жә не «Мінсіз Мен);

3) Ө зі туралы танымды, когнитивті пікір қ алыптастыру («Мен бақ ылаушы объект ретінде»)

4) Ө зі туралы эмоциялы, сезімге толы пікір қ алыптастыру

Осылайша ө зін – ө зі сезіну қ амтиды:

· Ө зін – ө зі тану (ө зіне – ө зі деген интелектуалды қ атынас)

· Ө зіне қ атынас (ө зіне – ө зі деген эмоциялы қ атынас)

Ө зін – ө зі сезінуді талдау кезінде «ағ ымдағ ы Мен» жә не «тұ лғ алы Мен» екі тү сінікті қ олданады. «Ағ ымдағ ы Мен» тү сінігінде ағ ымдағ ы уакыт аралығ ында ө зін – ө зі сезінудің нақ ты пішіндерін, яғ ни ө зін – ө зі сезінудің ә рекеттер процесстерін кө рсетеді. «Тұ лғ алы Мен» - бұ л ө зіне деген қ атынастың тұ рақ ты қ ұ рылымды сызбасы, «ағ ымдағ ы Мен» ұ ғ ымының ядросы. Ө зін – ө зі сезінудің ә р актысында ө зін – ө зі танудың жә не ө зіне деген қ атынастың элементтері байқ алады.

Дамығ ан тұ лғ а ө зінің ө мір сү руінің мағ ынасын анық тауды қ ажет етеді. М. К. Мамрдашвили ө зін – ө зі сезіну адамның тұ лғ асы оның алғ ан білімінің нә тижесін ғ ана емес, тұ рмыс ә рекеті мен іске асқ ан ойларының нә тижесін кө рсетеді деп тұ жырымдайды.

В. В. Столинның берген анық тамасында адамның «Мен» ұ ғ ымы ө зінің жеке сапасы менен қ асиеттері, субъект мақ саттары мен армандарының ө зінің терең іне бойлауы мен субъект ә рекеттерінің бірігуінің, субъектттің қ ажеттіліктерінің басқ а қ ажеттіліктен туындағ ан мақ саттарымен қ ақ тығ ысуы салдарынан адам бойында ерік – жігер, такаппарлық сияқ ты адами қ асиетттердің қ алыптасуымен суреттеледі.

Бұ л қ атынастар позитивті («Мен» - ө з – ө зін жасаушы шарт), негативті («Мен» - ө зін – ө зі жасауғ а қ арсы шарт) жә не шиеленісті («Мен» - бір мезгілде ө зін – ө зі жасауғ а қ арсы да, қ олдаушы да шарт) болып келеді.

Т. Галкина ө з – ө зіне қ атынастың ө зін ұ стаудың басты себебі болып табылады деп есептейді. Адамның ә леуметтік белсенділігі оның қ ызығ ушылық тары мен қ ажеттіліктерінің ә р тү рлі ортада ә сер етеді деп кө рсетеді. Мысал ретінде ө з бағ асын тө мен санаушы адамды алуғ а болады. Ол ө зіне деген қ атынастардан кемшілікті, жетіспеушілікті кө ріп ө те ә лсіз ә рі кө ң ілшек болып келеді. Олар алдына мақ сат қ оя тұ ра да сә ттілікке ү міт артпайды.

А. А. Бодалеваның пайымдауынша біздің тұ лғ алық белгілеріміз басқ а адамдарғ а қ атынас жасаудың негізінде кө рінеді.

Бұ л жерде негізгі мінез қ атарына белсенділік (ө з қ ызметтеріміздің аумағ ын ү лкейтуге тырысу), бағ ыттылық (себепердің, қ ажеттіліктердің, қ ызығ ушылық тардың, сендірудің) жә не ә леуметтік топтардың ортақ ә рекеттеріне қ атысу сияқ ты белгілер кіреді.

Белсенділік тұ лғ аның маң ызды қ асиеттерінің біріне жатады жә не ол қ ажеттіліктерден туындағ ан мақ сатқ а жетіге бағ ытталып, оларды қ анағ аттандыруғ а жұ мсалады.

Адам ө з қ алауымен ө мір сү рмейді, ол қ оғ амда ә р тү рлі топтар ық палымен тү зіліп, ә рекеттеріне қ арай қ абілеттілігі мен ерік – жігер бағ ыты айқ ындалады.

Топтың мү шелерінің ә р тү рлі қ атынастары қ ызметтік, жеке қ атынастармен кө рсетіледі. Тұ лғ а қ атынастар жү йесінде белгілі бір орында болады, оның атағ ы, даң қ ы басқ аарына ә р тү рлі дең гейде ә сер етіп қ иындық қ а ә келеді. Қ иындық адамның барлық ә рекеттерінің анық еместігінде, яғ ни пайымдаудың шегіне жатпайтын психикалық процесстерді жалпы тү рде аң ғ арымпаздық арқ ылы анық тауымен тү сіндіріледі. Анық ес аумағ ына ағ заның ішкі жә не сыртқ ы ортасынан келген белгілер де ә сер етеді. Келген белгілер адамның ө зін ұ стауың есті жолдарымен қ олданылады, ал кейбір белгілер соқ ыр сезім дең гейінде басқ арылады. Адамның ішкі дү ниесін кө рсететін кө птеген ә рекеттер, қ атынастар, ә серленушіліктер онымен есті тү рде басқ арылмайды, осыдан туындайтын мінез – қ ұ лқ ы ө зіне де ө згелерге де тү сініксіз болып қ ала береді. Ессіз регуляция есті басқ арушылық кездегідей белгілі бір мақ сатқ а жеткен соң шиеленісті кү йі басылса ғ ана мағ ыналы деп саналады.