Педагогикалық тәрбие арқылы оқушылардың дене қасиеттерін қалыптастыру үрдісінін негізгі компоненттері

Саналы тү рде қ абылданғ ан ақ парат дене жаттығ улырын орындауғ а, жеке жә не қ оғ амдық мақ саттарғ а қ ол жеткізуге мү мү кіндік тудыратын ө мір салатын қ алыптастыру мен табиғ и факторларды пайдаланудың себеп-салдары болуымен дене тә рбие ерекшеленеді. Дене тә рбиесінің тү пкі мақ саты ә леуметтік тұ рғ ыдан негізделіп, қ оғ ам мен мемлекет мү ддесімен айқ ындалғ ан. Сондық тан да дене тә рбиесін адамғ а ә леуметтік ә сер ету формасы ретінде есептеуге болады. Жастардың дене тә рбиесінің мақ саты барлық уақ ытта да спорттық нә тижелерге қ ол жеткізу емес, ө мірдегі ә леуметтік–экономикалық тұ рғ ыда ө німіді ең бек ету ү шін қ ажетті денсаулық тың жоғ ары дең гейіне қ ол жеткізу болып келді. А.Д. Новиков, Л.П.Матвеев, В.П. Филин жә не дене тә рбиесінің қ азіргі теориясының ө зге де негізін салушылыр ө сіп келе жатқ ан организмге дене жаттығ уларының, гигиеналық шаралар мен табиғ и кү штердің ұ йымдастырылғ ан ә сер ету процесі денсаулық ты сақ тау мен нығ айту, жеке тұ лғ аны ү йлесімді дамыту, қ оғ амның сұ ранысына жауп беретіндей білімдерді, іскерліктер мен дағ дыларды қ алыптастыру мақ сатында жү зеге асырылу керек деп есептейді [21, 22, 23]. В.К. Бальсевичтің [24] пікірі бойынша балалар мен жеткіншектер дене тә рбиесінің басты бө лігіне дене жаттығ улары жатады, ал оның негізіне мақ сатты бағ ытта қ озғ алыстар енеді. Қ озғ алыс–физиологиялық механизмдермен реттелетін жә не ағ заның морфологиялық жә не физиологиялық кө птеген жү йелерімен қ амтамасыз етілген еттердің ұ йымдасқ ан қ ызметі. Қ озғ алыстың мақ саттылығ ы дене тә рбиесінің кезек кү тпейтін, ағ ымдағ ы жә не ұ зақ мерзімді мақ саттарымен анық талады. Бір нақ ты жаттығ у қ ажетті бағ ыт пен берілген кө лемде кү ш жұ мсауды дамытады, дене бө ліктерін, спорттық снаряд пен жаттығ у жабдығ ын (тренажерді) ауыстыруғ а ә келеді. Жаттығ у кешендерін орындау қ айсыбір дене қ асиеттерін қ абылдауғ а немесе жетілдіруге себепші болады, қ абілеттерді немесе іскерліктерді қ алыптастырады. Дене жаттығ улармен ұ зақ айналысу адамның жоғ ары дене мү мкіндігі дең гейіне жетуге, денсаулық ты қ алыптастыруғ а, табандылық ты, ең бек сү йгіштікті жә не ө зге де маң ызды қ асиеттер мен мінез тә н ерекшеліктерді тә рбиелеуге жә рдемдеседі [25].

И.А Гуревич дене тә рбиесін негізгі мақ саты жеке сақ тандыруды ұ йымдастыру мен мемлекеттік ә леуметтік шаралардың жалпы жү йесінде халық тың денсаулығ ын қ орғ ау болып табылатын адам ағ засының табиғ атында биологиялық даму болып есептелетіндерге ә леуметтік ә сер ету тү рінде қ арасытрады жә не айналмалы жаттық тыру ұ рдісінің негізін атағ ан.[26].

В.А Кабачков пен С.А Полиевский жеткіншектердің дене тә рбиесіндегі ә леуметтік-экономикалық аспектілерінің маң ыздылығ ын ерекше атап кө рсетеді[27].

Ең бек тиімділігінің артуы, апаттардың, жарақ ат алулардың, жә не тіпті адамдардың опат болуларының азаюы дене тә рбиесін мақ сатты пайдаланудың нә тижесі болып табылады. Денсаулық тың жақ сару кө рсеткіштері, сырқ аттанудың алдын алу жә не ө сіп келе жатқ ан ағ заның функциональды мү мкіндіктердін арттыру балалар мен жеткіншектердің дене тә рбиесін бағ алауда негізгі ө лшем болады деп С.Ф.Сериков [4] атап кө рсетті

Мектепке дейінгі жастағ ы балалардың, жалпы білім беретін мектеп оқ ушыларының Қ азақ стандағ ы жұ мыс жасап жатқ ан дене тә рбиесінің мемлекеттік бағ дарламасы бірінші кезетке сауық тыру міндеттерін шешуді кө здейді. Қ азіргі қ оғ амдағ ы дене тә рбиесінің негізгі мақ саты денсаулық ты сақ тап жә не нығ айту, тү рліше ә леуметтік қ ызметтерді орындауғ а адамның «морфо-функциональды тұ рғ ыдан дайын» болуы ү шін ү йлесімді дамуына жә рдемдесу. Осы мақ сат денсаулық ты сақ тау саласы жә не ғ ылым есебінде балалар мен жеткіншектер гигиенасының алдына қ ойылғ ан міндеттерге ұ қ сас. Мақ саттар мен міндеттердің бірлігі дене тә рбиесі мен сақ тандыру медицинасы саласындағ ы мамандардың кү шін біріктіруге мү мкіндік жасауы керек. Кө птеген европалық елдерде дене тә рбиесі осындай міндеттерді алғ а қ ойып отыр. Дене тә рбиесі денсаулық тың жоғ ары дең гейіне жә не ағ заны шынық тыруғ а қ ол жеткізуді, сондай-ақ дене белсенділігіне жағ ымды бағ ыт ұ стануды қ алыптастыруды мақ сат етіп қ ояды. Қ азіргі ә лімде балалардың орталық нерв жү йесіне тү сетін кү ш ү немі артуда жә не дене қ ызметін ақ ыл-ой қ ызметі ығ ыстырып келеді, сондық танда ғ ылыми-техникалық жетістіктің жағ амсыз жағ дайларының ә серін жою мен қ озғ алысты дамытуды ү шін оң тайлы жағ дайларды жасауда дене тә рбиесі қ ұ ралдырының ролі ерекше ө зекті болып қ алады. Германиядағ ы спорттық қ озғ алыс, оның ә леуметтік аспетілері, бала бақ шадан бастап дене тә рбиесінің тиімді жү йесін жасау мә селесі бү кіл дү ние жү зінде орасан зор қ ызығ ушылық тудыруда. Халық денсаулығ ы ү шін дене тә рбиесі мен спорт тұ тастай шешуші орын алатындығ ын неміс мамандары атап кө рсетуде. Қ ытайдағ ы жастар дене тә рбиесінің қ азіргі жү йесі халық тық дә стү рлерге, арнайы жә не қ ымбат тұ ратын қ ұ рал-жабдық тарды қ ажет етпейтін спорттың бұ қ аралық тү рлерін дамытуғ а негізделген. Елде «ушу» деп аталатын қ ытай гимнастикасы кең тарағ ан. Спорттық саладағ ы мектеп-интернаттар жұ мыс жасайды, оны бітірушілер жоғ ары спорттық нә тижелер кө рсетуде. Мамандар Қ ытай мемлекетін жақ ын жылдары дү ние жү зіндегі кү шті спорттық мемлекеттерінің қ атарына енді деп есептейді. АҚ Ш-тың кейбір ғ алымдары мектептегі дене тә рбиесі балалардың дене дамуы мен дене дайындығ ын жақ сартып қ ана қ оймай, нақ ты ә леуметтік жағ дайлардағ ы бә секелестік сайыстарғ а дайындау қ ажет днп есептейді. Бұ л ретте ең маң ызды болып есептелетіндер: оқ ушылардың қ ажетті білімдерді қ абылдауы, белгілі бір қ озғ алыс дағ дыларын мең геруі, оларды кү нделекті ө мірде пайдалана білуі, сондай –ақ, жоғ ары жұ мыс қ абілеттілігінің жоғ ары дең гейін дербес сақ тай білуді мең геруі, ө зінің қ озғ алыс қ абілеттерін танып білуі. Ә леуметтік шарттылық қ а немесе дене тә рбиесі арқ ылы жастардың денсаулығ ын нығ айтуғ а басты назар аудара отырып, оны жү зеге асыруда қ арама-қ айшылық тар болатындығ ын атап айтқ ан жө н. Соң ғ ы жылдары спорттық нә тижелерге қ ол жеткізу едә уір ө сті де, ал халық денсаулығ ының кө рсеткіштері тө мендеді. Осы жағ дайда объективті жә не кездейсоқ жағ дайлардың мақ саттарына қ ол жеткізудегі кө п факторлы шарттылығ ын кө рсету керек.

Біріншіден: дене тә рбиесінің сауық тыру тиімділігі жекелеген жас-жыныстық топтардағ ы морфофункциональдық айырмашылық, ағ заның жеке ерекшеліктері, ү йретудің қ ұ ралдары мен ә дістерін, оқ ытудың (жаттық тырушының) кә сіби лайық тылығ ын даң даудың дұ рыстығ ы, дене шынық тыру жә не спортпен айналысудың, сабақ ө тетін орынның тазалық жағ дайының оң тайлығ ы жә не т.с.с. кейбір биологиялық жә не ә леуметтік факторларғ а тә уелді.

Екіншіден: дене тә рбиесінің тиімділігі ү йренушілердің кү н режімі, қ озғ алыс белсенділігі, тамақ тануы бойынша қ олданылып жү рген гигиеналық ұ сыныстарғ а олардың кө зқ арасы мен мінез-қ ұ лқ ына тә уелді. Мұ ндай кө п факторлы тә уелдік балалар мен жеткіншектер дене тә рбиесі жү йесінің кү рделіленуіне, сондай-ақ алғ а қ ойғ ан мақ сат туралы кезек кү тпейтіндей жә не сенімді ақ параттардың болмауына байланысты ү дей береді.

Ү шіншіден: соң ғ ы жылдары жастар дене тә рбиесінің теориялық негіздері бұ зыла бастады. Педогогикалық аспектілерге ә уестік пайда болды, қ озғ алыс ә рекеттеріне ү йрету ә дістері, жаттығ у процесен ұ йымдастыру, спорттық іріктеу, балалар мен жеткіншектерді «ү лкен» спорттық іріктеу, балалар мен жеткіншектерді «ү лкен» спортқ а даярлау принциптері жә не т.с.с. бойынша ғ ылыми зерттеулер басым бола бастады.Сонымен бірге денсаулық ты нығ айту, дамудың ү йлесімділігі, дене тә рбиесі қ ұ ралдары арқ ылы ә леуметтік жетіспестіктерді жою секілді ә дістемелік ә леуметтік аспектілер қ ажеті дең гейде дамымай жә не іс жү зінде жү зеге аспай отыр.

Тө ртіншіден: дене тә рбиесін ұ йымдастыруда жоғ ары спорттық нә тижелерге бағ ыт ұ стану басым болды, ал бұ ның ө зі кө п уақ ыт пен кү ш жұ мсауды талап етеді. Ә рине, баланың сү йген спортымен айналысуына жә не олимпиада тұ ғ ырына кө терілу ұ мтылысына тосқ ауыл қ оюғ а болмайды.Дегенменде оғ ан ө з денсаулығ ын қ иын-қ ыстау жағ дайда қ алдыруына қ оғ ам мү мкіндік бермейді. Жас спортшылардың тағ дырына немқ ұ райды қ арау жә не денсаулық тың жағ дайы мен дамуына, ө сіуне қ арқ ынды тү рдегі спорттық сабақ тардың жағ амсыз ә сері туралы оларғ а объективтік ақ параттарды жеткізбеу тіпті қ ылмыс та.

Қ азіргі жастардың арасынан, біздің қ ө зқ арасымыз бойынша екі қ арама-қ арсы топтарды айыруғ а болады: олардың бірі ө з қ озғ алыс белсенділігн мектеп, дене тә рбиесі қ ұ ралдарына немқ ұ райдылық пен қ арайды, ал екіншісі ү лкен спорттық нә тижелерге жетуге жә не бұ л ү шін жаттығ уды, жарыстық жү ктемелерді барынша пайдалануғ а ұ мтылады. Осындай тұ рғ ыдан келу денсаулық ты нығ айтуғ а, адамның ү йлесімді дамуына жә не тү рлі ең бек жә не қ оғ амдық қ ызметке дайын болуғ а кө мектеспейді. Осығ ан байланысты бұ рынғ ы тә жірибелерді ізденісті тү рде пайдалану, ө сіп келе жатқ ан жас ұ рпақ денсаулығ ын нығ айту тұ жырымдамасын есепте отырып, біздің елімізде қ олданылып жү рген дене тә рбиесі жү йесі мен онфң теориялық негіздерін қ айта ой елегінен ө ткізу қ ажет.

Балалар мен жеткіншектер дене тә рбиесінің Қ азақ станда жұ мыс жасап тұ рғ ан жү йесін шартты тү рде 4 тө менгі жү йенің (ү йрету тү рлері) жиынтығ ы есебінде: негізгі, қ осымша, факультативтік жә не дербес оқ ыту тү рінде қ арастыруғ а болады. Ә рібір тө менгі жү йе белгілі бір қ ұ ралдар мен дене тә рбиесіне тә н формаларды пайдалана отырып, дербес қ ызмет атқ арады, сонымен бірге олар бірін-бірі толық тыра, ө зара бірігіп ә рекет етеді.

Балалар яслилері мен бақ шаларында, жалпы білім беретін мектептер мен мектеп –интернаттарда, сондай-ақ балалар –жасө пірімдер спорт мектептері жә не ө зге де оқ у –тә рбие мекемелерінде халық қ а білім берудің бірың ғ ай бағ дарламасы бойынша жү зеге асырылатын негізгі, қ осымша жә не факультативтік оқ ыту балалар мен жеткіншектер дене тә рбиесінде жетекші болып табылады.

Мемлекеттік бағ дарлама бойынша оқ у – тә рбие мекемелеріндегі барлық балалар мен жеткіншектер ү шін міндетті. Оларды балалардың денсаулығ ы мен дене дайындығ ына байланысты, оқ у жоспарына сә йкес мамндар жү ргізеді. Оқ ытудың қ осымша тү ріне дене шынық тыру-сауық тыру, емдеупрфилактикалық жә не спорттық шаралар жатады. Олар міндетті оқ ытумен байланыста балалар мен жеткіншектердің жеке ерекшеліктерін, қ ызығ ушылығ ы мен бейімділігін есепке алуғ а мү мкіндік береді. Осы шараларғ а қ атысу белсенді демалысқ а да жатады жә не қ алыпқ а келу мен шаршаудың алдың алу қ ұ рал есебінде балалар мен жеткіншектердің кү н тә ртібінде пайдаланылады.Оқ ытудың факультативтік тү рі міндетті болып табылмайды, бірақ бұ л дене тә рбиесінің, ә сіресе жалпы білім беретін мектеп оқ ушылары ү шін маң ызды болып есептеледі.

Бұ л бө лімге БЖСМ-і мен спорттық бағ ыттағ ы жалпы білім беретін мектеп-интернаттардың бағ дарламасы бойынша оқ ыту, сондай-ақ тү рлі спорт секцияларындағ ы, ү йірмелердегі, емдеу дене шынық тыруы боынша топтардағ ы сабақ тар енеді. Оқ ытудың жоғ арыда айтылғ ан тү рлерінің бә рі елде қ олданылып жү рген хұ қ ық тық актілерге сә йкес оқ ытушы немесе жаттық тырушының басшылығ ы мен тегін жү ргізіледі. Сабақ тар дене шынық тыру жә не спорттық залдар, алаң дар, балалар стадиондары, спорттық қ ұ рал-жабдық тар секілді қ ажетті материальдық базамен қ амтылуы керек.

Дене тә рбиесінің тү рліше қ ұ ралдары мен формаларын дербес пайдалануың біріктіре отырып, тө ртініші тө менгі жү йенің қ азіргі жағ дайдағ ы салмағ ы басым. Дене тә рбиесі жә не спортпен дербес айналыспай, оларды кең ірек насихаттамай жә не ө зін-ө зі бақ ылау бойынша ұ сыныстар дайындамай балалар мен жеткіншектер дене тә рбиесінің тү пкі мақ сатына қ ол жеткізу мү мкін емес, Дене тә рбиесі мектепке дейінгі мекемелерде, мектептерде мемлекеттік бағ дарламамен жү зеге асырылғ анның ө зінде де, ө кінші орай балалар мен жеткіншектердің денсаулығ ын нығ айтуда, ең бек пен ә скери қ ызметке морфофункциональды дайындығ ының жоғ ары дең гейін қ амтамасыз ете алмайтындығ ын айта кеткен жө н. Қ олданылып жү рген бағ дарламаларды білім мен іскерліктерді қ абылдаудың ө зге де «формальды емес» жолдармен толық тыру, дене жаттығ улармен жү йелі айналысу жә не ағ заны шынық тыру табиғ и факторларды пайдалану ү шін жағ дайлар жасау ө те қ ажет.

Дене тә рбиесі қ ұ ралдарын дербес пайдалану кейбір артық шылық тарғ а ие.

Біріншіден, балалар ата-аналарымен немесе ө зге ересектермен бірге шұ ғ ылданады, мұ ның ө зі сол адам ү шін де жә не ө згелер ү шінде тә рбиелік маң ызғ а ие.

Екіншіден, сабақ балалардың ынта-ық ыласын, бейімділігін жә не жеке психикалық -физиологиялық ерекшліктерін есептей отырып жү ргізіледі, ал№ мұ ның ө зі міндетті жә не кейде зеріктіретіндей дене шынық тыру сабақ тарында балама есебінде болады.

Соң ғ ы жылдары біздің елімізде дене тә рбиесі мен сопртпен дербес айналыстың тү рліше формалары кең қ анат жаюда. Абономенттік топтар, спорттық жә не сауық тыру клубтары қ ұ рылуды, осыларда ә рбір отбасы шамалы ғ ана ақ ша тө леп мамандардан кең ес алады, дене жаттығ уларымен дербес айналысу ү шін спорттық ғ имараттарды, қ ұ рал-жабдық тарды, жаттығ у қ ұ рылымдарын (тренажерные устройства) пайдалана алады.

Дене тә рбиесінің дә рігерлік-ә леуметтік жақ тарын қ арастыра отырып қ ұ ралдардың сипаттамасына толығ ырақ тоқ талу жә не балалық пен жеткіншектік жаста қ олданылуы маң ызды сауық тыру мә ніне ие болатындай дене тә рбиесінің тү рлерін баяндау қ ажет.

Дене тә рбиесі қ ұ ралдары ә детте кешенді тү рде қ олданылады, атап айтқ анда олар дене жаттығ улары жә не табиғ и жағ дайлар (кү н, ауа, су).Табиғ и факторлар. Кү н, ауа, су бала ағ засын, ә сіресе кіші жастан шынық тырудың, нығ айтудың жә не сауық тырудың маң ызды қ ұ ралы. Ауа мен кү н сә улесін қ абылдау, шомылу, таза ауадағ ы қ озғ алыс ойындары, шаң ғ ы жә не коньки тебу, сондай-ақ жаратылыстың табиғ и факторларының қ озғ алыспен ү йлесімді байланысқ ан ө зге де ә серлері балалар мен жеткіншіктердің дамуына жан-жақ ты ә сер етеді.

Дене жаттығ улары – дене тә рбиесінің ө зіне тә н жә не негізгі қ ұ ралдары. Олар адамғ а биологиялық жағ ынан ә сер етеді: ө зін-ө зі басқ ару қ абілетін қ алыптастырады, денсаулық ты нығ айтады, дене қ асиеттерінің дамуын жеделдетеді, жү йке қ ызметін жетілдіреді. Дене жаттығ улары саналы іс-ә рекет жасауды талап етеді, ерік пен мінез-қ ұ лық ты тә рбиелейді.

Адамның дамуы мен жетілуі ү шін дене жаттығ улары ерте кезден пайдаланылады. Қ оғ амдық қ ұ рылыс, ғ ылымның, мә дениет пен ө ндірістің даму дең гейі дене тә рбиесінің бағ ытына, яғ ни дене жатығ уларының мазмұ нына орасан зор ә сер етті. Тарихи даму барысында дене тә рбиесенің негізін қ ұ райтын жә не қ оғ ам дамуының тарихи сатыларына тә н ерекшеліктерді бейнелейтін дене жаттығ уларының тү рліше кешендері туындады. Ө ндірістік ең бек шапшаң ойлауды, ұ зақ жә не мұ қ ият зер салуды талап ететін қ азіргі жағ дайларда бұ лшық ет жү йесінің жаттық қ андығ ы мен дененің жан-жақ ты дамуы ө те қ ажет.

Осы қ асиеттерді қ алыптастыруғ а тү рлі дене дайындығ ы бағ дарламасына енетін жаттығ улар да себепші болады. Балалар мен жеткіншектердің нерв жү йесін дамытып, нығ айтуда, психикалық орнық тылығ ын қ алыптастыруда дене жаттығ улары маң ызды орынғ а ие. Қ азіргі мектептің жағ дайларында дененің жақ сы дамуы мен нерв жү йесінің жоғ ары орнық тылылығ ы білімдерді табысты мең герудің қ ажетті негізін қ алайды.

Дене жаттығ уларын сұ рыптау. Қ оғ ам дамуының ә р тү рлі сатыларындағ ы дене тә рбиесінде тү рлі жаттығ улар пайдаланылып жә не бір мезгілде оларды сұ рыптауғ а ұ мтылыстар жасалды.

Қ азіргі уақ ытта В.С.Фарфель [28] ұ сынғ ан сұ рыптау кең қ олдау тауып отыр. Оның негізінде қ озғ алыс физиологиясы, кү ш жұ мсау кө лемі мен жұ мыстың қ арқ ындылығ ы секілді сұ рыптаудың ү ш белгісі бар. Дене жаттығ улары негізгі екі топқ а бө лінеді:

1. Стереотиптік (стандартты) қ озғ алыс: циклды, қ озғ алыстың жеке тү рлері бойынша, жү ктеменің ауырлығ ы бойынша, ацикликалық қ озғ алыстың сапалылық сипаттамасы бойынша, спорт тү рлері бойынша.

2. Ситуациялық (стандартты емес) қ озғ алыс: жекпе-жек, спорттық ойында

дала жарысы (кросс).

Стереотиптік дене жаттығ улары қ атал шектелген. Стандартты жағ дайларда жасалатын бұ рыннан белгілі жаттығ уларды қ ұ райды. Стереотиптік қ озғ алыстар тобына дененің кең істіктегі қ арқ ынды белсенді қ озғ алысы жатады. Қ озғ алыстар кө п жағ дайда аяқ тардың (жү ру, жү гіру, секірулер) немесе қ олдардың (есу) жә рдемімен, қ олдар мен аяқ тардың бірлескен қ имылдардың кө мегімен (ең бектеу, жү зу) жү зеге асырылуы мү мкін.

Кү ш, жылдамдық, шыдамдылық, ептілік пен иілгіштік секілді негізгі дене қ асиеттерін дамытуғ асебепші болатын дене жаттығ уларының сұ рыптаулары да белгілі. Кү ш – сыртқ ы қ арсылық ты жең у немесе бұ лшық ет кү шін жұ мсау арқ ылы оғ ан қ арсы тұ ру.

Осы қ асиетті тә рбилеу ү шін жоғ арылағ ан қ арсылық ты жең уді талап ететін (сырттан тү сетін ауырлық тар – штанга, батпандар жә не басқ алар; заттардың серпімділігі–эспандер, резең кі, ө з денесінің салмағ ы – тартылу, отыру, таянғ анда қ олдарды бү гу, серігінің қ арсыласуы) кү ш жаттығ улары қ олданылады. Жылдамдық сол жағ дай ү шін ө те қ ысқ а мерзімді адамның ә рекет жасау қ абілетімен анық талады. Бұ л қ асиет қ айсыбір сыртқ ы ә серге жауап беретіндей қ имылдың жылдамдығ ында, сондай-ақ, жеке қ озғ алыстың шапшаң дығ ы мен белгілі бір уақ ыт ішіндегі қ имыл-қ озғ алыстың жиілігінде кө рініс береді. Қ озғ алысты жылдам орындау қ абілеттілігі кейбір жағ дайларғ а (факторларғ а) байланысты, атап айтқ анда шапшаң ойлауғ а, ерік кү шіне, сондай-ақ кү ш пен еттер икемділігіне, қ озғ алыс техникасын мең геру дә режесіне тә уелді. Жылдамдық тың дамуына себепкер болатын ең кө п тарағ ан жә не оң тайлы дене жаттығ уларына қ ысқ а қ ашық тық қ а жү гіру, қ озғ алыс жә не спорттық ойындар жатады. Бұ дан бө тен де сырғ анаумен (конькимен жү гіру, шаң ғ ымен жү ру) немесе велосипедпен жү рудің кө мегімен орындалатын қ озғ алыстарда бар.Барлық стериотипті (циклды)қ озғ алыстар тү сетін ауырлық тарғ а байланысты ө з кезегінде жоғ ары, қ алыпты, ү лкен кө лемде жә не сабырлы дең гейде орындалатын қ озғ алыстарғ а бө лінеді. Стереотиптікке қ арағ анда ситуациялық қ озғ алыстар жедел жә не сенімді шешімді талап ететін, қ алыптасқ ан жағ дайғ а жауап қ айтаруды қ арастыратын белгісіздікпен, болжап болмайтын іс-ә рекеттермен сипатталады.

Шыдамдылық ұ зағ ырақ уақ ыт ішінде белгілі бір қ арқ ындылық тағ ы жұ мысты орындау қ абілеті есебінде қ арастырылады. Жұ мыстың ұ зақ тығ ы шаршаудың басталуымен шектеледі. Сондық танда шыдамдылық ты ағ заның шаршауғ а қ арсы тұ ратын қ абілеті есебінде қ арастыруғ а болады. Шыдамдылық ты тә рбиелеу ү шін қ алыпты қ арқ ындылық тағ ы дене жаттығ улары пайдаланылады, ә рі олардың ұ зақ тығ ы біртіндеп арттырылады. Бұ л жаттығ уларғ а тә н ерекшелік бұ лшық еттердің ү лкен кө лемінің жұ мысқ а қ осылуы болып табылады. Осы мақ саттар ү шін қ алыпты екпіндегі жү гіріс, дала жарысы (кросс), жү зу жә не шаң ғ ымен жү ру секілді циклды қ озғ алыстар қ олданылады.

Икемділік ә рекет ету шапшаң дылығ ымен, ө згермелі жағ дайларда ойдағ ыдай іс-ә рекет ете білу қ абілеттілігімен анық талады. Спорттың кө птеген тү рлерінде спортшының іс-қ имылы барлық уақ ытта ө згеріп отырады жә не қ айсыбір қ озғ алыс-қ имылдарды орындаулы талап ететін жағ дайды алдын ала болжап білу мү мкін емес.

Мысалы, футболда, боксте немесе кү ресте қ озғ алыстағ ы барлық айла –шарғ ыларды алдын ала қ арастыра алмайсын жә не туындағ ан жағ дайда тиімді іс-ә рекет ету қ абілеттілігі қ ажет. Жаттығ ушылардың бойына жаң а қ озғ алыс дағ дылары жә не іс-керілтерді сің іру, сондай-ақ қ арсы жауап беру қ озғ алыс ә рекеттерін дамыту икемділікті дамытуғ а да себепші болады. Иілігіштік қ озғ алысты ү лкен тербеліспен (қ арқ ынымен) орындау қ абілеттілігі есебінде қ арастырылады.

Соң ғ ысы бұ лшық еттердің кү йіне ә сер ететін буындардың анатомиялық ерекшеліктері мен нерв жү йесінің қ ызмет ету жағ дайы секілді кейбір факторларғ а тә уелді. Иілгіштікті дамыту ү шін қ озғ алыстың қ арқ ындылығ ын біртіндеп арттырумен орындалаты, мысалы, денені жанғ а ең кейту мен тү зелу жә не т.б жаттығ улар қ олданылады. Болжанатын спорттық нә тижелерге дене жаттығ уларының ә сер етуі бойынша да олар сұ рыпталады. Бұ л қ ағ ида спортшы дайындауда пайдаланылады. Бұ л ретте барлық дене жаттығ улары ү ш топқ а бө лінеді:

а) жарыстық жаттығ улар, яғ ни жарыс ережелеріне сә йкес орындалатын жә не спорттың сол тү ріндегі нә тижелілікті анық тайтын қ озғ алыстар;

ә) жарыстық нұ сқ алардың бірі болып табылатын дайындық жаттығ улары, бірақ олардың айырмашылығ ы бұ лар ағ заны жарыстық жатығ уларды орындауғ а дайындайды;

б) қ озғ алыс дағ дыларын кең ейтетін, дене қ асиеттерінің жан-жақ ты дамуы мен ағ заның мофофункциональды жағ дайына тиімді ә сер ететін жалпы дамытатын жаттығ улар, Жаттығ улардың осы тобына балалар мен жеткіншектердің жалпы дене дайындылығ ының мақ саттарына жауап беретін гимнастика мен қ озғ алыс ойындары ө те жиі енеді.

Біздің кө зқ арасымыз бойынша жоғ арыда аталғ ан сұ рыптаулардың кемшілігі дене жаттығ уларын таң дауда бір ізділіктің болмауы, жағ ымдысы бала мектепте оқ ығ анда ү йренуге тиісті ә леуметтік маң ызды жаттығ уларды топтауғ а ұ мтылыс. Қ озғ алыс табиғ атының кү рделілігі мен оның сегіз қ ырлы, бір сырлылығ ына байланысты дене жаттығ уларын сұ рыптау негізінде дә рігерлік-ә леуметтік принцип болуы мү мкін.

Осы тұ рғ ыдан келу ө зін -ө зі ақ тап отыр, себеьі ол дене жаттығ уларының барлық сипаттамасының кө п тү рін қ амтуғ а жә не олардың ө зара байланысында қ озғ алысты сұ рыптауғ а мү мкіндік береді. Нақ ты дене жаттығ уларына адамның биологиялық қ ажеттілігі, оның биологиялық тү р есебінде қ алыптасуындағ ы белгілі бір ә леуметтік жағ дайларда жинақ талғ андығ ын есте ұ стау қ ажет.Сондық танда сұ раптау белгісі есебінде дене жаттығ уларының биологиялық, ә леуметтік жә не медициналық нә тижелілігін пайдалану ө те оң тайлы болмақ. Биологиялық белгілеріне байланысты қ озғ алыс жекелей жә не факультативтік болып бө лінеді. Жеке жаттығ уларғ а ағ заның жұ мыс істеу қ ызметін сақ тауғ а қ ажетті дене жаттығ улары жатады. Факультативтік жаттығ улар орындалуы биологиялық қ ажеттіліктермен анық талатын барлық қ осымша актілерді жеке жаттығ улармен бірге біріктіреді. Қ озғ алыстың осы екі тобының бірлігі мен олардың ә рқ айсысының ү лес салмағ ы ө згеріп отырады. Дене жаттығ уларын жеке жә не факультативтікке бө лу қ ажеттілігі ағ заның жұ мыс қ ызметінде дене жү ктемелерінің ү лесіне азайту шамасына қ арай факультативтік жаттығ уларды саналы тү рде кө бейту қ ажеттілігі туындайтындығ ымен тү сіндіріледі. Осындай сұ рыптаулар ү шін оқ ушы жастардың қ азіргі ө мір салтына тә н ерекшеліктер маң ызды дә лел бола алады. Оқ у барысындағ ы ү немі артып отыратын эмоционалды- психологиялық ауырлық тар (ғ ылыми-техникалық ақ параттар ағ ысының артуы, ө мір ырғ ағ ының жеделдеуі, емтихандар жә не басқ алар) мазасыз кү йдің жиілеуіне ә кеп соғ ады. Табиғ и реакция қ имыл-қ озғ алыс кө лемінің артымен (зорлық -зомбылық, шабуыл, қ ашу жә не басқ алар) байланысты екендігі белгіл. Осы актілерді жү зеге асыру мү мкіндігі шапшың іске қ осылуы негізделген. Алайда, кө п жағ дайда оқ ушы мазасыз жай –кү йдің зардаптарына тап болады. Сондық танда ү немі туындап отыратын мазасыз жағ дайдың жағ ымсыз зардаптарының алдын алудың нақ ты мү мкіндіктерінің бірі есебінде факультативтік қ озғ алыстарды арттыру қ ажеттілігі туындайды. Мысалы, сабақ тағ ы қ ысқ а мерзімді дене жаттығ улары, сынақ тар алдындағ ы спорттық жаттығ улар мазасыз жай-кү йді елеулі тү рде жең ілдете алады. Сабақ тарды ө ткізудің тү рлері ө те кө п, бірақ оларды таң даудың барлық реттерінде жас-жыныс ерекшеліктері, мазмұ ны мен форма бірлігі, қ ойылғ ан міндеттерге мазмұ ны мен форманың сә йкестігі секілді ұ йымдастыру белгілері сақ талады. Тү рлі ү лгідегі балалар мен жеткіншектер мекемелеінде сабақ тың жалпы жә не ө зіне ғ ана тә н тү рлері қ олданылады. Оларды шартты тү рде негізгі (сабақ тар) жә не қ осымша (сабақ тан тыс) деп сұ рыптауғ а болады.Барлық оқ у тә рбие мекемелеріндегі негізгі ұ йымдастыру тү рі-бұ л дене тә рбиесі сабақ тары. Дене тә рбиесінің бұ л тү рінің маң ыздылығ ы, осындай оү рдегі сабақ тар белгілі бір ғ ылыми негізделген қ ұ рлымығ а жә не ә рбір бө лім мен тұ тас сабақ тың ө тілу уақ ытына ие. Сабақ кезіндегі жұ мыс қ абілеттілігінің ө згермелігі жаттығ уды орындау, жұ мыс қ абілетінің тұ рақ ты жағ дайы мен оның тө мендеуі секіолді белгілі бір кезендермен сипатталады. Осығ ан сә йкес дене тә рбиесімен айналасу айқ ын ұ йымдық қ ұ рылымы ие болады, кіріспе негізгі жә не қ орытнды секілдіү ш бө лімнен қ ұ ралуы керек. Негізгі бө лімнің міндеттері қ ұ ралуы керек.Негізгі бө лімнің міндеттері: балалардың сезімталдық кө ң іл-кү йін туғ ызу, олардың зейінін белесінді ету, алдағ ы уақ ытта жоғ арлайтын дене жү ктемелеріне ағ заны бірітіндеп дайындау.Негізгі бө лімнің міндеттері: негізгі қ оғ алыс дағ дыларына ү йретіп, оларды баянды ету, дене қ асиеттерін дамыту, ә р тү рлі ет топтарын жаттық тыру жә не ағ заның физиологиялық функцияларын жетілдіру. Дене тә рбиесі сабағ ының қ орытынды бө лімінің міндеті: бұ л ретте балалардың сергек кө ң іл-кү йін тү сермей жоғ арылғ ан ет қ ызметінен қ алыптығ а ауысу, қ озуды тү сіру. Сө йтіп, дене тә рбиесінің сабақ тарын пайдалану ө сіп келе жатқ ан ағ зағ а жоспарлы жә не мақ сатты ә сер теуге мү мкіндік туғ ызады жә не сонымен бірге балалар мен жастардың денсаулық жағ дайы мен жас ерекшеліктерін де ескеру қ ажет. Сондай-ақ сабақ барысына нақ ты міндеттер қ ойылатындығ ын, ал оның орындалуы бірнеше қ айтара байқ ылатындығ ын да еске ұ стағ ан жө н. Бұ л тә рбиелік маң ызғ а ие жә не кү рделі қ озғ алыс дағ дыларын дұ рыс қ алыптастыруғ а мү мкіндік береді. Дене тә рбиесі сабақ тарындағ ы реттілік пен сабақ тастық ты жү зеге асыру оқ ытудың жү йелілігі мен қ олайлылығ ының дидактикалық қ ағ идаларын сақ тауды қ амтамасыз етеді.

Сабақ тың медициналық -ә леуметтік бағ ыты мен ө тетін орнына байланысты дене тә рбиесінің тү рлерін сұ рыптау:

Мекеменің кү н режіміндегі сабақ тардың топтық жә не бұ қ аралық тү рлері: мектепке деінгі мекемелердегі дене шынық ытыру-сауық тыру шаралары.

Таң ертең гілік гимнастика; Серуен кезіндегі қ озғ алыс ойындар; Сергектік минуттері; Бос уақ ытта дене тә рбиесімен айналысу; Дене шынық тыру мейрамы; Денсаулық кү ні; б/ жалпы білім беретін мектептің оқ у кү ні режіміндегі дене шынық тыру сауық тыру шаралары: Оқ у сабақ тарындағ ы гинастика; Сабақ кезіндегі сергектік міндеттер; ұ зартылғ ан ү зіліс кезіндегі дене жаттығ улары мен қ озғ алыс ойындары; Кү нделікті денсаулық сағ атты; ұ зартылғ ан кү н топтарындағ ы кү н сайынғ ы дене сайынғ ы дене тә рбиесі сабақ тары; б/ жалпы білім беретін мектептердегі дене тә рбиесі мен спорттың сабақ тан тыс тү рлері: Жалпы дене дайындығ ы мен Президент сынамаларының топтары; емдеу дене шынық тыруы топтары; Дене тә рбиесі ү йірмесі; Спорттық секциялар (гимнастика, бадминтон, баскетбол, волейбол, футбол, стол теннисі, хоккей, кү рес, ырғ ақ ты гимнастика жә не басқ алар), ә скери –қ олданбалы дайындық топтары; в/ жалпы мектепттік спорттық жә не дене шынық тыру- бұ қ аралық шаралар: ай сайынғ ы денсаулық жә не спорт кү ндері; мектепшілік жарыстар, туристік жорық тар мен слеттер (ү міт сө ресі, олимпиадалық спорттар, кө псайыстар, ә скериленген далалық жарыстары жә не басқ алар);

г/ лицейлер мен гимназиялар оқ ушыларының кү н режіміндегі дене шынық тыру-сауық тыру шаралары: сабақ қ а дейінгі гимнастика; дене шынық тыру ү зілісі; ө ндірістік гимнастика; ү зіліс кезендегі дене шынық тыру жаттығ улары.

Бос уақ ытта дене тә рбиесімен топ жә не кө пшілік болып айналысу: а/мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынық тыру -сауық тыру шаралармен айналысуы: ата-аналармен бірге ойналатын қ озғ алыс ойындары;

отбасы мү шелерінің старттары: ата-аналармен бірге жорық тар мен саяхаттарғ а шығ у; ә / балалар мен жеткіншектердің дене тә рбиесі жә не сауық тырумен айналысуымен: ақ ылы жү зу топтары; шынығ у топтары; сауық тыру жү гірісі мен жү рісті, велосипед спортын жә не басқ аларды жақ сы кө ретіндерді біріктіретін топтардағ ы (клубтардағ ы) сабақ тар; демалыс кү ні топ болып туристік жорық қ а шығ у; б/ БЖСМ-дегі балалар мен жеткіншектердің спорттық сабақ тары: жоғ ары спорт шеберлігі мектебі; балалар спорт клубтары; балалар спорт секциалары; ақ ылы спорттық топтары; «Кө ң ілді старттар» жарысы; мектеп спартакиадалары; спорттың жекелеген тү рлері бойынша балалардың, жасө спірімдердің жә не жастардың жарыстары. Дене тә рбиесі жә не спортпен жеке айналысу: Ертең гілік гимнастика; Серуендеу; Шынығ у; Дене тә рбиесінен ү й тапсырмасы; Жеке жоспар бойынша дербес жаттығ у. Балалар мен жасө спірімдер дене тә рбиесінің сұ рыптауларының ұ сынылғ ан тү рлерін жан-жақ ты деуге болмас. Дене жаттығ уларымен айналысудың кө птеген тү рлері, сондай-ақ табиғ аттың жаратылыс факторларын пайдалану қ азіргі кезде балалар мен жеткіншектердің қ ызығ ушылығ ы мен мү мкіндіктерін есепке алатын жаң а жаттығ улармен алмастыруда ә ң гіме спорттық би, «ушу» ырғ ақ ты гинастикасы жә не басқ алар туралы болып отыр.

Мысалы, «ушу» гинастикасы жастарды несімен тартады. Бә рінен бұ рын жаң алығ ымен жә не оң тайлығ ымен. Бұ л балеттің, кө ркем гимнастика мен еліктеу сипатындағ ы қ озғ алыстардың (қ ұ сқ а, аң дарғ а жә не т.б ұ қ сау) ү йлесімі. Сонымен бірге осы жаттығ у ү шін арнайы спорт алаң ы, қ ұ рал-жабдық тар қ ажет емес, Біздің кө зқ арасымыз бойынша дене тә рбиесі жә не спортпен айналысудың қ осымша тү рлеріне қ атаң уақ ыт тә ртібін белгілеуден бас тарту қ ажет.Балалар мен жеткеншектер қ ай тү рін таң даймын десе де олар оң тайлыжә не формальды емес болсын.

Басты мақ сат – дене тә рбиесі қ ұ ралдары арқ ылы денсаулық ты ү йлесімді дамыту мен нығ айтуғ а кө мектесу. Нә тижесінде, дене тә рбиесі қ ұ ралдары мен тү рлерінің ә ртү рлілігі бір жағ ынан кө бірек ә сер етуге қ ол жеткізсе екінші жағ ынан балалар мен жеткіншектердің қ ызығ ушылығ ын, ық ыласын жә не жеке психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеруге мү мкіндік береді. Барлық қ ұ ралдар мен формаларды ө зара байланыстыру мақ сатында дене тә рбиесі сабақ тарын, оқ у кү ні режіміндегі жә не бос уақ ыт режіміндегі дене шынық тыру-сауық тыру шараларын, сыныптан тыс дене шынық тыру – бұ қ аралық жә не спорттық шаралары біріктіретін кешенді бағ дарламалар жасалады. Бұ дан бө тен де спорттың жекелеген тү рлері бойынша спорттық дайындық тың мектептен тыс қ осымша ғ ылыми негізделген бағ дарламалары бар. Ү йрету ә дістері. Дидактикалық принциптер дене зиялы тә рбие беру ү шінде жалпы болып табылады, бірақ ү йрету ә дістері ә р тү рлі болып келеді.дене тә рбиесінде уақ ытты қ атаң шектелген, ойындық жә не жарыстық секілді ү йретудің ү ш ә дісі кең пайдаланылады. Уақ ытты қ атал шектеу ә дісі қ айсыбір дене жаттығ уларын оқ ып-ү йренудің бағ дарламасын алдын ала дайындаудан тұ рады. Бұ л ретте оның қ ұ рылымы анық талады, жә не жекелеген бө ліктері ерекшеленді, олардың ә рқ айсысы бастапқ ыда дербес мең геріледі, кейін олар бірың ғ а тұ тас дене жаттығ уларына жинақ талады. Дене жаттығ уларының ең кү рделі бө ліктері тұ рақ ты қ озғ алыс дағ дылары қ алыптасқ анша кө п қ айтара қ айталануы мү мкін. Осы бө ліктер (элементтері) жетілуіне қ арай келесілері қ осылады жә не т.с.с.. Жаттығ уды игеруге шаршаудың елеулі белгілерін туындатып алмас ү шін дене жү ктемелері демалыспен кезектестіріле отырып, қ атал тү рде шектеледі. Осылай шектеудің арқ асында қ озғ алыс іскерліктерін мең геру жә не қ айсыбір физиологиялық функциялар мен физиологиялық қ асиеттерді дамыту ү шін мақ сатты ә сер етуге мектеп жасына дейінгі балалар дене тә рбиесіне, сондай-ақ созылмалы сырқ аттармен ауыратындардың жә не дене дайындығ ы тө мен адамдардың дене тә рбиесіне ұ сынылады.

Дағ дылардың бағ алылығ ы, кү рделірек міндеттерді шешу ү шін бастапқ ы ә рекеттерді реттеуден саналы ә с-ә рекетті бостауында болып отыр. Білімдер мен іскерліктерді іс-ә рекетті қ атесіз орындау жә не дағ дылардың негізгі қ орларынсыз мең геру мү мкін емес (санау, жазу, оқ у, приборлармен жұ мыс жасау жә не т.б.).

Іскерліктер мен дағ дыларды қ алыптастырудың ө зіндік ерекшеліктері бар[38]:

- білікті іс-ә рекет ә рқ ашанда айқ ын саналы мақ сат арқ ылы бағ ытталады, дағ ды негізінде тұ рақ ты байланыстар жү йесі жатыр.

- іскерлік жаттығ уларды кү рделілендіруді қ арастыратын, іс-ә рекет жағ дайын ө згертетін жаттығ улар нә тижесінде пайда болады.Дағ ды пайда болу ү шін бірдей ә рекет жағ дайында кө п қ айтара жаттығ у керек.

Сө йтіп, білім беру (ү йрету) функциясы мұ ғ алім қ ызметін де маң ызды орын алады. Ол ә леуметтік міндеттерді шешуге –білімді, рухани байлық ты мең герген адамды даярлауғ а бағ ытталғ ан.

Мектепте ү йретілген ғ ылыми білімдер-дү ние танымды қ алыптастырудың негізгі. Қ оршағ ан ортағ а деген нақ ты белсенді, ә сер ететіндей қ арым-қ атынас сенімге –берік қ алыптасқ ан қ ө зқ арасқ а байланысты.