Дене тәрбиесі көлеміндегі нарықтық еңбектің сипаты

Дене тә рбиесіне орай, оқ у орындардын бітірушілер ә детте жаттық тырушы мамандық қ ызметіне сай дайындалатын.Ө ткен жылдардағ ы халық аралық сахнадағ ы спорт саласы болып саналатын Спорт, ойындарында мемлекеттік кө лемде кө мек кө рсету бү кіл кең ес кезең індегі дене тә рбиесінің ү немі спорт тү рлерін мадақ тап қ олдау, дә ріптеп кө теру мақ сатында болғ аны анық.Оғ ан негізінен жастардың басым кө пшілігі тартылғ ан болатын. Сө йтіп тек қ ажетті бағ ытта ғ ана ә леуметтік жағ дайдын қ алыптасуына жеткізіп, шындығ ында спорт резервтерін қ олдан жасайтын.

Міне дә л осындай кө рініс ө мір жү зінде спорт ұ стаздарының жұ мысын шексіз биік нә тижеге кө терген болатын. Ал, бү гінгі кү ні еліміздің ә леуметтік – экономикалық хал-ақ уал жағ дайы мү лдем басқ аша. Қ оғ амыздың бү гінгі даму кезең і ә леуметтік процесстің ә серлі жетілуін анық тап кә сіби денешынық тыру білімі жү йесендегі жылдар бойы шешімін таппағ ан біраз мә селелердің бетін айқ ындап ашты.

Олар: қ ажетті жұ мыс орнының саны, халық қ а қ ызмет кө рсетуде ө з ортасында тұ рақ ты ә леуметтік сұ раныстың дене тә рбиесі қ ұ ралдарына немқ ұ райлылығ ы, жас мамандарды жұ мыспен қ амтамасық етудің, орналастырудың мемлекеттік жү йесінде кедегілердің болғ аны жә не еліміздің дене тә рбиесі жоғ ары оқ у орындарындағ ы кемшіліктер себепкер болды.

Дене тә рбиесінің мә н-мағ ынасы ә леуметтік феномен, керемет кө рініс ретінде қ оғ амымыздың дамып ө рлеуімен қ оса ө сіп жетіле беретіні де анық. Дене қ озғ алысына деген сұ раныстың тапшылығ ы «... адам организмнің ө мір сү руіне сонымен қ оса оның генетикалық мү мкіндігінің дамып жетілуіне керекті барлық компоненттердің сың арларының дамуына кедергі болды дене тә рбиесіне ү лкен маң ыз бө лінуде. Аурудың алдын алумен бірге денсаулық ты жақ сартуғ а сонымен қ оса, кө ң іл – кү йді жақ сартуғ а кө теруге байланысты оның алатын орны мен тә сілі ерекше демекпіз. Жастардың денешынық тыруғ а деген белсенділігі, ә сіресе ө сіп жетіп келе жатқ ан жас ұ рпақ тар арасында жағ ымсыз қ ұ былыстардың қ ысқ арып азаюна жеткізді.

Айталық, бұ зақ ылық, гиподинамка, нашарқ орлық жә не т.б. Дене тә рбиесі кө леменде қ ызмет атқ арып жү рген мамандар ү шін бұ л тасқ а басылығ ан таң бадай шынайы шындық. Былай қ арағ анда, оны арнайы ескертіп айтуымызда орынсыз сияқ ты. Ә серісе, осындай маң ызды формдарда. Дегенмен, елімізде спорт саласында қ ол жеткен жоғ ары дә режелі жетістіктерімізбен қ оса біздің артта қ алғ анымыз да анық.

Дене тә рбиесінің ә сіресе, оның сауық тандыру саласында кешуілдеп артта қ алғ анымызда белгілі.Кейбір деректерге сү йенсек, кезінде Ресейдің баспасө з беттерінде ашық жазылып жарияланбағ анмен, Ресейдегі дене тә рбиесіне қ атысты кө зқ арас, Батыс елдерде бұ дан елу жыл ертерек заманда болғ андай ұ ғ ымы екен. Батыс елдерінде халық тың екіден ү ш бө лігінің жаппай кө пшілігі спортпен шү ғ ылданса, Ресейде халық тың бар болғ аны 8 пайызғ а ғ ана спортпен айналысқ ан. Бұ л жағ дай Ресей халқ ының денеқ озғ алысы шаралары жү йесінің жетіліп ө суіне, шынығ уына соншалық ты немқ ұ райлылыпен, тү сінбеушілік сезімен қ арайтындарын дә лелдейді.

Бұ рынғ ы жылдары дене тә рбиесінің дамып ө сіуіне ерекше мә н беріп, кейбір кә сіпқ ойлар мен ә ртү рлі дең гейдегі мамандар тек жастардың спорттағ ы биік жетістіктеріне ұ мтылып отырғ аны байқ алады. Ө йткені, халық аралық дең гейдегі спорт жетістіктері мен табыстар сол идеолгияның белгілі бағ ытындағ ы шаруашылық тар – мә селерлер тә різдес тек сө з мағ ынасы қ ұ рамында ғ ана ескеріле айтылғ анын соншалық ты тү сінікті болғ анын білеміз. Сө йтіп дене тә риесінің бұ қ аралық сипатына, мә н мағ ынасына мү лдем кө ң іл бө лінбей ескерусіз қ алып отырылды.

Кө п – кө легей қ аржылар ұ лттық қ ұ рама командаларының дайындалуына жұ мсалып, халық тың дене шынық тыруы мен спорт жаттығ уына қ ажеттілігі арнайы орындармен, алаң дармен қ амтамасыз ету сияқ ты басты жұ мыстар ұ мыт болып, оғ ан қ ажетті ақ ша мө лшерлі бө лінбей, тек мардымсыз соң ғ ы тиын оның ү лесіне қ алып отырды.

Тіптен, жастарды спорт базарлармен қ амтамасыздандыру секілді қ амқ орлық, халық тың басқ а бө лігін айтпағ анның ө зінде біздің елімізде ө те жеткіліксіз, тіптен басқ аша айтқ анымызда қ аржының ө те аз бө лінуіне байланысты олардың оқ уларына да жетпеді. Оқ ушы жастардың таң дауы болмады, кунімен ауа райының ылаң сыз қ алпына қ арамастан, оқ у орындары тө ң ірегіндегі сазды аяқ тармен езіп жү ргеннен басқ а дү ние жоқ болды. Халық ты қ андай спорт орындарымен, қ алай қ алыптастырады деген ұ ғ ымды тү сіну ү шін мынадай деректерге жү гінейік.

Халық тың мың дағ ан санын соғ ан шақ қ анда: стадиондар-Франциада -3; ойын аландары Швецияда -1, 1; Швецарияда 14, 5; ашық бассейіндер мен суғ а шомылу орындары – Швецарияда -3; қ ұ ймалы мұ з айдындары – Швецияда – 26; теннис қ орттары -2 Арифметикалық жең іл амал арқ ылы кө зіміздің жетіп белгеніміз –біздің елдеріміз дене тә рбиесі жұ мысында материалдық –техникалық жағ ынан қ амсыздандыруда дамығ ан Европа елдерімен салыстырғ анда ө те артта қ алғ анын кө ріп отырмыз.

Орта оқ у орнын бітірген оқ ушылары мен сұ бхаттасқ анда кө п жылдық тә жірибемізден білгеніміз, кейбір оқ ушылар дене тә рбиесі деген тү сінікті тү п нұ сқ асын ө здерінің соншалық ты дұ рыс ұ ғ ына алмай отырғ андарын айтады. Осы тұ ста «Дене тә рбиесі «дефинициясы ұ ғ ымының мазмұ нына тоқ талып оны анық тай кеткеніміз дұ рыс болар. Сенімді ә деби материалдарғ а сү йенсек ә ртү рлі атаулар келтіріледі. Бірақ, олар, біздің ойымызша, осы ә леметтік феноменнің нақ ты мағ ынасын толық тү сіндіре алмайды. Міне осығ ан орай, студенттер, тіпті курсты бітірушелердің ө здері де дене тә рбиесі деген сө здің толық атауының мағ ынасын дұ рыс тү сіндіруге қ иналып жауап қ айтарады. Олар кө ң ілдерін негізінен адамның дене қ ұ рлысының ө сіп дамуына басты кө ң іл аударып, дене тә рбиесінің қ ұ рал кө мекшісі кө леміндегі ойларымен тү сіндіреді.

Дене тә рбиесінің арнайы қ ұ ралдардың кө мегімен табиғ и, биологиялық жә не рухани ә бден жетілу сатысына кө терілген деп тү сінген орындары (оның негізгі қ ұ ралдары денешынық тыру жаттығ улары ә дісі, тә н тазалығ ы процедурасы мен табиғ и фактолар), спорт жаттығ уларына қ ажетті тү сінігіне сә йкес пайдаланатын. Дене тә рбиесі белгілі бір процесстің нә тижесі. Процесстің нә тижесі оның заң дылығ ын тануғ а байланысты жемісі ө немі тә різдес (жаң арғ ан адам, спорт алаң дары, спорт жабдығ ы, технологиясы жә не т.б.); заң дылығ ы. Танылмағ ан продукт (білім, тә жірибе, рухани қ олдап ық пал жасаудың нә тижесі жіне т.б). Дене тә рбиесінде, қ имылдатқ ыш кү штің ү зілістік жә не қ озғ алтқ ышты қ алпына келтеру кезенде (реалибитация) денеге тү сетін ауыр салмақ ты кө теруге шыдауғ а мү мкіншілігі болмай қ алды.

Дене тә рбиесінің теориясында зерттелеген қ озғ алтқ ыш кү ш жұ мысы немқ ұ райлы орындалғ ан жағ дайда ол дене тә рбиесіне жатпайды деп есептеленеді. Ө зін ө зі ұ стай білуі, жақ сы денсаулық, ұ зақ ө мір сү ре білу –міне, дене тә рбиесінің ә леуметтік қ ағ идасы мен оның мазмұ ны да осы болар. П.Ф.Лестгафтың бү гінгі кезең дегі адамды тануғ а арналғ ан ғ ылыми тұ жырымдары бойынша қ ұ р сө зден –декларациядан, ө мірде дә леледенген адамның рухани жә не дене байлығ ының бір тұ тас, бө лінбейтін тамаша жан екендігінде [30].

Жаң ашыл реформатор –ұ стаздар [31, 32] дене тә рбиесіне аса зор мә н берген. Жеке тұ лғ аның жан-жақ ты, ү йлесімді ә рі келісті ө сіп жетілуін атап, оны тек спортқ а бір бетті бағ ытта тә рбиелеуден қ ұ тылуғ а зор кө ң іл бө лген. Осы ә леуметтік феноменнің жалпы қ ұ рылысындағ ы спорт сың арының қ алыптан тыс ұ лғ аюны да арнайы айтқ ан. Халық қ а білім беру жү йесіндегі дене тә рбиесі бірінші кезең де оқ ушылардың денсаулығ ын нығ айтуғ а кө зделу керек.

Ө йткені, бұ л бү гінгі жалпы халақ тық дең гейде ә лі шешімін таппағ ан мә селе болды. Қ оғ амды жаң арту процесенде спорт ұ стазадарының атқ аратын орны ерекше. Ә ң гіме ө згеріп жаң ара бастағ ан кә сіпқ ой қ ызметке ү йлеспейтін утилитарлық жолмен бейімделеушілікте емес, сапалы жаң а міндетті қ ызметті атқ аруда-ә леуметтік белсенділікті кө теруде (мемлекеттік ү лгіні қ араныз). Ә леуметтік белсенділік оқ у орнын бітіргеннен кейінгі ө з білімін кө теруге бағ ытталғ ан алғ ырлық та ғ ана емес, ең алдымен дене тә рбиесі кө леміндегі қ ызметкердің, субъект ретінде, оның қ оғ амдық қ арым-қ атынасына бағ ытталғ андығ ында.

Дене тә рбиесі оқ у орнын бітірушілердің қ ызмет барысында қ ұ рылыстық ө згерістердің болуы ә бден мү мкін. Дене тә рбиесі мамандарының қ ызметіне, ә сересе ә леуметтік кө мек, бү гінгі қ оғ амның аса қ ажетілігіне айналып отыр. Мұ ны дамығ ан шетелдер тә жірибесіне де айқ ын кө ріп отырмыз.Дене тә рбиесі, жалпы мә дениеттің біртұ тас бө лшегі ретінде, адамдардың жан-жақ ты дамып ө суіне табиғ аттың ө зі оның денесіне берген қ асиетіне байланысты болса керек (бізді қ оршағ ан ортаны жә не адамзаттың ө зінде). Дене тә рбиесінің басты қ ралы-материалды ө згерген рухани жаң арғ ан жә не дамығ ан оның қ ызметінде [33].

Дене тә рбиесіне бір жағ ынан мұ қ таждық болса, басқ а жағ ынан ол сол тұ лғ аның сұ раныс қ ажеттілігін атқ арып, ө тейтін амал ретінде кө рінеді [34].

Бұ л тек педагогикалық жұ мыс қ ана емес, ө те кү рделі ә леуметтік қ ұ былыс.Дене тә рбиесінің ә леуметтік міндеті ө те зор, жан-жақ ты. Соның арасында, оны анық тап қ арағ анымызда, екі негізгі топ: жалпылай мә дени жә не ө згеше топтар ерекше кө рінеді [35].

Дә л бү гінгі уақ ытта спорт педагогикасына арналғ ан нақ ты мә селе дене тә рбиесінің ә леуметтік ерекше міндетті ісінің тепе-тең дігі. Кө п жылдық дә стү р бойынша ә рқ ашанда спорт сың арлары басым болғ ан. Дене тә рбиесі адамдар мә дениетінің жалпы бір бө лігі.

Табиғ атпен ү немі ү йлесімді қ алыптасып халқ ымыздың дене шынық тыру біліммен ә рқ ашанда тығ ыз байланыста болғ ан. Денешынық тыру дайындық бағ ытындағ ы жеке тұ лғ аның тә лім-тә рбие жұ мысы барысындағ ы оның дайындық қ абілет, білгірлігі мен дағ ды -ә деті, қ ызығ ушылығ ы, сенушілігі, тұ лғ аның адамгершілік қ асиеті, білімтарлығ ы ө те маң ызды. Біздер талай ә леуметтік толқ ындардың куә гері де болдық.

Ә леуметтік ө згерістер мен небір бағ алы нысаналарды бастан кшірдік. БЖСМ (балалар мен жасө спірімдердің спорт мектебі) спорт секциялары жә не ЕСҚ (ерікті спорт қ оғ амы) жаппай жабылып таратылулары, спорттың тү р-тү рімен шұ ғ ылданғ андардың қ атарын да азайтты. Филин В.П., Фомин Н.А. [36] деректері бойынша секциялар мен спорт мектептерінде жү рген балалардың саны 10 пайыздан тө мен болса, 16-25 жас аралығ ында жоғ ары спорт дә режесіне жеткендердің саны небарлығ ы 0, 22 пайыз болады. Жас жағ ынан басқ а топтағ ылар саны бұ дан да тө мен сатығ ы тү сті.

Міне, осығ ан орай жаттық тырушы –ұ стаз мамандандығ ына бағ ытталғ ан абитуриенттер саны кө рнекі тү рде азайды. Дене тә рбиесі, сауық тыру жә не дене шынық тыру мә дениетіне бағ ытталғ ан ү йлесімдер қ атары артты. Бұ рын дене тә рбиесі оқ у орындары жаттық тырушылық жұ мысына арналғ ан мамандардың талабына сә йкес болатын. Енді бү гінгі кезең де халық тың денсаулығ ын кө теруге арналғ ан бағ ытта дене тә рбиесінің маң ызы, артып ө суде. Ә сіресе, аурудың алдын алу, ең бек ө німділігін кө теру, бос уақ ытты ұ йымдастыру, ө мір жолын ұ зартып, ә ркімнің шығ армашылық белесенділігін ұ йымдастыра білетін мамандарғ а деген сұ раныс кө бейді [37].

Мектеп оқ ушыларының дене шынық тыру дайындық тары дең гейінің тө мендегені де айқ ын. Жастарының кү ш қ уаты, жү гіруге шыдамдылығ ы, жылдамдылығ ы, жылдамдық -кү штер сапасы олардың бұ дан 10 жыл бұ рынғ ы қ ұ рбы –достармен салыстырғ анда жә не дене дамуының ө сіп жетулулері – бойы, дене салмағ ы, кеуде клеткасынан дамып ө сіп жетілуінің жақ сарғ анына қ арамастан 5-14 пайызғ а тө мендегендері белгілі болды [38].

Олай болса, мектеп бітірушілердің кә сіпқ ой хабардарлық тары тек қ ана спорттағ ы жоғ ары нә тижесі ғ ана емес, оның маң ыздылығ ы жоғ ары қ ажеттілігінде болса керек. Осы тұ ста халқ ымыздың ә ртү рлі топтарымен зерттеу жұ мыстарын жү ргізгенде, олардың денсаулық тарының біршама ауытқ ып тө мендегеніне қ атысты оларғ а салауатты ө мір салтын тү сіндіріп, оның мағ ынасын жеткізе білуімізге тығ ыз байланысты.

Олай детініміз, біздің елімізде ө мір сү рудін ұ зақ тығ ы басқ а да дамығ ан елдермен салыстырғ анда 10-15 жас қ ысқ а. Бұ л біздің адамдарымыздың олармен салыстарғ анда осынша жас аз ө мір сү реді деген сө з. Американдық тар мен европалық тар орта 77 жасқ а дейін, жапондық тар 79-82 жасқ а дейін ө мір сү ре, ал ресейліктер тек 64 жас ә йелдері ерлер 55, 7 жасқ а дейін ө мір сү реді. Қ азақ стандық тар: ер адамдар 60 жасқ а дейін, ә йелдер 70 жасқ а дейін ө мір сү реді екен. Ә скер қ атарына шақ ырылатын жасқ а толғ ан 10 жас ө спірмдердің ә рбір жетісі медициналық белгілі бір науқ асына байланысты Отан алдындағ ы қ ызметіне шақ ырылмайды екен. Олардың жү рекқ ан тамырлары аруларына шалдығ ып науқ астанып ө мірден ерте кететіндері де анық талады. Ал дү ниежү зілік денсаулық сақ тау ұ йымының соң ғ ы бір деректері бойынша, 10 жыл ішінде жү рек-қ ан тамырлары ауруымен науқ астанғ андардың саны дамығ ан елдермен салыстырғ анда біздің Республикамызда кү рт тө мендеп кеткен.

болмағ андай. Дә лірек айтсақ, ешқ андай сын кө термеген. Ө йткені, дә л осындай жағ дай спорт саласындағ ы педагогиканың тамаша жетістігі жә не оқ у орнын бітірушілердің спорт мамандығ ы саласындағ ы жақ сы жемісті нә тижелеріне байланысты болатын. Міне, сондық тан басқ а ой пікірлерді айтудың мү мкіндігі болмады.

сұ раныс артуда. Жү йелі тү рде ойлап дү ние тани білетін мамандардың қ алыптасып жетілуіне сол объектің, ә лде заттың саң қ ырлы байланыстары мен ө зара қ арым-қ атынасы тұ тастығ ының бірлігін кө ре білуде.

Дене тә рбиесінің мү мкіншілігі ө те зор жә не оны насихаттау ауқ ымын кең ейтуде мамандардың атқ аратын жұ мыс кө лемін ұ лғ айтуды талап етеді. Мысал, батыс елдерінің жоғ ары оқ у орындарының мамндары мен дене тә рбиесі факультеттерін бітіргендерге деген ә леуметтік сұ раныс кө п. Орта орындарында алғ ан білімдері мен іскерлік қ абілеттері олардың болашақ кә сіпқ ой шеберліктерінің нақ ты жә не басты тү п негізгі болып есептеледі. Ғ ылыми, сонымен қ оса оқ улық ақ параттарына қ атысты жұ мыс кө лемінің ү немі ұ лғ айып артуы, мамандарғ а қ оятын нақ ты сұ раныстың ө суіне жеткізді. Бү гінгі тіршілік жағ дайында зор мү мкіншілектер мен тү р-тү рлі жә не нарық тық ең бек сұ ранысына жаппай, жұ мыла кірісу жағ дайында болашақ мамандарғ а қ ажетті білім сапасы мен оның щенберінің кең ейуіне ү лкен кө ң іл бө лінуде.