Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 5 страница

5.Аустралияның климаты жә не ішкі сулары - Аустралия, ресми атауы Аустралия Одағ ы (ағ ылш. Commonwealth of Australia; лат. australis – оң тү стік деген сө зінен шық қ ан) — Австралия материгі мен Тасмания аралында жә не кө птеген кішігірім аралдарында орналасқ ан мемлекет. Австралия Одағ ы Шығ ыс Тимор, Индонезия Республикасы, Папуа — Жаң а Гвинея, Вануату, Жаң а Каледония, Соломон аралдары, жә не Жаң а Зеландия елдерімен тең із арқ ылы шектеседі. Аустралияның астанасы – Канберра қ аласы. Ірі қ алалары – Сидней, Мельбурн.Аустралия жерлері кө біне тропиктік (18-30° оң тү стік ендік), солтү стігі субтропиктік ендікте жатыр. Шығ ыс жағ алауының климаты (солтү стіктен 30° оң тү стік ендікке дейін) тропиктік, тең іздік.Кү н радиациясы ү немі жоғ ары болады: 590-750 кдж/сm³; сондық тан Аустралияның барлық аудандарында температура тұ рақ ты болады. Аустралия тү гелімен дерлік 20-28° С жазғ ы жә не 12-20° қ ысқ ы изотермалар аралығ ында жатыр. Солтү стік Аустралияның климаты ыстық болады: жаздың ең жылы айы - қ аң тар мен қ ыстың ең суық айы - шілде температурасының айырмашылығ ы шамалы.Тропиктік ішкі аудандар мен субтропиктік белдеулерде температураның маусымдық ауытқ уы анық байқ алады. Қ аң тардың температурасы 40° С-тан жорғ ары болатын ең ыстық аудан солтү стік-батыста. Температураның абсолютті максимумы Клонкарриде (Квинсленд) 53, 1°С, абсолютті минимумы -4°, -6° С-қ а дейін. Тұ рақ ты аяз (-22°С-қ а дейін) тек оң тү стік-шығ ысындағ ы Аустралия Альпісінде болады.Аустралияның жағ алауының аз тілімденуі, қ ұ рлық тың батыстан шығ ысқ а қ арай созылып жатуы, Ү лкен Суайырық жотаның Тынық мұ хиттан соғ атын ылғ алды желге бө гет жасауы орталық аймақ та климаттың қ ұ рғ ақ болуына ә серін тигізеді.Аутсралияның жерінің 38 %-нда жауын-шашынның жылдық мө лшері 250 мм-ден аспайды. Солтү стік пен оң тү стіктен соғ атын ылғ алды желге қ арсы тұ ратын кедергінің жоқ тығ ынан, Аустралияда ұ зақ қ а созылатын қ уаң шылық болмайды. Қ ұ рлық тан солтү стігі мен шығ ысындағ ы тауларда жауын-шашынның мө лшері 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді. Солтү стігіне жауын-шашынды солтү стік-батыстан соғ атын экваторлық ылғ алды муссон, ал шығ ысына Шығ ыс Аустралия жылы ағ ысы ү стінде пайда болатын ылғ алды ауаны Тынық мұ хиттан соғ атын пассаттар ә келеді. Жауын-шашынның ең кө п жері - Кэрнс қ аласының маң ы (2243 мм-дей). Ү лкен Суайырық жотадан батысқ а қ арай жауын-шашын мө лшері қ ұ рт азайып, батыс жағ алауда 250 мм шамасында ғ ана болады.Гидрология, табиғ аты.Аустралияда ө зен, кө лдер аз. Материктің 60%-ын қ амтитын ішкі тұ йық алапқ а уақ ытша кебетін ө зен арналары - криктер тә н. Олар қ алдық кө лге қ ұ яды. Ө те таяз, суы тұ зды болып келетін, жағ алаулары қ алың тұ з қ абыршақ тарымен жабылғ ан кө лдер – қ алдық кө лдер. Кө лдер қ ұ рғ ақ кезең де тартылып қ алады. Қ алдық кө лдер материктің батысы мен орталығ ында кө п. Ең ірісі – Эйр кө ліне бағ ытталғ ан Куперс-Крик. Аустралия ө зендері жаң быр жә не жер асты суларымен қ оректенеді. Ү нді мұ хиты алабына Аустралияның ең ү лкен ө зені – Муррей жатады. Муррей мен оның ірі саласы Дарлинг Ү лкен Суайрық жотасынан басталып, Ү нді мұ хитына қ ұ яды. Муррей ө зені жыл бойы Аустралия Альпісінен келетін сулар есебінен толығ ады. Қ ұ рғ ақ кезең де Муррейдің дең гейі кү рт тө мендейді, ал Дарлинг тө менгі ағ ысында мү лде тартылып қ алады. Аустралияда 33 артезиан алабы (жер асты сулар) бар. Мұ нда дү ние жү зіндегі ең ірі Ү лкен Артезиан алабы орналасқ ан. Жер асты суларының кө пшілігі тұ зды болып келеді. Қ абат аралық жер асты сулары 2000 м-ге дейінгі терең дікте жатқ андық тан, оларды бұ рғ ылап, жер бетіне шығ ару кө п қ иындық туғ ызады.

№8

1.Қ азақ стан жер бедерінің қ алыптасу ерекшеліктері- Қ азақ станның қ азіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұ зақ кезең дерінен кейін, тең іздік жә не континенттік жағ дайлардың алмасып отыруынан, климаттың ү немі ө згеріске ұ шырауынан жә не тектоникалық қ озғ алыстардың нә тижесінде қ алыптасқ ан. Республиканың орталық бө лігінде болғ ан варийлік (герциндік) тау жү йелері палеозойдан бастап қ арқ ынды континенттік мү жілуге ұ шырау салдарынан, қ алдық қ ырқ алы денудациялық жазық тар мен аласа тауларғ а айналды. Тө рттік кезең де ғ ана Маң ғ ыстау тү бегі мен оғ ан жапсарлас аудандар климаты қ уаң жазық қ ұ рлық қ а айналды. Қ азақ станның оң тү стік-шығ ысында неоген-тө рттік кезең де тү зілген биік таулы аймақ тың қ алыптасу процесі бү гінге дейін созылуда. Оғ ан жер қ ыртысының осы аймақ тағ ы қ озғ алыстары мен сілкінулері дә лел. Таулы ө ң ірді табиғ ат тарихында 3 рет мұ з басқ ан, соның салдарынан мұ нда қ ар, мұ здық тық, аң ғ арлар, мореналық материалдар ұ шырайды. Жазық тарҚ азақ стан жерінің 1/3-ін Батыс Сібір жазығ ының оң тү стік бө лігі (Солтү стік Қ азақ Жазығ ы), Тұ ран ойпаты, Каспий маң ы ойпаты алып жатыр.Батыс Сібір жазығ ы1. Есіл жазығ ы2. Қ ұ лынды даласы3. Барабы жазығ ы4. Васюган жазығ ы5. Сібір УвалдарыОң тү стігінде Сарыарқ а мен Алтай таулары мен шектеседі, батысында Орал тауымен, шығ ысында Орта Сібір қ ыратына дейін созылып жатыр. Батыс Сібір жазығ ы Ертіс маң ы жә не Есіл-Тобыл жазық тары болып екіге бө лінеді. Жазық тың жер бедері бірың ғ ай тегіс, абсолюттік биіктігі 50-200 м-ге дейін.Тұ ран ойпатының қ ұ рылық тың ішкі аймағ ында орналасуы Шығ ыс Еуропаның ө зі орналасқ ан ендіктеріне қ арағ анда қ ысы суық, жазы ыстық болып климаты шұ ғ ыл континенттілігін, желдің, температураның ә серінен жү ретін ү гілу ү рдісін, жер бедерінің эолдық пішіндерін, қ ұ рғ ақ климат жағ дайында топырақ пен ө сімдіктер жамылғ ысының шө лге тә н тү рлерін таралуын анық тайды.Сырдария ө зені Тұ ран ойпатын солтү стікке жә не оң тү стікке бө леді, оң тү стігінде - Қ ызылқ ұ м, солтү стігінде - Қ арақ ұ м, Ү лкен жә не Кіші Борсық қ ұ мдары алып жатыр.Солтү стігінде Жалпы Сырт қ ыраты, шығ ысында Орал алды ү стірті, оң тү стігінде Маң ғ ыстау тауларымен, батысында Ергене қ ыратымен шектеседі.Ұ зындығ ы - батыстан-шығ ысқ а қ арай 1000 км. Ені - 500 км. Ауданы - 200 мың км² [21]. Каспий маң ы ойпаты - еліміздегі ірі жазық тардың бірі. Ойпаттың ерекше кұ рылымы - тұ з кү мбездері. Оң тү стік бө лігінде 10-15 м-лік бэр тө бешіктері кең інен тарлағ ан. Ағ ын су тапшы.

2.География сабағ ында БАҚ материалдарын пайдалану- Технологиялық білім сыныпта АКТ-ні қ олдану жө ніндегі білімдерді қ амтиды. Мектептегітехнологияларғ амыналаржатады:

• Теледидар бағ дарламалары; • Сандық теледидар; • Интернет/ WWW; • Ұ ялы телефон; • Ұ тқ ыр қ ондырғ ылар; • Компьютер / ноутбук. (нұ сқ аулық 65 бет) Мен география сабақ тарында АКТ-ны пайдалану арқ ылы оқ ушылардың білім сапасын, білімге деген ынтасын, ізденімпаздық қ асиетін, қ ұ зыреттілігін артатына, жан-жақ ты ізденімпаздық пен ө з бетінше білім алуына сендім. Сол мақ сатта мен тә жірибемде интербелсенді тақ та, электронды оқ улық, ғ аламтор, ұ ялы телефон жү йесін пайдаланып кө рдім. Ескі ә дісті салыстырғ анда оқ ушыларғ а шынымен де АКТ-ны пайдалану ө те тиімді екен. Мысалы ретінде айтсам интербелсенді тақ таның барлық мү мкіндіктерін пайдалансақ, оқ ушының қ ызығ ушылығ ын арттырады. Тақ та арқ ылы картамен жұ мыс кезінде Қ орық тар тақ ырыбын ө ткен кезде «саяхат сабағ ы» ә р аялдамағ а белгілер қ ою, ол жердегі флора, фауна суреттерін алып қ ою, белгілеу т.с.с мү мкіндіктерін пайдалануғ а болады. Интербелсенді тақ та мү мкіндігін пайдаланып, ойын арқ ылы оқ ытуғ а болады. Ө з тә жірибемде пазыл жинау, яғ ни картаны кесіп, алмастырып, қ айтадан жинау. Электронды оқ улық пен жұ мыстың жасаудың мү мкіндіктері кө п. Электронды оқ улық тарындағ ы тапсырмаларды орындау, тест жұ мыстары, картамен жұ мыс, бейнефильмдерді кө ру арқ ылы оқ ушылардың ө з бетінше білім алуғ а ынтасын, қ ызығ ушылығ ын байқ адым. Мен «PINACLE», «VIDEOSTUDIO» бағ дарламалары арқ ылы 8 сыныпта ө тілген «Қ орық тар» тақ ырыбына ә р тү рлі анимацияларды, эффекттерді пайдаланып, бейне ролик жасадым. Бейне роликты микрофон арқ ылы қ орық тар туралы мағ лұ матты дауыс ретінде енгіздім. Ғ алам тормен жұ мыс – тақ ырыпқ а байланысты материалдарды тауып, оларды топпен талқ ылау жү ргізу оқ ушылардың жан-жақ ты ө з бетінше сыни тұ рғ ыдан ойлап, білім алуғ а, диалогтік қ абілетін арттыруғ а дағ дыландырады екен.

3.Дү ние жү зінің мұ най жә не газ пайдалы қ азбаларының географиясы - Дү ниежү зілік шаруашылық жү йесінде мұ най ө неркә сібінің орны ерекше. Мұ найды дү ние жү зінің 80 елінде (жылына 3, 5 миллиард тонна) ө ндіреді. 2000 жылғ ы дерек бойынша ірі мұ най ө ндіретін елдер (миллион тонна есебімен): Ресей (385), АҚ Ш (365), Сауд Арабиясы (325), Мексика (145), Ирак (100), Қ ытай (140), Біріккен Араб Ә мірлігі (90), Иран (115), Канада (95), Ұ лыбритания (95), Венесуэла (95). Қ азақ стан мұ най ө ндірудің кө лемі жағ ынан (35 миллион тонна; 2000) дү ние жү зінде 18 орында, ал мұ найдың барланғ ан қ оры жағ ынан 5 орында. Дү ние жү зіндегі мұ найдың барланғ ан қ орының 65%-і ОПЕК-ке (мұ найды экспорттаушы елдер ұ йымы), оның ішінде Парсы шығ анағ ы елдерінің ү лесіне тиеді. Дү ниежү зілік газ ө неркә сібі 20 ғ асырдың 2-жартысында айтарлық тай дамыды. 90-жылдардың ортасында дү ние жү зінде орта есеппен 2 триллион тонна газ ө ндірілді. Ол жақ ын уақ ытқ а дейін, негізінен, экономикасы дамығ ан елдерге шоғ ырланғ ан болатын. Бірақ, соң ғ ы 20 жыл ішінде газ ө ндіру дамушы елдерде де ө се бастады. Бұ л елдер газды сұ йытылғ ан кү йінде, сондай-ақ, қ ұ рлық аралық су асты газ қ ұ бырларымен экспортқ а шығ аруды жолғ а қ ойғ ан. Ірі газ ө ндіретін елдер (миллиард/м3): Ресей (640), АҚ Ш (500), Канада (120), Нидерланд (75), Ұ лыбритания (50). Қ азақ стан газ қ орының кө лемі (1, 4 триллион/м3) жағ ынан дү ние жү зінде алдың ғ ы орындардың бірінде, ал газ ө ндіруден (10 миллиард/м3) 40 — 45 орындарда.XIX ғ асырдың басына дейін негізгі энергетикалык ресурс тү рі — ағ аш болып келді. Содан соң оның маң ызы біртіндеп темендей бастады да, кө мірді кең інен пайдалану байқ алды. Дегенмен кө мірдің басымдылығ ы ұ зақ қ а созылмады, себебі оның орнына мұ най мен табиғ и газ игеріліп пайдаланылды. Қ азіргі замандағ ы жалпы дү ниежү зілік отын қ орлары бірінші кезекте кө мір қ орынан (жылу ө ндіру мү мкіндігінің 60%-ына дейін), мұ най мен газдан (шамамен 27%) тұ рады (2-қ осарбеттегі картаны қ араң дар). Жалпы ә лемдік ө ндірісте сұ раныс басқ андай: кө мірге шамамен 30%, ал мұ най мен газғ а 67%-дан артық. 2000 жылы дү ниежү зіндегі шынайы мұ най қ оры 140 млрд т (жалпы барланғ аны 250—300 млрд т) деп анық талғ ан. Оның ішінде ОПЕК (мү най экспорттаушы елдер ұ йымы) елдерінің ү лесіне ө ндірілген мү най корының 77%-ы тиесілі болды. Дү ниежү зілік табиғ и газ қ оры 146 млрд м3 дең гейінде анық талғ ан. Оның ішінде ОПЕК елдерінің ү лесіне табиғ и газ корының 41%-ы тиесілі (косымшадағ ы 14-кестені караң дар).Егер артық айтсақ дү ниежү зілік мұ най қ оры 200—300 жылғ а жетеді, ал шындығ ында колда бар мұ най қ оры тек бірнеше жылғ а ғ ана жетуі мү мкін. Ө йткені мү най ө ндіру кө лемі жыл сайын артып отыр. Мысалы, 1960 жылдары мү най мен газ конденсатын ө ндіру мелшері шамамен 1 млрд т, ал табиғ и газ ендірісі 5 трлн м3 болғ ан. Ал 2000 жылы бү л кө рсеткіштер тиісінше 3, 5 млрд т жонө 23 трлн м3-ге жеткен (косымшаны карандар).Мұ най ө ндірудің анық талғ ан қ оры казіргі кезде дү ниежү зі дең гейінде жалпы 40 жылғ а жетеді деп болжам жасалуда. Бұ л кө рсеткіш ОПЕК елдері бойынша орташа есеппен 77 жылды қ ұ райды. Сонымен қ атар аса ірі ендіргіш елдерде керсеткіш қ орлардың қ амтамасыз етілуіндегі орташа дең гейінен жоғ ары. Мысалы, бұ л кө рсеткіш Сауд Арабиясында шамамен 80 жыл Кувейт пен Біріккен Араб Ә мірлігінде 100 жылдан астам жә не т.б. Кө мірдің сапалық кұ рамы айтарлық тай маң ызғ а ие, оньщ ішінде кокстелетін кө мір ерекше бағ аланады. Мұ ндай кө мірдің ү лесі Аустралияда, Германпяда. Қ ытайда жә не АҚ Ш-та аса мол. Кө птеген елдердегі экологиялык проблемалардың шиеленісуіне жә не табиғ ат қ орғ ау шараларының қ атаң дануына байланысты кемірдің кү кірттілігіне басты назар аударылуда. Дү ниежү зіндегі тас кө мір ө ндіру, шамамен, 3, 5 млрд т дең гейінде. Соң ғ ы жылдары бірқ атар ө ндіріс жағ дайы нашар жә не ендірілетін кемірдің айтарлық тай белігінің кү кірттілігі жоғ ары елдерде таскө мір ө ндірісі кү шті дағ дарыска ұ шырады, соның нө тижесінде бұ л елдер кө мірді сырттан сатьш алуғ а кешті. Кө мір экспорттаушы аса ірі елдер катарына Аустралия, Канада, ОАР, Колумбия сияқ ты мемлекеттер кіреді.Қ оң ыр кө мірдің барланғ ан қ орынын басым бө лігі жә не оны ө ндіретін ө неркә сіптің кө пшілігі дамығ ан елдерде шоғ ырланғ ан. Қ оң ыр кө мір коры жө нінен АҚ Ш, Германия жә не Аустралия алдынғ ы орында. Қ оң ыр кө мір ө ндірудің арзандығ ы (тек қ ана ашық ә діспен), онын тө мендігіне қ арамастан, салыстырмалы тү рде арзан электр энергиясы алуғ а мү мкіндік береді. Тас- кө мір ө ндірісімен салыстырғ анда қ оң ыр кө мір ө ндіруде дағ дарыс байқ алғ ан жоқ.Дамушы елдердің кө пшілігінде не мұ найдың, не кө мірдің ірі қ орлары жоқ, ол елдер сондық тан ө ндірістік-энергетикалық ресурстардың импортына тә уелді. Ал аса дамымағ ан елдерде отынғ а деген сұ раныстың айтарлық тай бө лігі ағ аш отын жә не биомассаның ө зге тү рлері(сабан, кө к) есебінен қ амтамасыз етіледі. Энергетикалык ресурстардың шектеулі монополиялы сипат алуы XX ғ асырдың 70-жылдары энергетикалық ресурстардың жетіспеушілігіне, ә сіресе мұ найдың, ш рілуіне, соньщ салдарыная ә лемдік жү зілік экономика дамуышы қ аркық лы ө зін-ө зі жоғ алтты. Энергетикалық қ орларының есімінен асып тү сті, тө мендей бастады. Экологиялық проблемалардың шиеленісуі де айтарлық тай дең гейге жетті. Дә л осы кезде алғ ашкы ө лемдік ресурстардың саркылуы жө нінде қ оркынышты болжамдар ө мірге келді. " Ресурстық жомарттық " дә уірінен ә нергияны тиімді пайдалану дә уіріне ө ту басталды. Минералдық ресурстар. Минералдық ресурстарғ а металдар, металл емес, пайдалы қ азбалар, техникалык, кұ рылыс материалдары жатады (10-сызба- нұ сқ аны жө не косымшаны қ арандар).Пайдалы казбалардың ішінде темір кені ү лкен маң ызғ а ие. Оның жер кыртысындағ ы қ оры 600 млрд т мө лшерінде бағ аланып отыр. Дамығ ан елдерде соң ғ ы жылдары темір кенін ө ндіру қ ысқ арғ ан. Бұ л болат балқ ытудың азаюына жә не металл сынық тарын кайта ендеуге байланысты. Сонымен қ атар болатты езге материалдармен алмастыруғ а да болады. Темір кені дү ниежү зінің кө птеген аймақ тарында ө ндіріледі (оларды картадан анық таң дар). Марганец кенін ө ндіруден ТМД ө зге елдерден айтарлық тай алдың ғ ы орында (Аустралиядан 1 млн т, Бразилиядан 990 мың т, Ү ндістаннан 400 мың т артық). Қ азақ станның жер қ ойнауынан пайдалы қ азбалардың кө птеген тү рлері табылғ ан. Еліміз вольфрамның барланғ ан қ оры бойынша дү ниежү зінде 1-орында, уран, фосфор жә не хромит кендерінен 2-орында, ал молибден мен қ орғ асыннан 4-орында. Батыс аймақ тарда мұ най мен газдың мол қ оры шоғ ырланғ ан. Кен орындары ө зге де пайдалы казбаларғ а бай. Алайда кеннен пайдалы ө нім алу дө режесі темен (темір 25—50%, мыс 0, 3—0, 6%, никель 1, 3%, селен 0, 1— 0, 2%). Ө нім ө ндіру барысында аса кө п мө лшерде ү йіндіге айналатын қ алдық тар пайда болады.

4.География курстарында оқ ушылардың ізденіс ә рекетін ұ йымдастыру- Ізденіс ә дісі. Егер де репродуктивті ә діс ү лгі бойынша жұ мыс істеуге ү йретсе, ізденіс ә дісі оқ ушыларды біртіндеп шығ армашылық ә рекетке бейімдейді. Ол ү шін, оқ ушылар берілетін творчестволық жә не проблемалық тапсырмалардың орындау ә дісін алдын-ала білмеу керек.Ізденіс ә дісі арқ ылы мү ғ алім тапсырманы қ ұ растырады да оқ ушыларғ а хабарлайды. Содан кейін ол тапсырманы бірнеше сү рақ тарғ а бө леді. Бұ л ә дістің ең негізі тү рі - эвристикалық ә ң гімелесу.Оқ ушылардың жұ мысы, тапсырманы жалпы ойластыру мен қ абылдау жә не оны біртіндеп сұ рақ тар мен тапсырмаларды орындауымен байланысты. Олар, ә рине, мү ғ алім беріп отырғ ан бағ ыт бойынша, іздестіреді. Мысалы, 8 сыныпта, " Казақ стан топырағ ы, табиғ и зонасы" тақ ырыбын ө ткең де, мү ғ алім оқ ушыларғ а тапсырма береді: " Ежелгі мұ здану процесі топырақ тү зілуіне қ алай ә сер етті? ". Оқ ушылар бірден жауап бере алмаса, мү ғ алім бұ л сұ рақ ты сол проблема бойынша бірнеше сұ рақ тарғ а бө леді: 1. Қ азақ станның солтү стік бө лігінде ежелгі мұ здану процесінің ә рекеті неде? 2. Қ ай жерде топырақ гар жастау -Қ азақ шоқ ысының солтү стігінде ме немесе оң тү стігінде ме? 3. Қ андай топырақ гардың калындығ ы ү лкен жаң а немесе ескі? 4. Іле Алатаудың баурайындағ ы топырақ тың тасты жә не бетінің жұ қ а болғ аны немен тү сіндіруге болады? Соң ында мү ғ алім, тағ ы да жалпы сұ рақ ты: " Ежелгі мұ здану процесі топырақ тү зілуіне қ алай ә сер етті? " - қ айтадан қ ояды да - ә ң гіменің мазмұ нын қ орытындай ү шін толық жауап алады.Кейде, бү л ә дісті қ олданғ анда, оқ ушылармен ә ң гіме ө ткізбей-ақ тапсырманы орындау жолдарын немесе жоспарын алдын-ала хабарлайды.

5.Солтү стік Американың географиялық орны жә не пайдалы қ азбалары - Солтү стік Америка — батыс жарты шардағ ы қ ұ рлық. Жер аумағ ы 20, 36 млн. км2 (аралдарымен қ оса есептегенде 24, 25 млн. км2). Тұ рғ ыны 476 млн. адам (2000). Солтү стік Мұ зды мұ хит (қ ұ рлық қ а терең деп еніп жатқ ан Гудзон шығ анағ ымен), Атлант (Мексика шығ анағ ымен) жә не Тынық мұ хитпен (Калифорния шығ анағ ы) қ оршалғ ан. Ірі аралдары: солтү стігінде Гренландия, Канаданың Арктикалық топаралы, батыс жағ алауында Алеут, Александр топаралдары, Ванкувер, Шарлотта патшайым; шығ ысында Вест-Индия, Ньюфаундленд, т.б. аралдар бар. Iрі тү бектері: Бутия, Мелвилл (солтү стігінде), Лабрадор, Флорида (шығ ысында), Юкатан (оң тү стігінде), Аляска, Калифорния (батысында).Пайдалы қ азбалары. Солтү стік Америка пайдалы қ азбаларғ а бай. Материктің солтү стігіндегі жазық тарда металдардың (темір, мыс, никель жә не т.б.) кен орындары кең таралғ ан. Орталық жазық пен Ұ лы жазық тың шө гінді жыныстарында жә не Миссисипи ойпатында мұ най мен газ, тас кө мір кө п. Кордильера тау жү йесінің қ ойнауы шө гінді жолмен қ алыптасқ ан мұ най, газ, тас кө мірмен қ атар, магмалық жолмен тү зілген тү сті металдарғ а, алтын мен уранғ а бай болып келеді. ХІХ ғ асырда Кордильера қ ойнауынан ө зендер ағ ызып ә келген шө гінді жыныстардан алтынды шайып алу кең етек алды. Мол алтынғ а кенеліп, тезірек баюды ойлағ ан мың дағ ан адамдар материктің батысына қ арай ағ ылды. 1849 жылы алтын іздеушілердің осындай бір тобы аптап ыстық пен шө лге шыдамай қ аза болғ ан, жер кейіннен «Ө лім аң ғ ары» деген атқ а ие болды. Тарихта бұ л кезең «алтын дү рбелең» деп аталады Солтү стік Американың шеткі нү ктелері: •Солтү стігінде Мерчисон мү йісі (71°51' с.е.),, •Оң тү стігінде Марьято мү йісі (7°12' с.е.)•Батысында Принц Уэльс мү йісі (168°б.б.), •Шығ ысында СентЧарльз мү йісі (55°40')

№9

1.Қ азақ станның жең іл ө неркә сібіне сипаттама - Жең іл ө неркә сіптің мақ саты – тұ рғ ындардыә демі, ір алуан, ең бастысы тиімді – жоғ ары сапалы киіммен – жә не аяқ киіммен қ амтамасыз ету.Қ азақ станның жең іл ө неркә сібінің жақ сы шикізат базалары бар: мақ т, жү н, табиғ и былғ ары.Жеіл ө неркә сіп кө псалалы ө ндіріс.Оның негізгілері – тоқ ыма, тігін, мақ та, матабылғ ары, тері илеу салалары.Жең ілө неркә сіп материалдан гө рі ең бекті кө п қ ажет ететін, экологиялық жағ ынан тазакө бінесе ә йелдер қ ызметінің саласы.Қ неркә сіптің ө німі жә не ө ң делген шикізатты тасымалдауғ а қ олайлы, ә рі ұ зақ сақ талад.Жең іл ө неркә сіптегі басты сала мата тоқ у саласы.НЕгізінен ауыл шаруашылық ө німдерін пайдалана отырып,, ол мақ та, жү н, зығ ыр, жібек маталары мен тоқ ыма ө німдерін, киіз шығ арады.Оларды ө сімдік немесе жануарлар ө німдерінен химиялық талшық тар қ оса отырып жасайды.Мата шығ ару ө ң деудің 4 сатысынан ө теді.1- металлургиядағ ы кен байыту сатысы сияқ ты, мақ таны жү нді ө ң деу болып табылады.Ол мақ та тазалайтын зауыттар мен жү н жуатын фабрикаларда атқ арылады.Мақ таны дә нінен, қ орапшасның қ алдық тарынан, жапырағ ынан, сабағ ынаналып, жү нді кір мен майлан басқ а да лас затттардантазартады. Тазаланғ ан талшық тарданқ атаң мата тоқ ылатын жіп иіріледі.Алынғ ан қ атаң матаны бояп, бетіне ө рнек салады.1 т жуылғ ан жү н алу ү шін 2 т жуылмағ ан жү н, ал 1 т мақ та талшығ ын алу ү шін 3 – дан астам шикізаты қ ажет.Сондық тан бастапқ ы ө ң деу кә сіпорындарышикізат кө здеріне жақ ын орналастырылады.Ә рбір келесі сатыны жекелген жіп иіру, тоқ ыма немесе ә р фабрикаларында атқ аруғ а болады.Бірақ бұ л кө лік шығ ынын кө бейтіп, дайын ө німнің бағ асын қ ымбаттатып жібереді.Мақ та – мата ө ндірісінің негізгі сатыларынбир комбинатта жинақ тау тиімдірек болады.Мақ та – мата ө неркә сібі Оң тү стікте шоғ ырланғ ан.Барлық мақ та тазалау зауыттары Оң тү стік қ азақ стан облысында, ал ірі мақ та – мата ө неркә сібінің комбинаты Шымкентте орналасқ ан.Жү н ө неркә сібінің бастапқ ы ө ң деу фабрикалары Шымкентте, Таразда жә не т.б. қ алаларда, ал мата тоқ итын фабрикалар Алматы жә не Алматы маң ындағ ы облыстарда орналасқ ан.Былғ ары аяқ – киім жә не терең ө ң деу ө неркә сіптері бір – бірімен тығ ыз байланысты.Тері ө ң деу шикізат кө зіне су мен электр қ уатына жақ ын орналасады.Еліміздегі тері ө ң деу ө неркә сібінің негізгі орталық тары - Петропавл, Рудный, Тараз зауыттары.Қ останайда киіз аяқ киім фабрикаларының 1/3 бө лігі жұ мыс істейді.Жең іл ө неркә сіптің кез келген жерде орналаса беретін саласы – тігін ө неркә сібі.Ол кө бінесе тұ тынушығ а таяу орналасады.Ө німнің негізгі бө лігін шағ ын тігін шеберханалры шығ арады.Бірақ Шымкенттегі Восход сияқ ты ірі фабрикалар да бар.

2.Н.Ә.Назарбаевтың Қ Р халқ ына жолдауын география сабағ ында талдаудың маң ызы -

3.Дү ние жү зінің мал шаруашылығ ы географиясы - Мал шаруашылы5ы мү йізді ірі қ ара шошқ а, қ ой, жылқ ы, тү йе, бұ ғ ы, қ ұ с шаруашылық тарына бө лінеді.Дү ниежү зіндегі ірі қ араның саны 1,, 3 млрд бас.Ірі қ ара ө сіру қ оң ыржай белдеудің табиғ ижә не мә дени жайылымдармен жақ сы қ амтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақ тарында жақ сы жолғ а қ ойылғ ан.Ө ндірілген сү ттің барлығ ын дерлік, еттің 35 %- н осы ірі қ ара малы береді.Интенсивті етті – сү тті жә не сү тті бағ ыттағ ы мал шаруашылығ ы дамығ ан елдерге тә н.Етті бағ ыттағ ы мал кө бінесе қ оң ыржай жә не субтропиктік белдеулердің неғ ұ рлым қ ұ рғ ақ аудандарында таралғ ан.Дү ниежү зінде етті ең кө п ө ндіретін елдер қ атарына АҚ Ш, Қ ытай, Бразилия, Аргентина жә не Ресей жатады.Сү тті жә не сү тті- етті бағ ыты –АҚ Ш, Ү ндістан, Ресей, Германиия, Польша, Жапония, Ұ лыбритания.Етті –сү тті бағ ыты –АҚ Ш, Канадал, аргентина, Бразилия, Украина, Уругвай.Шошқ а шаруашылығ ы дү ниежү зілік ет ө німнің 40%-ғ а жуығ ын береді, қ азір оның саны 0, 8 млрд-тан асып отыр. Шошқ а шаруашылығ ы Еуропа, шығ ыс Азия, Америка елдерінде дамығ ан.Ірі қ арамен салыстырғ анда кү й талғ амайтындық тан жә не тез ө сіп ө нетіндіктен бұ л шаруашылық адамдар тығ ыз қ оныстанғ ан аймақ тарда кең тарағ ан.Дү ние жү зіндегі шошқ а санының жартысынаа шарының барлық бө лігінде таралғ ан.Дү ниежү зіндегі қ ой саны 1, 2 млрд бас.Ет пен жү н ө німдерін ө ндіретін қ ой шаруашылығ ы кө птеген мемлекеттердің экономикасының маң ызды саласының біріне айналды.Қ ой шаруашылығ ы ет – жү н бағ ытындағ ы жә не биязы, жартылай биязы жү н бағ ытындағ ы болып бө лінеді.Ет-жү н бағ ытындағ ы қ ой шаруашылығ ы ылғ ылы жеткілікті жә не климаты біршама жұ мсақ аудандарда, ал биязы жү нді қ ой шаруашылығ ы неғ ұ рлым қ ұ рғ ақ аудандарда таралғ ан.Аустралия, Жаң а зеландия, ОАР, Аргентина, Ү ндістан дү ниежү зіндегі ет пен жү н ө ндіретін ірі елдер болып табылады.Қ ой шаруашылғ ы Ұ лыбритания, Испания, Тү ркия, Қ ытай, Орталық Азия елдері мен Қ азақ станда дамығ ан.Қ ұ с шаруашылығ ы – ауыл шаруашылығ ының ең жаң а жә не ең қ арқ ынды дамып келе жатқ ан саласы.Ө німнің қ ысқ а мерзімде ө ндірілуі нарық сұ ранысына бағ ыт – бағ дар ұ стауғ а мү мкіндік береді.XX ғ.екінші жартысынан бастап, Солтү стік Америкамен Батыс Еуропа бройлер балапандарын ө сіретін ірі қ ұ с ө сіру кешендері қ алыптаса бастады.Жұ мыртқ а ө ндіруден АҚ Ш, жапония, Қ ытай.